19. Yüzyıldan günümüze Bebek’in değişen kentsel dokusu

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 4, 121 - 142, 28.10.2022

Sezgi Giray Küçük

Öz

Osmanlı döneminin önemli Boğaz köylerinden Bebek, 18. yüzyılın ikinci çeyreğinde cami, meşrutahaneler, mek-tep, hamam ve çarşısı ile Boğaziçi kıyısında kurulmuştur. Bölge, 19. yüzyılda gelişmiş, yerleşim tepelere doğru genişlemiştir. Bu çalışmada, eski haritalar, planlar ve fotoğraflar yardımıyla 19. yüzyıldan günümüze İstanbul ili Beşiktaş ilçesi Bebek Mahallesi’nin değişen kentsel dokusu incelenmektedir. Yapılan tespitlere göre, topoğrafyası-nın da şekillendirmesiyle Bebek’in ilk yerleşim yerleri Boğaziçi kıyıları, daha sonra Boğaza dökülen Büyük ve Kü-çük Bebek derelerinin vadileri olmuştur. Zaman içinde, bölgedeki dereler kurumuş, yerlerini aynı isimli sokaklara bırakmıştır. Bebek’teki yerleşim de bu iki dere etrafında iki ayrı koldan gelişmiş, önce Büyük Bebek’te, daha sonra zaman içinde Küçük Bebek’te yapılaşma başlamıştır. 20. yüzyıla gelindiğinde, imar faaliyetleri ile çıkmaz sokaklar açılmış, sokak ve caddeler genişletilmiş, yangın sebebiyle yanan bazı ahşap binaların yerine kâgir olarak yenileri yapılmış, Bebek Meydanı ve bazı yapı adalarının sınırları değişmiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısı, Bebek’in kentsel dokusunun yoğunlaştığı dönem olmuş, 1970 ile 1982 yılları arası, Büyük ve Küçük Bebek arasındaki tepeler büyük ölçüde yapılaşmaya açılmış ve bu iki yerleşim neredeyse birleşmiştir. Günümüzde bu iki yerleşim birbirinden ayrılmaksızın “Bebek” olarak anılmaktadır. Günümüzde Bebek köyü, eski kırsal niteliğini sürdüremese de Kortel Korusu, Ayşe Sultan Korusu gibi yeşil alanlarıyla ve eğimli topoğrafyasının sunduğu Boğaz manzarası avantajıyla, İstanbul’un sıkça tercih edilen yerleşimlerindendir.

Anahtar Kelimeler

Boğaz köyü, Kentsel değişim, Küçük Bebek, Topoğrafya, Boğaziçi

Changing urban texture of Bebek, from the 19th century to the present

Öz

Bebek, one of the important Bosphorus villages of the Ottoman period, was established in the second quarter of the 18th century on the shores of the Bosphorus, with its mosque, entails, school, Turkish bath and bazaar. The region developed in the 19th century and the settlement enlarged towards the hills. In this study, with the help of old maps, plans and photographs, the changing urban texture of Bebek Neighborhood, Beşiktaş district of Istanbul province, is examined from the 19th century to the present. After the consultation of maps, images and aerial pho-tography it was determined that, by the shape of the topography, the first settlements of Bebek were on the shores of the Bosphorus, and then in the valleys of the Büyük and Küçük Bebek streams flowing into the Bosphorus. Over time, the streams in the region dried up and were replaced by streets with the same name. The settlement in Bebek developed from two separate branches around these two streams, and construction began first in Büyük Bebek and then in Küçük Bebek over time. In the 20th century, dead-end streets were opened with zoning activities, streets and avenues were enlarged, some wooden buildings that had been burned down due to fires were rebuilt as ma-sonry, and the boundaries of Bebek Square and some apartment block buildings were changed. The second half of the 20th century was the period when the urban texture of Bebek was intensified, between 1970 and 1982, the hills between Büyük and Küçük Bebek were largely opened for construction and these two settlements were almost united. Today, these two settlements are called “Bebek” without being separated from each other. Today, although Bebek village cannot maintain its old rural character, it is one of the most preferred settlements in Istanbul, with its green areas such as Kortel Grove and Ayşe Sultan Grove and the advantage of the Bosphorus view offered by its sloping topography.

