Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Çalışma Hayatının Uzmanlaşma Süreci ve Sovyetler Birliği’nin Etkisi

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 2, 504 - 521, 16.09.2019

Önder Deniz

Öz

Osmanlı Devleti’nde sanayileşme ile teknik eğitim çalışmaları, neredeyse aynı dönemde başlamıştır. Üretimin ana unsurunu oluşturan işgücü, sanayi devriminin ardından büyük bir değişim geçirmiştir. Fabrikaya dayalı üretim insan emeğini, sadece fiziksel kuvvet olmaktan çıkarıp belli tecrübelerin ve eğitimlerin sonucunda oluşan vasıflı işgücüne dönüştürmüştür. Bu dönüşümü çok iyi etüt eden Osmanlı iktisadi yapısına yön verenler, teknik eğitim konusunda birçok girişime imza atmışlardır. Teknik eğitim veren okullar açılmış, yurt dışına eğitim için öğrenci gönderilmiştir. Girişimler olumlu olmasına karşın, fabrikaya dayalı işletmelerin azlığından dolayı Anadolu topraklarında yeteri düzeyde vasıflı işgücü oluşamamıştır. Teknik eğitime yönelik çalışmalar, Türkiye Cumhuriyet’inin kuruşundan sonrada devam etmiş, fakat yine aynı nedenlerden dolayı başarıya ulaşamamıştır. Devletin iktisadi hayata fabrika kurarak aktif işveren olduğu 30’lu yıllar ve sonrası teknik eğitim çalışmaları, çalışmaları çok farklı bir boyut kazanmıştır. Avrupa’da mensucat üretimi ile başlayan sanayileşme süreci, neredeyse 200 yıl sonra Türk topraklarında devlet eliyle yeniden başlatılmıştır. Sovyet Rusya ile iktisadi alandaki ilişkiler, Türkiye’nin sanayileşme sürecinin önünü açmıştır. Sovyet-Türk ortaklığı sonucunda farklı bölgelere açılan fabrikalar, sanayi şehirlerinin doğmasına, dış ticaret açığının ortadan kalmasına ve iktisadi büyümeye neden olmuştur. Açılan her fabrika ayrıca üretimin dışında teknik okul özelliği taşımıştır. Fabrikaları işleten idareciler, vasıflı işgücü alıp kolaya kaçmak yerine zoru seçmiş, vasıfsız işgücünü eğiterek, üretime dâhil etmişlerdir. İş ortamında eğitilen her işçi, daha sonraki yıllarda Türkiye’nin sanayi alt yapısını oluşturmuştur. Yüzyıllık vasıflı işgücü yetiştirme çabaları böylece gerçek anlamda başarıya ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti’nde Teknik Eğitim, Osmanlı İktisadi Yapısı

