“Düşman" Filmi ve Sınıf Bilinci: Suçlu Kim?

Yıl 2025, Sayı: 16, 67 - 96, 27.12.2025

Nazar Bal

https://doi.org/10.48131/jscs.1677009

Öz

Sinema, toplumun içinde yaşadığı kültürü, değerleri ve normları görselleştirerek yansıtmanın yanı sıra, toplumun yaşadığı dönemsel sorunları sosyal ve politik bir bakış açısıyla aktaran bir iletişim aracıdır. Toplumda meydana gelen değişimleri toplumsal gerçekçilik aracılığıyla ele almak, toplumun yaşadığı sosyal, ekonomik ve kültürel sorunların belirli bir ideolojik perspektif çerçevesinde ortaya konulmasına olanak tanır. Yılmaz Güney'in filmleri, işsizlik, dışlanma, yoksulluk, toplumsal hareketlilik, yabancılaşma, özgürlük, sınıf farklılıkları ve sınıf bilinci gibi temalar üzerinden toplumsal gerçekçiliği yansıtmaya çalışır. Bu çalışmada, Yılmaz Güney’in senaryosunu yazdığı ve Zeki Ökten’in yönettiği 1979 yapımı “Düşman” filmi, nitel araştırma yönteminin doküman analizi tekniğiyle sosyolojik bir bakış açısıyla değerlendirilmiş ve “sınıf bilinci” yaklaşımı üzerinde durulmuştur. “Düşman” filminde, köyden kente göç eden bireylerin iş arama, çalışma ve emek sürecindeki deneyimleri sonucunda işçi sınıfı bilinci geliştirdikleri gözlemlenmektedir. Ayrıca kapitalist toplumun egemenliğiyle birlikte alt gelir grubunun yoksullukla başa çıkabilmek adına üst sınıfa ve lüks tüketime öykündüğü görülmektedir. Sosyal sınıf atlama çabaları ise özellikle aile içinde eşler arasında yabancılaşmaya neden olmaktadır. Film, “Suçlu kim?” sorusu etrafında şekillenerek, sınıf farklarının günlük yaşamda rekabet, çatışma, değersizleştirme, yabancılaşma ve dışlanmaya nasıl yol açtığını ortaya koymaktadır. Kapitalist sistem düşman olarak görülse de, bu sistemin baskısına maruz kalan bireylerin aslında gerçek suçlular olduğu gerçeği de vurgulanmaktadır. Film, kapitalist sistemin baskılarının sınıf bilinci ve dayanışma yoluyla aşılabileceğini göstermektedir. Güney’in sineması, dönemin sosyo-politik koşullarını ideolojik bir çerçevede eleştirel bir şekilde yansıtarak toplumsal mücadelelerin gerçekçi bir temsilini sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sınıf bilinci , toplumsal gerçekçilik , göç , yabancılaşma

"Dusman" (Enemy) Film and Class Consciousness: Who is the Guilty One

Öz

Cinema is a communication tool that reflects the society by visualizing the culture, values and norms in which the society lives, as well as conveying the periodic problems experienced by the society from a social and political perspective. Addressing the changes occurring in a society through social realism allows the social, economic, and cultural problems experienced by the society to be revealed within the framework of a certain ideological perspective. Yılmaz Güney's films attempt to depict social realism through themes such as unemployment, exclusion, poverty, social mobility, alienation, freedom, class differences, and class consciousness. In this study, the 1979 film “Düşman”, written by Yılmaz Güney and directed by Zeki Ökten, is evaluated from a sociological perspective using document analysis techniques of qualitative research, focusing on the “class consciousness” approach. In the film “Düşman”, it is observed that individuals migrating from the village to the city develop a working-class consciousness as a result of their experiences in job searching, employment, and working.Additionally, it shows how, with the dominance of capitalist society, the lower-income group strives to emulate the upper class and luxury consumption to cope with poverty. Efforts to climb the social class ladder, in particular, lead to alienation between spouses within the family. The film explores the question “Who is the guilty one?” by highlighting how class differences lead to competition, conflict, devaluation, alienation, and exclusion in daily life. While the capitalist system is viewed as the enemy, it becomes evident that the real culprits are those subjected to the oppression of this system. The film demonstrates that overcoming the pressures of the capitalist system is achievable through class consciousness and solidarity. Güney’s cinema critically reflects the socio-political conditions of its time within an ideological framework and offers a realist representation of social struggles.

