Dinin Kamusal Alanda Değişen Konumu ve İslam Toplumlarındaki Yansımaları

Yıl 2018, Sayı: 2, 52 - 68, 01.12.2018

Çağatay Sarp , Muhammed Yavuz

Öz

Reform süreciyle başlayan ve Aydınlanma dönemiyle devam eden bir durum olarak modernite, Avrupa toplumlarında yeni bir zemin inşa etmiş; kültürel, ekonomik ve sosyal değişimlerin yaşanmasıyla modern Avrupa kimliği netlik kazanmıştır. Ancak söz konusu değişimler, Batı ile sınırlı kalmamış, Doğu toplumlarına da –bilhassa da İslam toplumlarına- sorunlu bir şekilde aksetmiştir. Modernleşme olarak adlandırılan bu değişimin öncesi, geleneksel kurumlardır ve bu kurumlar geride kalmıştır. Değişimin sonrası ise modern olacak, geleceği modern ve yeni süreçler yönlendirecektir. Bu anlamda gelenek ve din ayrılmaz bir bütün oluşturduklarından, modern değişimlerin odağındaki din ve dini kurumlar da şüphesiz problemli süreçlerden geçmektedir. Modern kamusal alanın parametreleri olan rasyonel akıl, bireyselleşme ve sekülerizm ile beraber dini yaşayış ve uygulamalar, özel alana çekilerek hususi bir yapıda gerçekleşmektedir. Batı toplumları, bu sorunları her ne kadar kendi değerleriyle ve toplumsal mutabakatla zahiren çözüme kavuştursa da; İslam toplumlarındaki manzara, sorunların Batı kaynaklı olduğunu ve bu nedenle çözümün de bir o kadar zorlaştığını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Kronik bir boyuta ulaşan söz konusu sorunların İslam toplumlarında kimlik karmaşası, yabancılaşma ve çözülmeyi de beraberinde getirdiği düşünülmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, işaret edilen sorunlu değişimlerin yaşandığı kamusal alan ve siyaset özelinde, dinin modern dünyada İslam toplumlarındaki yerini Avrupa deneyimlerini de göz önüne alarak tartışmaya sunmaktır

Anahtar Kelimeler

Modernizm, Din, Kamusal Alan, Siyaset, İslam, Batı

THE CHANGING POSITION OF RELIGION IN PUBLIC SPHERE AND REFLECTIONS IN ISLAMIC SOCIETIES

Öz

As a situation that began with the reform process and continued with the Enlightenment, modernity has built a newground in European societies; the identity of modern Europe has become clear with the cultural, economic and social changes. However, these changings haven’t been limited only to the West and have also posed a problem to Islamic societies – especially İslamic Societies-. Before this change, called modernization, is the traditional institutions and these institutions are fall behind. After the change, it will be modern; modern and new processes will guide the future. In this sense, religion and religious institutions, which are the focus of modern changes, are undoubtedly undergoing problematic processes, as tradition and religion form an inseparable whole. With the rational mind, individuality and secularism, which are the parameters of modern public sphere; religious life and practices are carried out in a private structure by pulling to the private sphere. Although the Western societies have solved these problems in appearance with their own values and social consensus, the scenery in Islamic societies is important in showing that the problems are from the West and therefore that the solution is so difficult. It is thought that these problems, which have reached a chronic dimension, bring identity complexity, alienation and dissolution with them in Islamic societies. The main purpose of this study is to discuss the position of religion in Islamic societies in the modern world, considering the European experiences in terms of public sphere and politics

