Türkistan Kam/Şamanlarından Anadolu Halay Başlarına

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 4, 1027 - 1045, 26.12.2020

Fahri Dağı

Öz

Tunguzların “şaman”, Türklerin “kam”, “ozan”, “baksı”, “bakşı” gibi adlar verdiği bu şahıslar, İslamiyet öncesi Türk inanç sisteminde dini ritüelleri ve ayinleri düzenleyen ve yöneten kişilerdi. Zamanla sosyal iş bölümünün gerçekleşmesi neticesinde yeni meslek grupları oluşmuştur. Bu durum sonucunda şamanlar; şeyh, âşık (ozan), efsuncu gibi yeni adlar altında görevlerini icra etmişlerdir. Türk kam/şamanları, beyler ve alplar ava çıkmadan önce avın bereketli ve sorunsuz geçmesi için, Türk hakanı Göktanrı’ya kurban sunarken, ölen kişilerin ruhlarını uçmağa (cennete) veya tamuya (cehenneme) götürürken ellerinde davullarıyla özel ezgiler eşliğinde efsunlu sözler söyleyerek çeşitli danslar icra ederlerdi. Kam/Şamanlar bu vasıflarıyla Türk toplum hayatında kolektif ruhunun temsilcileridir. Kam/Şamanlar, hakanlardan sonra Türk toplumunda önemli göreve sahip kişililerden biridir. Günümüzde Türklerin düğün, asker uğurlama, sünnet şenlikleri gibi kolektif törenlerinde halay ve bunun baş icracısı olan halay başları etkin bir rol üstlenmektedir. Halayı yöneten, komut veren, halayın ortasına tek başına çıkarak vecde halinde Tanrı’nın ve göğün temsilcisi olan kartal başta olmak üzere çeşitli hayvanların hareketlerini taklit eden, şaman dualarını andıran çeşitli sözler söyleyen, davulcu ve zurnacıya talimatlar vererek ritmi belirleyen kişi hep halay başıdır. Bin yıllar boyu, toplumlara ve kişilere musallat olan kötü ruhları kovan, büyücü, sağaltıcı, oyuncu (dansçı), ruh güdücü gibi birçok görev üstlenen şamanla, Türk toplumunun en önemli sosyal faaliyetleri olan düğün, nişan, sünnet, asker uğurlama ve karşılama gibi kolektif etkinliklerde önemli bir rol oynayan halay başı arasında bazı ortaklıklar vardır. Kam/Şamanın ayini yönetmesi, davulu, kıyafeti, oyunu (dansı), çıkardığı sesler, dualar veçhe hali ile halay başının, elindeki mendil veya ağaç parçaları, güzel giyinmesi, el, ayak ve vücut hareketlerinin başta davulcu ve halaydakiler tarafından sıkı takip edilerek taklidi bu eylemlere bir ritüel havası vermektedir. Şamanın kötü ruhları davul eşliğinde uzaklaştırması ile halay başının davulun ritmine göre oynaması, evlenen çiftlere, askere gidecek gençlere, sünnet olacak çocuğa musallat olabilecek kötü ruhları uzaklaştırıyor olabilir. Türklerin en eski din adamları ve oyuncuları olan kam/şamanlarla Anadolu düğünlerinin en önemli figürlerinden biri olan halay başları arasında bazı köken ortaklığı olduğu kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Şaman,, Halay Başı, Oyun,, Büyü,, Ritüel

Kaynakça

• Ahur, Ş. (2001). İran’da Yaşayan Kaşkayların Sosyo-Kültürel Yapısı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisan Tezi.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri, İstanbul: Kapı.
• And, M. (1985). Geleneksel Türk Tiyatrosu Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, İstanbul: İnkılâp.
• And, M. (2007). Oyun ve Bügü Türk Kültüründe Oyun Kavramı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Anohin, A.V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller, Konya: Kömen Yayınları.
• Arık, D. (2005). Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Ankara: Aziz Andaç Yayınları.
• Ataman, S. Y. (1975).100 Türk Halk Oyunu, İstanbul, 1975
• Bang, W.-G. R. Arat (1936). Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Burhaneddin.
• Cemil, D. (1975). Türk Halk Oyunları, İstanbul: İş Bankası.