İran Dış Politikasında Lider’in Etkisi: İran Nükleer Krizi

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 21 - 47, 30.06.2019

Fuat Aksu , Hazar Vural Jane

https://doi.org/10.24013/jomelips.571044

Cited By: 1

Öz

Modern İran tarihinde önemli bir dönüm noktası
olan 1979 Devrimi, Şah M. Rıza Pehlevi Dönemi’nde uygulanan merkeziyetçi katı
politikaların sonucu olarak kabul edilmektedir. Söz konusu dönemdeki reformlar
halkın çeşitli kesimlerinde rahatsızlığa sebep olmuştur. Çoğulcu anti-monarşik
halk hareketi olarak başlayan süreç daha sonra İslam Devrimi’ne evrilmiştir.
İslam Devrimi monarşiyi yıkmış fakat dini liderin merkezde olduğu teokratik bir
rejimi beraberinde getirmiştir.  İran
İslam Cumhuriyeti ilan edildikten sonra Ayetullah Humeyni, Ulemanın karar alma
mekanizmalarında yer aldığı yeni anayasayı hayata geçirmiştir.

Bu bağlamda, çalışmamızda öncelikle Devrim’e
giden süreçte yaşanan önemli gelişmeler ele alınacaktır. İkinci bölümde,
Velayeti Fakih kavramı, İran İslam Cumhuriyeti’ndeki kurumlar, karar alma
mekanizmaları ve Lider’in sistemdeki yeri anlatılacaktır. Son kısımda ise
nükleer krizin tarihsel seyri ve nükleer politikaların değişimi üzerinden dört
Cumhurbaşkanı ile çalışmış, asıl karar birimi olan Lider Ali Hamenei’nin etkisi
ortaya konulacaktır. Ayetullah Hamenei nükleer kriz süresince farklı siyasal
eğilimleri olan Cumhurbaşkanları ile çalışsa da, İran için genel siyasi karar
çerçevesini çizerken en pragmatist olanı tercih etmekte ve dönemin getirdiği iç
ve dış baskılar sonucunda karar almaktadır. Bu noktada, Liderlik özellikleri
açısından Hamenei için devrimin bireyi olduğu göz ardı edilmeden, hem uhrevi
hem de dünyevi alanla da yakından ilgili bir karar birimi olduğu
savunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Lider, İran Dış Politikası, Karar Alma, Ulema

