Konya Mevlânâ Külliyesi’nin Celâlîye Evkâfı ve Tarihî Gelişim Süreci

Yıl 2024, , 595 - 614, 26.04.2024

Gökhan Yurtoğlu

https://doi.org/10.21547/jss.1412670

Öz

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, sultanlar, ricâl ve ulemâ ile yakın ilişkiler kurarak tasavvufî düşüncesinin geniş kitleler tarafından kabul edilmesini sağlamıştır. Mevlânâ’dan sonra postnişîn olan Çelebi Efendiler de Mevlânâ’dan miras aldıkları söz konusu tasavvufî düşünceyi yaymaya çalışmışlardır. Bu cümleden olarak Mevlevî Tarikatı, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin tasavvufî düşüncesi gözetilerek Mevlânâoğulları ve müritleri tarafından onun türbesi (âsitâne, hankâh) merkeze alınarak kurulup geliştirilmiştir. Böylece Mevlevîlik, Konya Âsitânesi’nden Anadolu’da kurulan birçok mevlevîhâne yoluyla geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bu durum, tamamen Çelebi Efendilerin kontrolünde bulunan, zamanla Celâlîye Evkâfı olarak adlandırılan ve müstesnâ bir idare ile yönetilen zengin bir iktisadi kaynağın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Celâlîye Evkâfı'nın zenginleşmesi ve daha büyük bir ekonomik kaynağa dönüşmesi Osmanlı Devleti'nin egemenliği altında olmuştur. Mevlânâoğullarının Anadolu Selçuklu Devleti ve Karamanoğulları Beyliği dönemlerinde elde ettiği çeşitli vakıflar ve imtiyazlar Osmanlı Devleti'nde de muhafaza edilmiştir. Bu durum evkâf defterlerindeki kayıtlardan da takip edilebilmektedir. Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında Konya Mevlânâ Külliyesi’ne olan ilgi yüzyıllar boyunca artarak devam etmiştir. Bu bağlamda Külliye’nin söz konusu vakıflarına yeni vakıflar ve imtiyazlar eklenerek Celâlîye Evkâfı eizze vakıflarından biri hâline dönüşmüştür. Celâlîye Evkâfı, merkezî otorite ve Mevlânâoğulları arasındaki kesişim noktasını oluşturmaktadır. Bu çalışmada Celâlîye Evkâfı’nın tarihî gelişim süreci arşiv kaynakları, kronikler ve telif tetkik eserler dikkate alınarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mevlevîlik, Konya, Celâlîye Evkâfı, Mevlevîhâne

Celâliye Evkâfı of Konya Mevlânâ Complex and Historical Development Process

Öz

Mewlânâ Jelaluddîn Rumî established close relations with the sultan, statesmen and scholars and ensured that the sufi thought was accepted by large masses. The sons of Mewlânâ, who became postnishins after Mewlânâ, tried to spread the aforementioned sufi thought that they had inherited from Mewlânâ. The Mewlevî Order was established and developed by Mewlânâ's sons and followers, taking into account the sufi thought of Mewlânâ Jelaluddîn Rumî and taking his tomb (âsitâne, hankâh) in the center. Thus, the Mewlevî Order spread to a wide geography through many Mewlevîhânes established in Anatolia from Konya Âsitâne. This situation led to the emergence of a rich economic resource, which was called Jelâlîye Vaqfs (Celâliye Evkâfı) at that time and was managed with an exceptional administration under the control of Mewlânâ sons. It was under the dominance of the Ottoman State that Celaliye Evkâfi became rich and transformed into a larger economic resource. Various foundations and privileges obtained by the sons of Mewlânâ during the Sultanate of Rûm and the Emirate of Karaman period were also preserved during the Ottoman Empire. This situation can be understood from the records in the evkâf books. It can be said that new foundations and privileges were added to these foundations under the rule of the Ottoman Empire, thus paving the way for Celâlîye Evkâfi to become one of the "eizze" foundations. Celâlîye Evkâfi constitutes the intersection point of the central authority and the sons of Mewlânâ. In this study, the historical development process of Celâlîye Evkâfi is discussed by considering archive sources, chronicles and research works.

Anahtar Kelimeler

Mewlânâ Jelaluddîn Rumî, Mewlevî Order, Konya, Jelâlîye Vaqfs, Mewlevî Dervish Lodge

