Kuzeybatı Anadolu Obsidiyen Buluntularının Kaynak Belirleme Çalışmaları

Yıl 1990, Cilt: 14 Sayı: 1, 19 - 32, 15.05.1990

Tuncay Ercan Zehra Yeğingil Giulio Bigazzi Massimo Oddone Mehmet Özdoğan

Öz

Doğal bir volkanik cam olan ve Anadolu'da Tersiyer ve Kuvaterner yaşlı genç volkanların çevrelerinde zengin yataklar oluşturan obsidiyen, son derece önemli bir kayaç olup, eski ilkel insanlar tarafından kesici ve delici alet yapımında kullanılmış ve metal aletlerin keşfi öncesinde birçok eski medeniyetin gelişmesine yardımcı olmuştur. Diğer doğal materyallere göre kullanımındaki üstünlük ve çevrede yaygın olarak bulunması nedeniyle obsidiyenin ilkel insan toplulukları arasında belirli kaynaklardan geçmişte geniş ölçüde ticareti de yapılmıştır. Günümüzde, toprak altında kalmış tarihi yerleşme merkezlerinde yapılan kazılar sonucunda çok sayıda obsidiyen aletler bulunmuş olup, en yakın doğal obsidiyen yatağının bazen yüzlerce kilometre uzakta olduğu saptanmış ve bunların çok uzak mesafelerden kentlere taşındıkları ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışma ile Kuzeybatı Anadolu'da İstanbul bölgesinde günümüzden binlerce yıl önce ilkel insanlar tarafından kurulmuş Fikirtepe, Pendik ve Domalı yerleşme merkezlerindeki arkeolojik kazılardan ede edilen obsidiyen aletler ile Orta Anadolu ve Çankırı yörelerinde zengin yataklar oluşturan obsidiyen yüzleklerinden alman örneklerde Fizyon izi tarihlendirme yöntemi ile radyometrik yaş ölçümleri ve Nötron Aktivasyon Yöntemi ile kimyasal analizler yapılarak karşılaştırılmıştır. Çalışmalar sonucunda, Orta Anadolu'daki obsidiyen yüzleklerinin zamanımızdan yaklaşık 20 bin ile 1 milyon 360 bin yıl; Çankırı obsidiyenlerinin ise çok daha eski olup 16,2 ile 18,1 milyon yıl önce çeşitli evrelerde etkin olan volkanizmaya bağlı olarak meydana geldikleri ve binlerce yıl önce ilkel insanlar tarafından bu yörelerden çıkarılan obsidiyen örneklerinin yüzlerce kilometre uzaklıkta İstanbul bölgesindeki eski yerleşme yerlerine ticari amaçla götürülerek, bunların işlenip kesici ve delici alet olarak kullanılmalarını sağladıkları saptanmış ve Taş Devri ilkel insan topluluklarının ilişkileri ortaya çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Obsidiyen, Volkanik Cam, Kuzeybatı Anadolu