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2014). Modern İran Tarihi, 3.bs., çev. Dilek Şendil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Alagöz, B. (2013). “İran İslam Cumhuriyeti Dış Politikasında Etkili Bir Unsur Olarak Güvenlikleştirme Siyaseti: 2003 Irak Savaşı Sonrası İran’ın Basra Körfezi Politikası”, (Yayımlanmamış Doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Djalili, M. R.ve Kellner T. (2011). İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, çev. Reşat uzmen, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Dursun, A. (2019a, 8 Şubat). “Hamaney'den Hükümete 'Avrupa'ya Güvenmeyin' Uyarısı”. Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/hamaneyden-hukumete-avrupaya-guvenmeyin-uyarisi-/1387087. (Erişim Tarihi: 2019, 8 Mayıs).
• Dursun, A. (2019b, 8 Mayıs). “İran'dan Nükleer Anlaşmada Kalmak İçin 60 Günlük Süre”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/irandan-nukleer-anlasmada-kalmak-icin-60-gunluk-sure/1473024. (Erişim Tarihi: 2019, 8 Mayıs).
• Efegil, E. (2012). “İran’ın Dış Politika Yapım Sürecini Etkileyen Unsurlar”, Ortadoğu Analiz Cilt: 4 – Sayı:48.
• Gündoğan, Ü. (2010). İran ve Ortadoğu. Ankara: Adres Yayınları.
• Hadian, N. (2004). Iran’s Nuclear Program: Context and Debates. Geoffrey Kemp (Ed.) Iran’s Bomb American and Iranian Perspective içinde (s. 51 - 67). The Nixon Center, Washington D.C.
• Hermann, M. G. ve Hermann, C. “Who Makes Foreign Policy Decisions and How: An Empirical Inquiry”, International Studies Quarterly, Cilt 33, No.4, Aralık 1989, s.361-387.
• İlhan, Ö. (2011). “The Iranian Nuclear Issue: Assessment of Turkey’s Role”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), ODTÜ, Ankara.
• İlknur, M. (2009). İmam Mehdi’den Humeyni’ye İran, İstanbul: Cumhuriyet Kitap.
• Juneau, T. (2015) Squandered Oportunity: Neoclassical Realism and Iran Foreign Policy. Stanford: Stanford University Press.
• Katzman, K. (2018) “Iran’s Foreign and Defense Policies”, https://fas.org/sgp/crs/mideast/R44017.pdf, [28/11/2018].
• Knowlton, B. (2017) “Bush Says Iran Nuclear Project Raises War Risk”, The New York Times, https://www.nytimes.com/2007/10/17/washington/17cnd-prexy.html, [11/11/2018].
• Moazami, B. (2018). İran’da Devlet, Din ve Devrim 1796’dan Bugüne. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Moslem, M. (2002). Factional Politics in The Post Khomeini Iran. Syracuse: Syracuse University Press.
• Özalp, G. (2018). “AB-ABD Hattında Yüksek Gerilim”, Hürriyet, 2 Ocak 2019, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/ab-abd-hattinda-yuksek-gerilim-40831592, “[02/01/2019].
• Rezaei, A. A. (2008). Iran’s Foreign Policy From Khatami to Ahmadinejad, ed. Anoushiravan Ehteshami, Mahjoob Zweiri UK: Ithaka Press.
• Richter, E. (2016). “Operational Code Analysis of Iran’s Supreme Leadership-Ayatollahs Khomeini And Khamenei”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bilkent Üniversitesi, Ankara.
• Sinkaya, B. (2011). “İran İslam Cumhuriyeti’nde Siyasal Yapı ve Yönetim”, Ortadoğu Siyasetinde İran, ed. Türel Yılmaz, Mehmet Şahin, Ankara: Barış Kitabevi.
• Taflıoğlu S. (2013). “İran İslam Cumhuriyeti’nde Egemenlik ve Meşruiyet Kaynağı “Velayet-i Fakih”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No. 3, 101.
• UN Security Council Resolutions Number: 1696, 1737, 1747, 1803, 1835, 1929, https://fas.org/sgp/crs/mideast/R44017.pdf, Iran’s Foreign and Defense Policies.
• Üstün, İ. S. (1999). Humeyni’den Hamaney’e İran İslam Cumhuriyeti Yönetim Biçimi, İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Yeşilyurt, N. (2013). “İran Nükleer Krizi”, Türk Dış Politikası, Cilt III: 2001-2012, ed. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları.
• “5 Soruda İran'la Nükleer Anlaşma”, (2015, 14 Temmuz). BBC. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/07/150714_bes_soruda_iran_nukleer, (Erişim Tarihi: 2018, 14 Temmuz).
• “Ayatollah Ali Khamenei Criticises 'Arrogance' of the United States Following Nuclear Deal”, The Telegraph, (2015, 18 Temmuz). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/11748176/Ayatollah-Ali-Khamenei-criticises-arrogance-of-the-United-States-following-nuclear-deal.html, (Erişim Tarihi: 2018, 10 Aralık).