Anahtar Kelimeler

Bosphorus village, Urban transformation, Küçük Bebek, Topography, Bosphorus, Boğaz köyü, Kentsel değişim, Topoğrafya, Boğaziçi

Kaynakça

• AKPINAR, İ. Y. (2010). İstanbul’u (Yeniden) İnşa Et-mek: 1937 Henri Prost Planı. içinde 2000’den Kesitler II: Cumhuriyet’in Mekanları/Zamanları/İnsanları. Eds. E. A. Ergut, B. İmamoğlu. ss. 107-124, Ankara: Dipnot Ya-yınları, ISBN: 9789759051884. ALSAN, Ş. (2018). İstanbul’un ve Boğaziçi’nin Kentsel Niteliği ve Sorunları, Uluslararası Beşeri ve Sosyal Bilim-ler İnceleme Dergisi, 2, 4-19. BEBEK (t.y.a). SALT Araştırma, Fotoğraf Arşivi, Kod: SRBH0184, https://archives.saltresearch.org/hand-le/123456789/208164 (Erişim Tarihi: 14.03.2022) BEBEK (t.y.b). SALT Araştırma, Fotoğraf Arşivi, Kod: AHISTBEBE030 https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/208164 (Erişim Tarihi: 14.03.2022) BERGGREN, G. (1880). Bebek Vadisi. İstanbul Araştır-maları Enstitüsü Kütüphanesi, Görseller Bölümü, Oda: A4_Kutu_007 Demirbaş: FKA_001477. BEŞİKTAŞ İLÇESİ KORUNMASI GEREKLİ TAŞIN-MAZ KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARI ENVANTE-Rİ (2014). Bebek, Cihannüma, Dikilitaş, Etiler, Konak, Kuruçeşme, Levazım Mahalleleri. Beşiktaş Belediye Başkanlığı Plan ve Proje Müdürlüğü. BİLSEL, F. C. (2015). Geç Osmanlı Döneminden Cum-huriyet’e Çağdaş Şehir Düşüncesi ve İstanbul Planla-ması. içinde Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Cilt 8. ss. 501, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Be-lediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, ISBN: 9786059132169. BİLSEL, F. C. (2010). Henri Prost’un İstanbul Planlama-sı (1936-1951): Nazım Planlar ve Kentsel Operasyon-larla Kentin Yapısal Dönüşümü. içinde İmparatorluk Başkentinden Cumhuriyet’in Modern Kentine: Henri Prost’un İstanbul Planlaması 1936-1951. ss. 101-102, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, ISBN: 9789759123741. BOA (1261). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Baş-kanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri (TS.MA.d), Dosya No: 2492, Tarih: 29 Cemaziyelevvel 1261 (24 Mayıs 1261), Bebek kasrı ve deniz hamamındaki bazı sandalyelerin yüzlerinin de-ğiştirilmesine ait masraf kaydı. BOA (t.y.). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Baş-kanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Plan-Proje-Kroki (PLK.p.00713), Dosya No: 00713, Tarih yok, Bebek’teki Hümayun-ı Abad Camii ile bitişiğindeki dükkanların planı BOA (1902). Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Plan-Proje-Kroki (PLK.p.411), Kutu: 411, Tarih: 07.04.1320 (14.07.1902), Bebek’teki Hümayun-ı Abad Camii ile bitişiğindeki dükkanların planı ÇELİK, Z. (1996) Değişen İstanbul, İstanbul: Tarih Vakfı, ISBN: 9789753330367 DENEL, S. (1982). Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekânlarda Değişim ve Nedenleri. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları. ELDEM, S. H. (1979). Boğaziçi Anıları. İstanbul: Alarko Eğitim Tesisleri A.Ş. ERGİN, O. N. (1995). Mecelle-i Umur-ı Belediyye 3. İstanbul: Kültür A.Ş., ISBN: 9786059492331. FRIED, F. (1821). Plan de Constantinople ; du Bosphore & du Canal de la Mer Noire dessiné d’apres les meilleurs materiaux. Austria: chez Artaria & Co. GALATASARAY SU SPORLARI LOKALİ (t.y.). SALT Araştırma, Fotoğraf Arşivi, Kod: TASUH8547, https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/205784 GİRAY KÜÇÜK, S. (2020). Bosphorus Coastal Road and Settlements Between Beşiktaş and Bebek In 1939 Plan. ICONARP International Journal of Architecture and Planning. 8, 54–80. GİRAY KÜÇÜK, S. (2021). Bebek Semti Tarihi ve Yapıları. İDEALKENT. 34(12), 1757-1802 GÖKBİLGİN, M. T. (1992). Boğaziçi. içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Cilt 6, ss. 251-262, İs-tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN: 978-9753894333. GÜRLEYEN, B. (2009). Fransız yetimhanesinin yerinde artık lüks Bebeköy konutları var. Milliyet,29.11.2009, https://www.milliyet.com.tr/pazar/fran-siz-yetimhanesinin-yerinde-artik-luks-bebekoy-ko-nutlari-var-1167308 (Erişim tarihi: 14.03.2022). GÜL, M. (2013). Modern İstanbul’un Doğuşu, İstan-bul: Sel Yayıncılık, ISBN: 9789755706214 GÜRSES SÖĞÜT, S. (2019). 