Kaynakça

• Aslan, F., 1977, Aksaray taş devri fosil insanı ve endüstrisi: Yeryuvarı ve insan, 2/4, 5-8.
• Aspinall, A., Feather, S.I., Renfrew, C., 1972, Neutron activation analysis of Aegean obsidians: Nature, 237, 333- 334.
• Biro, K.T., 1981, A Karpat-Medencei obszıdıanok vizsgalata: Különlenyomat az Archeologıaı Ertesitö, 108, 194-206.
• Biro, KT., 1984, Distribution of obsidian from the Carpathian sources on Central European Palaeolithic and Mesolithic sites: Acta Archaeologica Carpathica, 23, 5-42.
• Cann J.R. ve Renfrew, C., 1964, The characterization of obsidian and its application to the Mediterranean region: Proceedings of the Prehistoric Society 30, 111-133
• Cann, J.R., Dixon, J, E ve Renfrew, C., 1969, Obsidian analyses and the obsidian trade: Science in Archaelogy, London, Higgs, E.S ve Brothweel, 1. (Ed).
• Cauvin, M.C., Balkan, N., Besnus, Y. ve Şaroğlu, F., 1986, Origine de L'obsidienne de Cafer Höyük (Turquie): Premiers resultats: Paleorient, 12/2, 89 - 97.
• Dixon, J.E., Cann, J.R. ve Renfrew C., 1968, Obsidian and the Origins of trade: Scientific American, 218, 80-88
• Durrani, S.A., Khan, H.A., Taj., M. ve Renfrew, C., 1971. Obsidian source identification by fission track analysis: Nature, 233, 242-245.
• Ercan, T., Yıldırım T. ve Akbaşlı, A., 1987, Gelveri (Niğde)- Kızılçin (Nevşehir) arasındaki volkanizmanın özellikleri: Jeomorfoloji Derg., 15, 27-36.
• Ercan, T., Yeğingil, Z. ve Bigazzi, G., 1989, Obsidiyen, tanımı ve özellikleri, Anadolu'daki dağılımı ve Orta Anadolu obsidiyenlerinin jeokimyasal nitelikleri: Jeomorfoloji Derg., 17, 71- 83.
• Ercan, T., Akbaşlı, A., Yıldırım, T., Fişekçi, A., Sclvi, Y., Ölmez, M. ve Can, B., 1990- a, Acıgöl (Nevşehir) yöresinin jeolojisi ve Senozoyik yaşlı volkanik kayaçların petrolojisi: MTA Derg. (Baskıda).
• Ercan, T., Tokel, S., Akbaşlı, A., Yıldırım, T., Fişekçi, A., Selvi, Y., Ölmez, M., Can, B., Matsuda, J.I., Ui, T., Fujitani, T., Notsu. K., 1990-b, Hasandağı-Karacadağ (Orta Anadolu) dolaylarındaki Senozoyik yaşlı volkanizmanın kökeni ve evrimi: Jeomorfoloji Derg., 18, 39- 54.
• Ekingen, A., 1982, Nevşehir Kalderasında jeofizik prospeksiyon sonuçları: Türkiye jeoloji Kurultayı 1982 Bildiri özetleri kitabı, 82.
• Fornaseri, M., Malpieri, L., Palmieri, A.M., Taddeucci, A., 1977, Analyses of obsidians from the Late Chalcolithic levels of Arslantepe (Malatya): Paleoricnt, 3, 231-246.
• Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicati, F. ve Villari L., 1975, The Neogene calcalkaline volcanism of Central Anatolia; Geochronological data on Kayseri-Niğde area: Geol. Mag., 112/4, 349 - 360.
• Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Şerri, G ve Villari, L., 1980, Geology of the volcanic area north of Lake Van (Turkey): Geol. Rdsch., 69/1, 292 - 323
• Innocenti, F, Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicati, F ve Villari, L., 1982, Tertiary and Quaternary volcanism of the Erzurum - Kars area (Eastern Turkey; Geochronological data and geodynamic evolution: Journal of Volcan. Gcoth. Res., 13, 223 - 240.
• Keene, A.S., 1981, Multi - elemen neutron activation of obsidian samples from Tepe Farukhabad: Memors of the Museum Anthropology, 13, 438 - 442.