Anahtar Kelimeler

Modernism, Religion, Public Space, Politics, Islam, Western

Kaynakça

• kabul edilen bir fenomen iken, modernite açısından çoğunlukla rasyonel bir çerçevede
• kanıtlanabilirliği sorgulanarak ele alınmaktadır. Pek tabii, bu sorunlu değişimlerin gerçekleştiği
• modernizm olgusu, Avrupa’da dini temsil eden kilisenin yüzyıllar boyu tahakkümünün ve
• skolâstik düşünce bataklığının da bir neticesidir. Bu anlamda modernleşme ve klasik sekülerleşme
• teorileri, Batı merkezli ve Batı toplumunun gelişimini esas alacak bir iddia ile ortaya atılmışlardır.
• Her ne kadar toplumsal değişmenin genellenemez bir süreç olduğu su götürmez olsa da
• modernizm rüzgârından Batı dışı toplumlar da nasibini almaktadır. Modernleşme hareketleri, Batı
• için söz konusu olumsuzlukları bertaraf etmede bulunmaz hint kumaşı vazifesini görürken
• Doğu’da ise çatışmacı bir toplum, kimlik arayışı ve daha birçok problemlerin kaynağını
• oluşturmuştur. Modernizmin din ile mesafesinin şekillendiği alan ise sekülerizm ve laisizm/laiklik
• üzerinden olmuştur. Lâiklik ile birlikte din, modern dünyada siyaset ve kamusal alanda
• görünürlüğü kısıtlanarak, hususi ve mahrem alana çekilmeye çalışılmaktadır. Her ne kadar Batı toplumları için kamusal alan ve dinin, paylaşılacak alanlarda nispeten
• olumlu bir sonuca vardıkları görülse de, İslam toplumlarında bu konudaki belirsizlik ve gerilim
• haddizatında devam etmektedir. Modern kamusal alanın inşası, seküler paradigmalardan arî
• olmadığından dolayı İslam toplumlarında dini yaşayış özel alanla sınırlandırılmaktadır. Rasyonel
• akıl ve pozitivist bilim anlayışının hâkim olduğu modern kamusal alanda kamusal akıl da şüphesiz
• meşruluğunu söz konusu anlayışlara dayandırmak mecburiyetindedir. Dini formların kamusal
• alanda görünürlük kazanması isteniyorsa, kamusal akıl ikna edilmeli ya da kamusal aklın izin
• verdiği ölçüde yaşanılabilirliği sağlanmalıdır. Böyle bir vaziyette İslam toplumlarının
• modernizasyon süreçlerini tamamlayamamasından ötürü, din ile kamusal alanın çatışması henüz
• sonlanmayacak gibi görünmektedir. Bütün bunlarla birlikte, Batı’nın modernleşme ve dini kontrol altına alma nedeni olarak
• gösterilen kilise veya konsil tarzındaki dinî kurumlara oldukça uzak olan İslam toplumlarının
• modernleşmeyle imtihanına karşı gösterdiği tepki ve direnç, dâhilinde kendisinin olmadığı
• uygulamaların yine kendisinde bir karşılığının olmamasıyla birlikte değerlendirilmelidir. Bu
• noktada getirilecek tenkit ve mülahazaların ise İslam toplumların değişme, zihniyet ve din
• üçgeninde özgün sorunlarının yok sayılışı iddiası üzerinden yürümeye de müsait olmadığı dikkate
• alınmalıdır. İslam toplumlarının din ile kamusal ve özel alan arasında kendine has sorunlarının
• olması başka bir mesele, bunu modernitenin paradigmaları içinde çözüme kavuşturma çabalarına
• itiraz başka bir meseledir. Toplumsal yapıdaki aksamalara karşı tek tipçi çözüm girişimlerinin
• çatışmayı ve çözülmeyi beraberinde getirmesi tecrübelerle sabit bir gerçeklik iken, toplumsal
• yapılarının biricik olduğu gerçeğini de bize yeniden göstermesi bakımından ayrıca önem arz etmektedir.
• Arendt, H. (2012). “İnsanlık Durumu”. (Bahadır Sina Şener, Çev.) İletişim Yayınları: İstanbul.
• Arkoun, M. (1995). İslam’ı ve Laikliği Bugün Yeniden Düşünmek. Avrupa’da Etik, Din ve Laiklik (İç.), (Sosi Dolanoğlu-Serra Yılmaz, Çev.) Metis Yayıncılık: İstanbul.
• Arslan ,M. (2010), “Seküler Toplumlarda Kutsal Araştırmaları: Geç Modern Dönemde Büyü-Din İlişkisinin Sosyolojik Analizi’’, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Bezci, B. (2015). “Sekülarizm ve Laikliği Demokrasi Bağlamında Tartışmak’’, Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, Cilt:1.
• Berger, P. L. (1993). “Dinin Sosyal Gerçekliği”. (Ali Coşkun, Çev.). Rağbet Yayınları: İstanbul.
• Berger, P. (2005), “Kutsal Şemsiye’’ , (Ali Coşkun, Çev.). Rağbet Yayınları: İstanbul.