• “Cumhurbaşkanının ve Bakanların Yetkileri”, http://anayasa.irankulturevi.com/III-III-Cumhurbaskaninin-ve-Bakanlarin-Yetkileri-1190i.cgi, (Erişim Tarihi: 2019, 1 Mart).
• “Dış Politika”, http://www.irankulturevi.com/turkce/iran/dis.htm, (Erişim Tarihi: 2019, 10 Aralık).
• “İran Anayasası”, http://anayasa.irankulturevi.com/1-Liderin-Nezareti-1237i.cgi, 2012 (Erişim Tarihi: 2019, 02 Şubat).
• “İran Cumhurbaşkanı Ruhani: ABD Ülkemize Ekonomik Savaş Açtı”, (2018, 5 Kasım). BBC, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-46095689, (Erişim Tarihi: 2018, 5 Kasım).
• “İran Devrim Muhafızları Komutanı Caferi’den Ruhani Yönetimine Eleştiri”, (2018, 19 Haziran). Sputnik News, https://tr.sputniknews.com/ortadogu/201806191033922745-iran-devrim-muhafizlari-caferi-ruhani-yonetimine-elestiri/, (Erişim Tarihi: 2018, 28 Kasım).
• “İran Ek Protokolü İmzaladı”, (2013, 19 Aralık). Deutsche Welle. http://www.dw.com/tr/iran-ek-protokolü-imzaladı/a-2527304 (Erişim Tarihi: 2018, 16 Ekim).
• “İran İslâm Cumhuriyeti Anayasa Metni”, http://arama.irankulturevi.com/ANAYASA%20METN%C4%B01i.cgi, (Erişim Tarihi: 2019, 2 Ocak).
• “İran Liderinden Nükleer Faaliyet Talimatı: Yeniden Başlatın”, (2018, 4 Haziran). CNNTÜRK. https://www.cnnturk.com/dunya/iran-liderinden-nukleer-faaliyet-talimati-yeniden-baslatin, (Erişim Tarihi: 2018, 4 Haziran).
• “Iran Nuclear Talks Timeline”, (2015, 2 Nisan). The Guardian. http://www.theguardian.com/world/2015/apr/02/iran-nuclear-talks-timeline, (Erişim Tarihi: 2018, 16 Ekim).
• “İran Savaşı Başlatan Taraf Olmayacak”, (2011, 23 Ekim). Cumhuriyet. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/300190/iran_savasi_baslatan_taraf_olmayacak.html, (Erişim Tarihi: 2018, 16 Eylül).
• “İran Sisteminde Mutlak Liderin Belirleyiciliği”, (2016, 25 Ocak). TRT Haber. https://www.trthaber.com/haber/dunya/iran-sisteminde-mutlak-liderin-belirleyiciligi-231802.html (Erişim Tarihi: 2019, 25 Mart).
• “İran Uranyum Zenginleştirmeye Yeniden Başlıyor”, (2005a, 5 Mayıs). BBC. http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/05/printable/050509_iran-nuclear.shtml, (Erişim Tarihi: 2018, 1 Ekim).
• “İran'a Müdahale Gündemde”, Hürriyet, (2015, 18 Ocak). http://www.hurriyet.com.tr/gundem/irana-mudahale-gundemde-38686632, (Erişim Tarihi: 2018, 1 Mayıs).
• “İran’ın Siyasi Görünümü”, http://www.mfa.gov.tr/iran-siyasi-gorunumu.tr.mfa, (Erişim Tarihi: 2019, 1 Nisan).
• “İran'ın Sivil Amaçlı Nükleer Programa Hakkı Var”, (2013, 25 Eylül). VOA. http://www.amerikaninsesi.com/content/iran-in-sivila-amacli-nukleer-programa-hakki-var/1756487.html, (Erişim Tarihi: 2018, 15 Eylül).
• “Iran's Supreme Leader Bans Holding 'Any US Talks' After Trump Offer”, (2018, 13 Ağustos). Indepenedent. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/iran-deal-us-talks-ban-supreme-leader-ayatollah-ali-khamenei-trump-a8489651.html, (Erişim Tarihi: 2018, 10 Aralık).
• “İsrail Haritadan Silinsin”, (2005b, 27 Ekim). BBC Turkish, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/10/051027_iran.shtml, [16/10/2018].
• “Joint Comprehensive Plan of Action”, https://www.state.gov/documents/organization/245317.pdf, (Erişim Tarihi: 2015, 14 Temmuz).
• “Leader's Letter To President Rouhani Regarding the JCPOA”, (2015, 21 Ekim). http://english.khamenei.ir/news/2336/Leader-s-letter-to-President-Rouhani-regarding-the-JCPOA, (Erişim Tarihi: 2018, 10 Aralık).
• “Liderin Nezareti, İran Anayasası”, http://anayasa.irankulturevi.com/1-Liderin-Nezareti-1237i.cgi, (Erişim Tarihi: 2019, 1 Mayıs).
• “Neither A War Will Happen, Nor Will We Negotiate: Leader”, (2019, 15 Mayıs). Tehran Times. https://www.tehrantimes.com/news/435919/Neither-a-war-will-happen-nor-will-we-negotiate-Leader, (Erişim Tarihi: 2019, 15 Mayıs).
• “NPT: Non Proliferation Treaty/Nükleer Silahsızlanma Anlaşması”, http://www.un.org/disarmament/WMD/Nuclear/NPT.shtml (Erişim Tarihi: 2018, 8 Ekim).
• “President Obama's Speech in Cairo: A New Beginning”, (2009, 4 Haziran). https://obamawhitehouse.archives.gov/files/documents/anewbeginning/SPEECH_as_delivered-Turkish.pdf, (Erişim Tarihi: 2018, 10 Aralık)
• “Zarif: ABD Devrimin Başından Bu Yana İran'a Düşmandır”, (2018, 27 Haziran). NTV. https://www.ntv.com.tr/dunya/zarif-abd-devrimin-basindan-bu-yana-irana-dusmandir,CtIFE6HZKEyrZwGxRGizHQ?_ref=infinite, (Erişim Tarihi: 2018, 11 Ekim).