1912 İshakpaşa Yangını ve Ayasofya Çevresinin Yeniden Düzenlenmesi. METU.JFA.36(1), 251-280. İBB (1294a). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_003890, Tarih: 1294 (1878), “Beşiktaş-Bebek karyesinde Dereboyu sokağıyla Küçük Bebek sokağının tersim olunan bir kıta istikamet haritasıdır.” İBB (1294b). İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, demirbaş: Hrt_004012, Tarih: Rumi 1294 (1878), Beşiktaş-Bebek Rum Kilisesi ve Dere sokaklarının istikamet haritasıdır. İBB (1296). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_005114, Tarih: 1296 (1880), Beşiktaş-Bebek karyesinde Kilise sokağında marifet-i acizanemle tersim olunan bir kıta istikamet haritasıdır. İBB (1320a). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_005325, Tarih: 1320 (1904), Beşiktaş-Bebek Vapur iskelesinden Akıntı Burnu’nda kain Sultan Saray-ı Alisine kadar olan tarikin istikametiyle beyninde vuku bulan iki parça harik mahallini irae eder surette tanzim kılınan haritadır. İBB (1320b). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_006995, Tarih: 1320 (1904), Beşiktaş-Bebek harik mahallinin tanzim olunan haritasıüzerine tayin ve tastik olunan istikamet haritasından dolayı istimlakı iktiza eden bir adet dükkân arsasıyla parke kaldırımlarının bir cihetinin istikamet-i hazırasını maihatla irae etmek üzere harita-i musaddakadan ihraç olunan kopyasıdır İBB (1327). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_Gec_000006, Tarih: 1327 (1909), İstanbul-Boğaziçi ve civarı haritasıdır. İBB (1329). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_004161, Tarih: Miladi 1913, Beşiktaş- Bebek caddesinde 6 no’lu sahilhane ve arsaların ifraz olunarak bir bölümünün satılması için çizilen plandır. İBB (1329). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_004010, Tarih: Miladi 1913, Beşiktaş-Bebek Bakkal Kilise, Hamam ve Fransız Mektebi sokakları planıdır. İBB (1330a). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_004081, Tarih: Miladi 1914, Beşiktaş-Küçük Bebek meydanı-Bebek bahçesi istikamet haritasıdır. İBB (1330b). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007212, Tarih: Miladi 1914, Beşiktaş- Bebek’te Mustafa Bey sokağı ile buna civar sokakların istikamet haritasıdır. İBB (1333). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007304, Tarih: Miladi 1917, Beşiktaş-Bebek caddesi ve civarında istimlake ait haritadır. İBB (1338). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007085, Tarih: Miladi 1922, Beşiktaş-Küçük Bebek deresi ve civarı haritasıdır. İBB (1926). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_002420, [İstanbul]-Rumeli ciheti A 19/3 no’lu pafta. İBB (1927). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007000, Tarih: 1927. Beşiktaş-Bebek caddesinde Bebek bahçesinden Küçük Bebeğ’e kadar giden tarikin sahil kısmının arsalarının derinliği vüsati itibariyle rabian tecavüz etmeyen arsalardan matut ve karşının henüz mahalleye inkılap etmemiş araziden olmasına nazaran istikametin o cihetle yani hem istikametinin temin edilmiş olduğu ve hem de vasi-i araziden olmasına göre rabiine tecavüz eden arsalardan olduğundan ol-vechile lieceli’t-tastik 1:500 mikyaslı haritadır. İBB (1929). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_006998, Beşiktaş-Bebek ve civarı haritasıdır. İBB, (1938). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_006246, Beşiktaş-Bebek-Dolmabahçe arası istikamet haritasıdır. İBB, (1940). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007305, “Beşiktaş-Bebek imar planını gösterir haritadır. Plan No:1428 İBB (1950). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_Gec_002110, “Beşiktaş-Bebek İskele Meydanı ve etrafına ait tanzim planıdır. İBB (1966). Ortofoto, İBB Şehir Rehberi, Arşiv, https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/. [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. İBB (1982). Ortofoto, İBB Şehir Rehberi, Arşiv, https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/. [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. İBB (2015). Ortofoto, İBB Şehir Rehberi, Arşiv, https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/. [Erişim Tarihi: 14/03/2022] İBB (t.y.a). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007084, Beşiktaş-Bebek Bahçesinde Valide Hidiv sahilhanesi arazisindeki tarik kısmının krokisidir. İBB (t.y.b). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_000472, Guide de Stamboul, IV. Feuille partie de la Cote D’Europe 6 partie Bebek / Nedjib İBB (t.y.c). Atatürk Kitaplığı, Haritalar Koleksiyonu, Demirbaş: Hrt_007293, Beşiktaş-Bebek bahçesi ve civarını gösterir haritadır. Plan No: 1438. İSTANBUL’UN KİTABI (1957). İstanbul: İstanbul Vilayeti Neşriyat ve Turizm Yayınları, NEDJİB, İ. (1918). Guide de Constantinople Plan Gen-eral. 1/50.000, Viyana: Hölzel. KAYRA, C. (2008). Boğaziçi’nin İncisi; Bebek. içinde Geçmişten Günümüze Boğaziçi. Ed: Prof. Dr. H. Sezgin. ss. 101-108, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Baskı. KOÇU, R. E. (1961a). Bebek Deniz Hamamları. içinde İstanbul Ansiklopedisi Cilt 5. s. 2336, İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklo-pedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi. KOÇU, R. E. (1961b). Reşat Ekrem. “Bebek Deresi Sokağı”, İstanbul Ansiklopedisi Cilt 5. s. 2336, İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul An-siklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi. KOÇU, R. E. (1961c). Bebek Hümayunabad Kasrı. İstanbul Ansiklopedisi Cilt 5, s. 2337-2339, İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi. KOÇU, R. E. (1961d). Bebekde Ali Paşa Yalısı, yahud Validepaşa Yalısı, İstanbul Ansiklopedisi Cilt 5, s. 2334, İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İs-tanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi. KUBAN, D. (1996). İstanbul Bir Kent Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. SALMAN, Y. (2006). Boğaziçi Tarihi Sit Alanının Yo-koluş Süreci. İTÜ Dergisi a. 5(1), 104-114. SEYİTDANLIOĞLU, M. (1996). Yerel Yönetim Metinleri V: Turuk ve Ebniye Nizamnamesi ve Getirdikleri, Çağdaş Yerel Yönetimler. 5(4), 67-81. TARKULYAN, B. (1901). Bebek, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Görseller Bölümü, Yer: A2_Kutu_008, Demirbaş: FKA_000574, Tarih: 1901 TCHOBANIAN FRERES (t.y.). Bebek Tchobanian Freres fotoğrafı [online], https://www.eskiistanbul.net/tag/bebek/ [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. URL-1 (2022). 1860-1870 City Map [online]. www.is-tanbulurbandatabase [Erişim Tarihi: 13/03/2022]. URL-2 (2022). Vue de Bebek [online]. https://tr.pinter-est.com/pin/438678819928971041/visual-search/?im-ageSignature=3e70dc44d00952a1efd27f0f13c9d0f1[Erişim Tarihi: 13/03/2022]. URL-3 (2022). Nef Reserve Bebeköy [online]. https://www.nef.com.tr/projeler/reserve-bebekoy [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. URL-4 (2022). Osmanlı Haritası [online]. www.envan-ter.gov.tr [Erişim Tarihi: 04.02.2018]. URL-5 (2022). Constantinople and Surrounding Coun-rty Map no: 2390 Sheet 1 [online]. http://www.bl.uk/on-linegallery/onlineex/maps/europe/5011928u1u1909.html [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. URL-6 (2022). 1934 Bebek Sahiline ait bir görünüm [online]. https://www.oguztopoglu.com/2013/07/bebek-sahili-1934-istanbul-eski.html [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. URL-7 (2022). Beşiktaş Belediyesi Etiler Mahallesi [online]. https://besiktas.bel.tr/sayfa/1659/Etiler-Ma-hallesi [Erişim Tarihi: 14/03/2022]. URL-8 (2022). Uydu görüntüsü [online]. Yandex.com.tr/harita [Erişim Tarihi: 19/08/2022].