• Berger, P. (2012). “Melekler Hakkında Söylenti”. (A. Coşkun ve N. Özmen.,Çev.). Rağbet Yayınları: İstanbul.
• Berger, P. ve Luckmann T. (2016). “Modernite, Çoğulculuk ve Anlam Krizi”, (M. Derviş Dereli, Çev.) Heretik Yayınları: Ankara.
• Casanova, J. (2014), “Modern Dünyada Kamusal Dinler’’, Ed. Mehmet Murat Şahin, Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları: Sakarya.
• Coşkun, A. (2006), “Modernlik ve Dindarlık’’, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi.
• Çaha, Ö. (2008). “Bitmeyen Beraberlik: Modern Dünyada Din ve Devlet’’, Timaş Yayınları: İstanbul.
• Dante A. (2008).“İlahi Komedya-Cennet”, (Rekin Teksoy, Çev.). Oğlak Yayınları: İstanbul.
• Davie, G. (2005). “Modern Avrupa’da Din’’, (Akif Demirci, ,Çev.). Küre Yayınları: İstanbul.
• Gauchet, M. (2000). “Demokrasi İçinde Din’’, Mehmet Emin Özcan, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları: Ankara.
• Geertz, C. (2012). “İki Kültürde İslam: Fas ve Endonezya’da Dini Değişim”, (Mehmet Murat Şahin , Çev.). Küre Yayınları: İstanbul.
• Giddens, A. (1994), “Modernliğin Sonuçları”. (Ersin Kuşdil, Çev.). Ayrıntı Yayınları: İstanbul.
• Göle, N. (2008). “Modern Mahrem Medeniyet ve Örtünme”. Metis Yayınları: Ankara.
• Göle, N. (2000). “İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri, Bir Atölye Çalışması”. Metis Yayınları: İstanbul.
• Guenon, R. (1999). “Modern Dünyanın Bunalımı’’. Mahmut Kanık , Çev.). Verka Yayıncılık: İstanbul.
• Güngörmez, B. (2011), “Eric Voegelin İnsanlık Draması Din-Politika İlişkileri’’, Paradigma Yayıncılık: İstanbul.
• Habermas, J. (2004). “Kamusal Alan”. Kamusal Alan (iç.). Der. ve Çev. Meral Özbek. Hil Yayın: İstanbul.
• Habermas, J. (2003). “Kamusallığın Yapısal Dönüşümü”. (Tanıl Bora ve Mithat Sancar, Çev.). İletişim Yayınları: İstanbul.
• Habermas, J. (1994), “Postmoderniteye Giriş: Bir Dönüm Noktası Olarak Nietzsche”, Modernite Versus Postmodernite (iç.). (N.Tutal- M.Küçük, Çev.)Vadi Yayınları: Ankara.
• Kehrer, G. (1996), “Din Sosyolojisi”, (M. Emin Köktaş, Abdullah Topçuoğlu, Çev.) Vadi Yayınları: Ankara.
• Luhmann, N. (1995). “SocialSystems”. Trans. J. Bednarz Jnr. and D. Baecker. Stanford University Press: Stanford, CA.
• Malinowski, B. (1990). “İnsan ve Kültür”. (M. Fatih Gümüş, Çev.) Verso Yayınları: Ankara.
• Mardin, Ş.(2006), “Türkiye’de Din ve Siyaset’’, İletişim Yayıncılık: İstanbul.
• Marshall, G. (1999), “Sosyoloji Sözlüğü”, (Osman Akınbay-Derya Kömürcü, Çev.) Bilim Ve Sanat Yay: Ankara.
• Nasr, S. H. (2007), “Makaleler 1”, (Şehabeddin Yalçın, Çev.) İnsan Yayınları: İstanbul.
• Nasr, S.H.(2015). “İslam ve Modern İnsanın Çıkmazı’’, (Ali Ünal-Sara Büyukduru, Çev.) İnsan Yayınları: İstanbul.
• Riis, O. (2005), “Modern Toplumda Din Araştırmaları Alanındaki Son Gelişmeler’’, (Bünyamin Solmaz, İhsan Çapçıoğlu, Çev). Dini Araştırmalar Dergisi. Cilt 8.
• Roy, O. (1994), “Siyasal İslamın İflası’’, (Cüneyt Akalın, Çev.) Metis Yayınları:İstanbul.
• Sennett, R. (2013), “Gözün Vicdanı’’, (Süha Sertabiboğlu-Can Kurultay, Çev.) Ayrıntı Yayınları: İstanbul.
• Sennett, R. (1996), “Kamusal İnsanın Çöküşü’’, (Serpil Durak-Abdullah Yılmaz, Çev.) Ayrıntı Yayınları: İstanbul.
• Shayegan, D. (2014), “Yaralı Bilinç”, (Haydun Bayrı, Çev.) Metis Yayınları: İstanbul.
• Sorokin, P. A.(1997). “Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri”. (Mete Tunçay, Çev.) Göçebe Yayınları: İstanbul.
• Sorokin, P. A. (1954). “Forms and Thecniques of Alturistic and Spiritual Growth”. The Beacon Press: Boston.
• Sorokin, P. A. (1962). “Social And Cultural Dynamics”, Vol. I, II, III, IV. The Bedminster Press: New York.
• Touraine, A. (2014), “Modernliğin Eleştirisi”, (H. Uğur Tanrıöver, Çev.) Yapı Kredi Yayınları: İstanbul.
• Turan, İ. (1991), “Türkiye’de Din ve Siyasal Kültür”, Çağdaş Türkiye’de İslam(iç.) Yay. Richard Tapper
• Sarmal Yayınevi: İstanbul.
• Yükselbaba Ü. (2008), “Habermas’ta Kamusal Alan/Özel Alan Ayrımı’’, İstanbul Üniversitesi Sosyal
• Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Doktora Tezi.