Anahtar Kelimeler

Class consciousness , social realism , migration , alienation

Kaynakça

• Akşin, S. (1997). Türkiye’nin yakın tarihi (2. cilt). Yenigün.
• Akyıldız, H. (1998). Bireysel ve toplumsal boyutlarıyla yabancılaşma. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakülte Dergisi, 3(3), 163–176.
• Alaca, E. (2019). Türk sinemasında sendikal hareketler ve işçi sınıfının işlenişi. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, 3(1), 46–53.
• Althusser, L. (1971). Ideology and ideological state apparatuses. In L. Althusser (Ed.), Lenin and philosophy and other essays (pp. 127–189). Monthly Review Press.
• Atam, Z. (2013). Yol: Varoluşa dair bir sorgulama. In Y. Dinçer (Ed.), İsyan ve devrim filmleri (pp. 254–276). Yordam.
• Ateş, T. (1994). 68’li olmak. Ümit.
• Berg, B. L. (2009). Qualitative research methods for the social sciences. Pearson.
• Bourdieu, P. (1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. Harvard University Press.
• Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. G. Richardson (Ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education (pp. 241–258). Greenwood Press.
• Bourdieu, P. (1991). Language and symbolic power (J. B. Thompson, Ed.; G. Raymond & M. Adamson, Trans.). Polity Press.
• Butler, J. (1990). Gender trouble: Feminism and the subversion of identity. Routledge.
• Caille, A. (1997). Piyasa ve kapitalizm: Hep aynı kavga (U. Baker, Çev.). Birikim Dergisi, 104.
• Çebi, Z. (2006). 1960 dönemi Türk sineması ve toplumsal gerçekçi çalışmalar (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi.
• Coş, N. (2015). Türk sinemasında işçi. In F. Başaran (Ed.), İşçi filmleri, öteki sinemalar (pp. 157–177). Yordam.
• Coşkun, E. (2009). Türk sinemasında akım araştırması. Phoenix.
• Coşkun, M. K. (2013). Sınıf, kültür ve bilinç. Dipnot.
• Coşkun, M. K. (Ed.). (2017). Emekçileri izlemek. Kor.
• Creswell, J. W. (2014). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage.
• Çubukçu, A. (2014). Sunuş: İşçi sınıfı kültürü, sorunlar ve olanaklar. In M. K. Coşkun (Ed.), Emekçileri okumak. Evrensel.
• Daldal, A. (2005). 1960 darbesi ve Türk sinemasında toplumsal gerçekçilik. Homer Kitabevi.
• Dursun, B. (2009). Yılmaz Güney sinemasında devlet temsili (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi.
• Eagleton, T. (1976). Marxism and literary criticism. Routledge & Kegan Paul.
• Eagleton, T. (2009). Eleştiri ve ideoloji. İletişim.
• Elo, S., & Kyngäs, H. (2008). The qualitative content analysis process. Journal of Advanced Nursing, 62(1), 107–115.
• Engels, F. (2003). The condition of the working class in England. American Journal of Public Health, 93(8), 1246–1249.
• Esen, Ş. (2000). 80’ler Türkiye’sinde sinema. Beta.
• Esen, Ş. K. (2016). Türk sinemasının kilometre taşları. Agora.
• Fraser, N. (2000). Rethinking recognition. New Left Review, 3, 107–120.
• Görücü, B. (2015). Türk sinemasında işçi: 1893 sonrası. In F. Başaran (Ed.), İşçi filmleri, öteki sinemalar (pp. 178–208). Yordam.
