Sultan Abdülhamid’e Muhalif Devlet Memurlarından Süleyman Kadızâde Rıfat’ın “Padişah Aldattı mı Aldandı mı” Adlı Eserinde Meşrutiyet Eleştirisi

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 1, 80 - 97, 15.03.2019

Hüseyin Vehbi İmamoğlu

Öz

Sultan Abdülhamid, iktidarı boyunca iç ve dış pek çok olayla mücadele etmiş ve devleti ayakta tutmaya çalışmıştır. Ancak uyguladığı yöntemler, çoğu kişi tarafından anlaşılamamıştır. Başta Avrupalı devletler olmak üzere, Ermenilerin başını çektiği gayr-i Müslim azınlıklar ve İttihat ve Terakki gibi muhalif hareketler, padişahı tahttan indirmek için uzun uğraşlar vermişlerdir. Darbe girişiminden suikast girişimine kadar pek çok badire atlatan Sultan Abdülhamid, Ermeni olaylarının üstesinden gelse de, meşrutiyetçi muhalefete karşı nihai anlamda direnememiştir. Kendisine yöneltilen suçlamaları hiçbir zaman kabul etmeyen Sultan, dönemindeki icraat ve uygulamalarla ilgili olarak, zamanın şartlarının öyle hareket etmesini gerektirdiği şeklinde kısa bir açıklama yapmakla yetinmiştir. Süleyman Kadızâde Rıfat ise, Mekteb-i Sultani’den mezun olup meşrutiyet devrinde yaşamış ve memurluk yapmış bir devlet görevlisidir. II. Meşrutiyet döneminde eleştirel bir üslupta yazılmış ve ittihatçı bakış açısına sahip “Padişah Aldattı mı Aldandı mı” adlı eserinde, Sultana olan meşrutiyet eleştirisini sert bir şekilde dile getirmiştir. Sultan Murad’ın zât-ı şahaneye yazılmış bir tezkiresi olarak bilinen eser, Sultan Abdülhamid devrine ilişkin olayları, taşra memurları ve devlet adamlarının icraatları ve halkla olan ilişkileri içermektedir. Genel itibarıyla Sultan Abdülhamid’in idaresini istibdad olarak niteleyerek, meşrutiyeti gerekli gören ve her iki idare tarzının kıyaslamasını taşra memurları ve devlet adamlarının icraatlarıyla açıklamaya çalışan yazar, özellikle taşradaki devlet memurlarının köylü halkla olan münasebetlerini konu edinerek, düşüncelerini temellendirmeye çalışır. Örnek verdiği bazı devlet adamlarının, Padişah’a olan tutumlarını da ayrı ayrı değerlendirerek, yapılan uygulama ve icraatları, vatan ve millet düşmanlığı olarak yorumlar. Halkın içinde bulunduğu şartların zorluğunu, kendilerine yapılan baskı ve şiddette arayarak, meşrutiyet rejimine olan gerekliliği, yer yer aşırıya kaçan ifadelerle, bu rejimi yerleştirmeye çalışan devlet adamları ve orduyu övgüyle yâd ederek savunur. Vaktiyle Sultan Murad’ın Sultan Abdülhamid’e yazdığı bir tezkireyle Sultan Abdülhamid yönetiminin eksik ve hatalarını ortaya koymak ister. Son aşamada Padişah’ı da aldattıklarını iddia ederek, meşruti yönetimin halk için neden gerekli olduğu sorusuna cevap vermeye çalışır. Olayları öznel bir bakış açısıyla değerlendiren ancak bizzat tanık olduğu vakalara yer vermesi bakımından ilk derece kaynaklık değeri olan Kadızâde Rıfat, eleştirel tarih yazımında önemli bir eser kaleme almış; meşrutiyet eleştirisini henüz görev başındayken çarpıcı bir şekilde dile getirerek döneme ait okunması ve incelenmesi gereken bir eser oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Süleyman Kadızâde Rıfat, Sultan Abdülhamid