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivleri; Kurum: 30-10-0-0 Yer Bilgisi: 101 Dosya Eki: 653 Sıra No: 9, Belge Tarihi: 1924. Kurum: 30-10-0-0/ Muamelat Genel Müdürlüğü Kutu No: 8 Dosya No: 46 Sıra No: 8 Belge Tarihi:- Kurum: 30-10-0-0 / Muamelat Genel Müdürlüğü, Yer Bilgisi: 234 - 579 – 10, Dosya Ek: 422, Belge Tarihi: 25.06.1934. Kurum: 30-10-0-0 / Muamelat Genel Müdürlüğü, Yer Bilgisi: 268 - 803 – 17, Dosya Ek: 440, Belge Tarihi: 11.09.1935. Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ), Yer Bilgisi: 44 - 27 - 18 Dosya Ek: 243-161, Belge Tarihi: 03.05.1934 Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ), Yer Bilgisi: 69 - 82 - 3 Dosya Ek: 257-184, Belge Tarihi: 16.10.1936. Kurum: 30-10-0-0 / Muamelat Genel Müdürlüğü, Yer Bilgisi: 200 - 362 - 16 Dosya Ek: 238, Belge Tarihi: 14.08.1935. Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ) Yer Bilgisi: 41 - 85 - 7 Dosya Ek: 112-124 Belge Tarihi: 04.12.1933. Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ) Yer Bilgisi: 47 - 58 - 19 Dosya Ek: 130-50 Belge Tarihi: 27.08.1934. Kurum: 30-0-0-18 Yer Bilgisi: 001-002-114 Dosya Ek: 63-8 Belge Tarihi: 22.09.1947. Kurum: 30-0-0-18 Yer Bilgisi: 001-002-115 Dosya Ek: 70-16 Belge Tarihi: 13.10.1947. Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ), Yer Bilgisi: 62 - 12 - 5 Dosya Ek: 257-148, Belge Tarihi: 12.02.1936. Kurum: 30-18-1-2 / Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ), Yer Bilgisi: 92 - 96 - 6 Dosya Ek:-, Belge Tarihi: 28.09.1940. Kurum: 30-18-1-2, Yer Bilgisi: 116-29-18. Dosya Eki: 10-350 Sayı: 3/7386, Belge Tarihi: 05.05.1948. Mimar Sinan Üniversitesi Sinema Televizyon Merkezi Arşivi, 16 Eylül 1935 tarihinde Kayseri Bez Fabrikasının açılış töreninde, Sovyet işçileri ve teknisyenleri adına konuşan Mühendis Kordief, Görüntü, İstanbul, Kayseri, 16 Eylül 1935. II. Resmi Yayınlar TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt 32, TBMM Matbaası, Ankara, 1927. Düstür, Cilt.8, İstanbul Evkaf Matbaası, İstanbul, 1928. III. Süreli Yayınlar Akşam Gazetesi; 11 Ağustos 1932, 11 Ağustos 1932, 18 Şubat 1934, 24 Nisan 1932, 27 Ekim 1931, 30 Nisan 1932, 7-18 Eylül 1932, 8 Mayıs 1932. Cumhuriyet Gazetesi; 22 Mayıs 1930, 6 Haziran 1933. Endüstri Dergisi, Nisan 1937, Sayı: 8. Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, 8 Eylül 1932. Resmi Gazete; 16.06.1932, Sayı:2126, 24.05.1934, No: 2709. Sümerbank Bülteni, Yıl:3, Sayı: 9-10. Ulus Gazetesi; 28 Ekim 1931. IV. Kitaplar Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Atatürk Araştırma Merkezi, Divan Yayınları, Anakara, 2006. Çelik, B. (2004). “Osmanlı Lonca Sistemi İçinde Yamaklık Olgusu”, Cilt: XXIII, Tarih Araştırmaları, Ankara. Doğan, H. (2007).“Sanayinin Musikisi Nasıl Başladı Nasıl Bitti? Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası’na Tarihsel Bir Bakış”, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 7 (2), İzmir. Drake, P.W. (t.y.) " Edwin Walter Kemmerer " in Encyclopedia of Latin American History and Culture, vol. 3. F. Katz, L., Margo, R. A. (2014). “Technical Change and the Relative Demand for Skilled Labor”, The United States in Historical Perspective, October. Giz, A. (1968). “Islâh-ı Sanayi Komisyonu”, İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Sayı:33, İstanbul. Giz, A. (1969). “İstanbul’da İlk Sanayi Mektebinin Kuruluşu”, İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Sayı:35, İstanbul. Günalan, R. (2016). “Tanzimat Sonrasında Osmanlı Devletinde Yabancı Şirketler Tarafından Yürütülen İş ve İşlemlerinde Türkçenin Kullanımı Meselesi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, V/2, İstanbul. İmamoğlu, H. V. (2018). Osmanlı Son Dönemi ve Büyük Güçler, İstanbul: Kriter Yayınevi. Kanca, H. (2013). “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Uluslararası Osmanlı Fuarı: 1863 – Sergi-i Umumi-i Osmani”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı:5, İstanbul. Karayaman, M. (2010). “Osmanlı Devletinde Şeker Fabrikası Kurma Teşebbüsleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 25 Sayı: 1, İzmir. Kodaman, B. (1980).‘Tanzimat’tan 2. Meşrutiyete Kadar Sanayi Mektepleri’, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071- 1920), Editörler: Osman Okyar, Halil İnalcık, Ankara. Kurt, M. K., Kuzucu, Çakır, B., Demir, K. (2016). “19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 40 /Güz, Ankara. V. Makaleler Olff, G., Achard, F. K. (1953). 1753-1821; a Contribution of the Cultural History of Sugar Medizinische Monatsschrift 7, no. 4. Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Cilt 5, Hazırlayan: Tevfik Gürhan, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1997. Osmanlı Sanayi 1913,1915 Yılları Arası, Cilt 4, Hazırlayan: A. Gündüz Ökçün, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1997. Ökçün, A. G. (1975). “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı,1913” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Dergisi, Cilt: 30, Ankara. Ökçün, A. G. (1971). Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir Haberler Belgeler Yorumlar, Sevinç Matbaası, Ankara. Öztürk, N. (1990). “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”, Vakıflar Dergisi, Sayı 21, İstanbul. Pamuk, Ş. (2008). Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul. Pamuk, Ş. (1994). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara. Quataert, D. (2005). “19. Yüzyıla Genel Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 2, Eren Yayınevi, İstanbul. Semiz, Y., Toplu, G. (2019). “Cumhuriyet Döneminde Devlet Tarafından Kurulan İlk Sanayi Kuruluşu Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya. Şahinkaya, S. (1998). “XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Yapısı: Sanayicilik ve Bankacılık Üzerinde Değinmeler”, Mülkiye Dergisi, Cilt XXIII, Sayı:218, Ankara. Şişman, A. (2004). Tanzimat Dönemi’nde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839-1876), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Tezel, Y.S. (2002). Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul. Thobie, J. (1985). “Osmanlı Devletinde Yabancı Sermaye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, İletişim Yayınları İstanbul. Timur, T. (2001). Türk Devrim ve Sonrası, İmge Yayınları, Ankara. Toprak, Z. (1985). "II. Meşrutiyet ve Osmanlı Sanayi", Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul. Uzunçarşılı, İ. H. (1959). Osmanlı Tarihi, Cilt 4, TTK, Ankara. Yıldırım, M. A. (2012). “II. Meşrutiyet Devrinde Vilayet Sanayi Mekteplerini Yeniden Yapılandırma Girişimleri: Vilâyât Sanayi Mektepleri Tertibatı”, Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt: 31 Sayı: 52, Ankara. VI. Sözlü Tarih Görüşmeleri Mehmet Ablas; 1923 doğumlu 1938-1941 yılları arası Nazilli Basma Fabrikasında çırak olarak görevli, 1947-1976 İzmir Şark Sanayi Fabrikasında işçi daha sonra usta olarak görevli; 25 Temmuz 2009 kendisiyle yapılan röportaj. Nurettin Filiz; 1921 doğumlu ilk önce Nazilli Basma Fabrikası inşaatında, daha sonrada aynı fabrikada işçi ve ustabaşı olarak 1937-1966 yılları arası görev yapmıştır. 26 Aralık 2008 yılında ölümünden sonra 2 Eylül 2009 oğlu Ramazan Haluk Filiz ile yapılan röportaj. VII. Basılmamış Tezler Bigat, B. (2017). Kuruluşu Ve İlk Yıllarında Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın. Yılmaz, G. (2015). 18. Ve 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Yerel Tekstil Üretiminden Sanayileşmeye Geçiş, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Tekstil Anasanat Dalı, İstanbul.