• Gramsci, A. (1971). Selections from the prison notebooks (Q. Hoare & G. Nowell Smith, Eds. & Trans.). Lawrence & Wishart.
• Güçhan, G. (1992). Toplumsal değişme ve Türk sineması. İmge.
• Güney, Y. (2000). Siyasal yazılar. Güney.
• Hepkon, Z., & Şakı Aydın, O. (2010). Türk sinemasının görünmeyen öznesi. GSU İletişim Dergisi.
• Kasım, M., & Atayeter, D. (2012). 1960’lı yıllarda Türk sinemasında toplumsal gerçekçilik. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 1, 19–33.
• Kellner, D., & Ryan, M. (2010). Politik kamera (E. Özsayar, Çev.). Ayrıntı.
• Kıray, M. (1999). Sosyal yapı ve nüfus artışı etkileşimi, toplumsal yapı ve toplumsal değişme. Bağlam.
• Koyuncu, M. (2017). Yılmaz Güney’in politik sineması ve Duvar filmi üzerine bir inceleme. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 196–215.
• Kuyucak Esen, Ş. (2002). Türk sinemasının kilometre taşları. Naos.
• Lefebvre, H. (2012). Gündelik hayatın eleştirisi I (İ. Ergüden, Çev.). Sel.
• Marx, K. (1993). Ekonomik politiğin eleştirisine katkı. Sol.
• Marx, K., & Engels, F. (2001). Sanat ve edebiyat eleştirisi. İletişim.
• Marx, K., & Engels, F. (2003). Kutsal aile (K. Somer, Çev.). Sol.
• Ökten, Z. (Yönetmen). (1979). Düşman [Film]. Güney Film.
• Örn, Ü. Y. (2011). Türk sinemasında türler üzerine bir inceleme (1970–1980). Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 6(23), 3866–3877. https://doi.org/10.19168/jyu.47526
• Özön, N. (1962). Türk sinema tarihi. Artist Reklam Ortaklığı.
• Pişkin, G. (2010). Türkiye’de göç ve Türk sinemasına yansımaları: 1960–2009. E-Journal of New World Sciences Academy, 5(1), 45–65.
• Pösteki, N. (2005). Türk sinemasına yeni bir bakış: Yönetmen sineması. Es.
• Şahin, K. (2006). Türk sinemasında toplumsal gerçekçilik ve Yılmaz Güney sineması (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Beykent Üniversitesi.
• Savran, S. (2010). Türkiye’de sınıf mücadeleleri. Yordam.
• Schreier, M. (2012). Qualitative content analysis in practice. Sage.
• Scott, J. C. (1990). Tahakküm ve direniş sanatları (A. Türker, Çev.). Ayrıntı.
• Tanilli, S. (2008). Uygarlık tarihi. Alkım.
• Thompson, E. P. (1963). The making of the English working class. Vintage.
• Thompson, E. P. (1978). Eighteenth-century English society: Class struggle without class? Social History, 3(2), 133–165.
• Thompson, E. P. (2004). İngiliz işçi sınıfının oluşumu (U. Kocabaşoğlu, Çev.). İletişim.
• Wood, E. M. (2016). Kapitalizm demokrasiye karşı: Tarihsel maddeciliğin yeniden yorumlanması (Ş. Artan, Çev.). Yordam.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2016). Nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldırım, T. (2022). İlişki, süreç ve deneyim: E. P. Thompson’ın sınıf kuramı. Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 133–144.
• Yıldız, E. (2019). Popüler sinema, sanat sineması ve üçüncü sinema ekseninde Yılmaz Güney sineması (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Anadolu Üniversitesi.
• Yücel Diken, D. (2021). Türk sinemasında toplumsal gerçekçilik serüveni: Toplumsal gerçekçilikten toplumsal kaderciliğe. Akademisyen.