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri BOA, Fon Kodu: Y.PRK.DH., Dosya No: 1, Gömlek No: 31, H.01.01.1297-M.15.12.1879. BOA, Fon Kodu: Y.EE., Dosya No: 14, Gömlek No: 17, H.29.12.1305-M.06.09.1888. BOA, Fon Kodu: Y.PRK.SRN., Dosya No: 3, Gömlek No: 16, H.15.04.1309-M.18.11.1891. BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 256, Gömlek No: 19162, H.29.01.1311-M.12.08.1893. BOA, Fon Kodu: MV., Dosya No: 75, Gömlek No: 121, H.02.08.1311-M.08.02.1894. BOA, Fon Kodu: MF.MKT, Dosya No: 195, Gömlek No: 70, H.04.08.1286-M.10.02.1894. BOA, Fon Kodu: Y.PRK.ŞD., Dosya No: 3, Gömlek No: 22, H.03.04.1320-M.10.07.1902. BOA, Fon Kodu: HR.SFR.04., Dosya No: 229, Gömlek No: 40, H.06.12.1322-M.11.02.1905. BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 3380, Gömlek No: 253469, H.25.07.1326-M.23.08.1908. BOA, Fon Kodu: Y.EE.KP., Dosya No: 32, Gömlek No: 3187, H.26.07.1326-M.24.08.1908 BOA, Fon Kodu: DH.MKT., Dosya No: 2709, Gömlek No: 45, H.24.12.1326-M.17.01.1909. Tanin, 23 Temmuz 1324/5 Ağustos 1908. Basılı Eserler Akın, İ. F. (1992). Türk Devrim Tarihi, İstanbul: Beta Yayınları. Akyıldız, A. (2004). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Baskı. Çadırcı, M. (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul: İletişim Yayınları. Çadırcı, M. (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri´nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: TTK Basımevi, 2. Baskı. Çetin, A. (1992). “Sicill-i Ahval Defterleri ve Dosyaları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 66, ss. 34-43. Çetin, A. ve Yıldız, R. (1976). Sultan İkinci Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim, İstanbul: Çığır Yayınları. Çevik, Z. (1988). Sadrazam (Küçük) Mehmed Said Paşa (Siyasi Hayatı), Ankara Üniversitesi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Deniz, Ö. (2007). “Cumhuriyet Dönemi Çalışma Hayatı”, ÇTTAD, VI/15, ss. 131-150. Deniz, Ö. (2012). “Türkiye’de Devletçilik Döneminde Sosyal Politikaların Gelişimi (1930-1940”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 22, ss. 246-269. Engin, V. (2011). II. Abdülhamid ve Dış Politika, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 5. Baskı. Fendoğlu, H. T. (2002). Modernleşme Bağlamında Osmanlı-Amerika İlişkileri, İstanbul: Beyan Yayınları. Findley, C. V. (1992). Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform Babıali, İstanbul: İz Yayıncılık. Hanioğlu, M. Ş. (1985). Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, İstanbul: İletişim Yayınları. Hanioğlu, M. Ş. (1995). The Young Turks in Opposition, Oxford: OUP. Haydaroğlu, İ. P. (1995). “II. Abdulhamid Döneminde Hafiye Teşkilatı Hakkında Bir Risale”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 17/28, ss. 109-133. Haydaroğlu, İ. P. (1997). “II. Abdulhamid’in Hafiye Teşkilatı Hakkında Bir Risale (II. Kısım)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 19/30, ss. 135-174. Hayta, N. Ve Ünal, U. (2016). Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Hareketleri, Ankara: Gazi Kitabevi, 9. Baskı. İmamoğlu, H. V. (2015). “Sultan Abdülhamid’e Muhalefet: İttihat ve Terakki Cemiyeti ve I. Dünya Savaşına Giden Yol”, The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 39, p. 223-233. Karal, E. Z. (1983). Osmanlı Tarihi, C. VIII, Ankara: TTK Yay., 2. Baskı. Kurşun, Z. (1991). Küçük Mehmed Said Paşa (Siyasi Hayatı, İcraat ve Fikirleri), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul. Özdemir, H. (2001). Osmanlı Devletinde Bürokrasi, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları. Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul: MEB Yayınları. 97 Ramsaur, E. E. (1972). Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Çev.: Nuran Ülken, İstanbul: Sander Yayınları. Sırma, İ. S. (2000). Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, İstanbul: Beyan Yayınları. Sunay, S. (2007). II. Abdülhamid Döneminde Balıkesirli Mülki Görevliler Hakkında Bir İnceleme (Sicill-i Ahval Kayıtlarına Göre 1879-1909), Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon. Sungu, İ. (1999). “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar”, Tanzimat II, İstanbul: MEB Yay., ss. 777-857. Şıvgın, H. (2012). “İttihat ve Terakki Politikalarının Balkan İttifaklarını Hızlandırmadaki Rolü”, Akademik Bakış, Cilt: 6, Sayı: 11, ss. 1-15. Süleyman Kadızâde Rıfat. (2017). Padişah Aldattı mı Aldandı mı, Haz.: Hüseyin Vehbi İmamoğlu, İstanbul: Kriter Yayınevi. Tabakoğlu, A. (2003). Osmanlı İçtimai Yapısının Ana Hatları, (Ed.: Memet Zencirkıran), Bursa: Dora Yayınları. Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, Sultan Abdülhamid. (1999). İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 3. Baskı. Tanör, B. (2006). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), İstanbul: YKY, 14. Baskı. Tekin, E. (1997). “Hafiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Komisyon, c. 15, İstanbul, ss. 115-116. Tunç, S. (2010). “II. Meşrutiyet’in İlk Yılında Paris’te Bir Jön Türk Delegasyonu: Talât Bey Heyeti”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXV, Sayı: 2, ss. 547-582.