• Matsuda, J.İ., 1988, Geochemical study of collision volcanism at the plate boundary in Turkey (Comparison with subduction volcanism in Japon): Initial raport of Turkey - Japan Volcanological Project, 31 - 36, Part I.
• Matsuda, J.I., 1990, K-Ar age of Turkey volcanics: Initial Report of Turkey-Japan Volcanological Projekt, 63- 68, Part II.
• Ogata, A., Nakamura, K., Nagao, K., Akimoto, S., 1989, K-Ar age of young volcanic rocks of Turkey: 1989 Annual meeting of the Geochemical Society of Japan, 1C 03.
• Öngür, T., 1978, Nevşehir kalderası: Türkiye 32. Bilimsel ve Teknik Kurultayı Bildiri Özetleri Kitabı, 43
• Renfrew, C., Cann, J.R. ve Dixon, J.E., 1965, Obsidian in the Aegean: Annual of the British School at Athens, 60, 225-247.
• Renfrew, C., Dixon, J.E. ve Cann, J.R., 1966, Obsidian and early cultural contact in the Near East: Proceedings of the Prehistoric Society, 32, 30 - 72.
• Renfrew, C., Dixon, J.E. ve Cann, J.R., 1968, Further analyses of the Near-Eastern obsidiens: Proceedings of the Prehistoric society 34, 319-331.
• Taner, M.F., 1977, Etüde geologique et petrographique de la region de Güneyce-İkizdere, situee au sud de Rize (Pontides orientales, Turquie): Doktora Tezi, Cenevre Üniv., İsviçre, 180 s., (Yayımlanmamış).
• Türkecan, A., v.d., 1990, Seben-Gcrede (Bolu)-Güdül Beypazarı (Ankara) ve Çerkeş-Orta-Kurşunlu (Çankırı)-Güvem (Ankara) yörelerinin jeolojisi ve volkanik kayaçların petrolojisi: MTA Rapor No (Yayımlanmamış), Ankara.
• Tokgöz, T. ve Bilginer, O., 1980, Acıgöl (Nevşehir) kalderası rezistivite etüdü: MTA Rap. No: 7154 (Yayımlanmamış)
• Wagner, G.A., Storzer, D. ve Keller, J., 1976, Spaltspurendatierung quartarer. Gesteinsglaser aus dem Mittelmeerraum: Neu. Jahr. für. Min. Monat., 1976/2, 84 - 94.
• Wagner, G., 1987, Deutches Archäologisches Institut Demircihöyük - Die Ergebenissc der ausgrabungen 1975-1978 Herausgegeben von Manfred Korfmann, Band II: Natumisscnschaftliche Untersuchungen (1987), VerlagPhilipp von Zabern Mainz am Rhein, 26 - 29.
• Wright, G.A. ve Gordus, A.A., 1969, distrubution and utilisation of obsidian from Lake Van Sources between 75000 and 3500 B.C.: Amer, Jour. Arch., 73, 75-77.
• Yeğingil, Z. ve Göksu, Y., 1981, Obsidiyenlerin Fizyon izi tarihlendirmesi: Tübitak Doğa Bilim Derg., A, 5/3,185-188.
• Yeğingil, Z., 1981, Arkeolojik obsidiyen bulguların fizyon izleriyle tarihlendirilmesi: Tübitak Arkeometri Ünitesi III. Bilimsel Toplantı Bildiriler kitabı, 13-19. Yeğingil, Z., 1984, Fizyon izleri ve arkeoloji: Tübitak Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantısı I Bildiri Özetleri kitabı, 182-189.
• Yeğingil, Z.,1985, Fizyon izleriyle tarihlendirme yönteminin obsidiyenlere uygulanması: Tübitak Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Y Bildiriler kitabı, 94-100.
• Yeğingil, Z.,1987, Obsidiyen ve Anadolu'daki farklı yerleşim bölgelerine ait obsidiyenlerin kaynak belirleme çalışmaları: Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserer ve Müzeler Genel Mdülüğü III Arkeometri sonuçlar Toplantısı Bildiri özetleri kitabı, 193-201.
• Yıldırım, T. ve Özgür, R., 1981 Acıgöl kalderası: Jeomorfoloji Derg., 10, 59-70.
• Yıldırım, T., 1984, Acıgöl volcanism and hat dry rock possibities, Nevşehir, Turkey: Seminar on Utilization of Geothermal Energy for electric power production and space Heating, Florence, İtalya.