Kaynakça

• BCA, 30.18.1.1, Kutu: 4, Gömlek: 47, Sıra: 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 19, 23 Teşrinisani 1341: 7-10.
• BOA, ADVNS.MHM.d, 112/302, 39/126, AE.SSÜL.II.,5/407, BEO, 1266/94911, 4362/327094, C.EV., 35/1746, DH.MKT, 2175/84, EV.HMH.d., 1954, 686, HAT, 197/9884, KB.MAA.FE., 2/14, MAD.d., 1381, v. 2a, 3a, MV., 241/2, TS.MA.d, 1678/44, TT, 387/25, 399/3, 63/21.
• TKGM, ED., 564/v. 1a, 2a, 2b., 565/v. 1a-5a-5b., 584/v. 6b.
• VGMA, EV.d. 583/196, 584, 624, 734/85-95, 747/481-315, 865/178, 2176/293, HD. 555, 1106, 1107, 1115, 1119, 1216, VGMA, Esas Defter Nu: 148(9/1), Sıra nu: 2095. Cafer Paşa Vakfiyesi, VGMA, ED., Defter Nu: 624, 208-151.
• Es-Seyyid El-Hac Ali Paşa Vakfiyesi, KŞS, Nu: 73, s. 166-1.
• Es-Seyyid Hâfız Mehmed Emin Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 71, s. 68-1.
• Es-Seyyid Mehmed Ali Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 78, s. 103-1.
• Es-Seyyid Mehmed Emin Paşa Vakfiyesi, KŞS, Nu: 71, s. 64-2.
• Es-Seyyid Mehmed Necîb Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 73, s. 167-2.
• Es-Seyyid Ömer Ağa Vakfiyesi, KŞS, Nu: 73, s. 159-1.
• Eyüb Paşa ibn Mustafa Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 83, s. 49-1.
• Hacı Mehmed Ceri Dede Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 116, s. 24-1.
• Hüseyin Hüsnü Beg ibn Eyüb ağa Vakfiyesi, KŞS, Nu: 87, s. 45-1.
• Sadr-ı ‘Azam Pîr Mehmed Paşa ibn Mehmed Cemalüddin Aksarayî Vakfiyesi, H. 2 Receb 927/8 Haziran 1521. Şeyh Numan Beyefendi Vakfiyesi, VGMA, ED., Defter Nu: 740, 540-212/213.
• Şeyhzâde Ahmed Raşid Efendi Vakfiyesi, KŞS, Nu: 71, 67-1.
• İstanbul kadı sicilleri üsküdar mahkemesi 1 numaralı sicil (H.919-927/M.1513-1521). (2008). (Aydın B.-Tak E. Haz.) İstanbul: İsam Yayınları.
• KŞS, Nu: 3, 7, 8, 11,19, 21, 67, 92, 113, 142.
• KMMA, Zarf Nu: 67, 72.
• TAK, MC, O-116/1.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2004) İbn Battûta Seyâhatnâmesi I. (Aykut A. S. Çev.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Nişancı Mehmed Paşa. (H.1290/M.1873). Tarih-i Nişancı Mehmed Paşa, İstanbul: Matbaayı Amire.
• Sâkıb Mustafa Dede. (1283). Sefine-i Nefise-i Mevlevîyân Cüz I, Mısır: Matbaa-i Vehbiya.
• Şikârî. (2005). Karamannâme [Zamanın Kahramanı Karamanîlerin Tarihi], (Sözen M.-Sakaoğlu N. Haz.), İstanbul: Karaman Belediyesi Yayını.
• Akdağ, M. (1964). Celâlî isyanlarından büyük kaçgunluk (1603-1606). Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2), 1-49.
• Akdağ, M. (1963). Celâli isyanları (1550-1603). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ateş, İ. (1992). Mevlânâ Dergâhı’yla igili vakıf ve vakfiyeler. Ankara: IX. Vakıf Haftası Kitabı.
• Baykara, T. (2002). Konya. DİA, 26, 182-187.
• Coşkun, F. (1996). 888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri (Tanıtım, Tahlil ve Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakır, B. (2003). Osmanlı mukataa sistemi (XVI.-XVIII. yüzyıl). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çam, M. (2021). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (Celâlîye) vakıfları. (Arabacı C.- Yazıcı N.- Kıvrım İ.- Akman A. Akkuş M. Ed.), Konya: Konya Kitabı XVIII Konya Vakıfları.
• Değerli, A. (2006). Türk klasik halk eğitim kurumlarından Mevlevîliğe dair bir mecmuanın transkripsiyonu. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğru, M. A. (1996). Konya Mevlevî Dergâhı’nın mali kaynakları ve idaresi üzerine düşünceler ve belgeler. Belgeler, XVII (21). 41-70.
• Erdoğru, M. A. (1992), Karaman Vilayeti’nin idari taksimatı. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 12(12), 425-430. Genç, M. (2006). Mukataa. DİA, 31, 129-132.
• Genç, M. (2000). İltizam. DİA, 22, 154-158.
• Genç, M. (2003). Mâlikâne. DİA, 27, 516-518.
• Göde, K. (1995). Eretnaoğulları. DİA, 11, 295-296.
• Gülcan, M. (1989). Konya’da içtimaî ve iktisadî hayat (1675-1676). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İşbilir, Ö. (2002). Kuyucu Murad Paşa. DİA, 26, 507-508.
• Kahraman, S. A. (2009). XVI. yüzyılın başlarında Karaman vilayeti vakıfları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Karamağaralı, H. (1966). Mevlânâ’nın türbesi. Türk Etnografya Dergisi, VII-VIII (1964-1965), 38-42.
• Küçükdağ, Y. (1994). Konya Mevlânâ Dergâhı ve türbe hamamına dair iki mevlevî vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, XXIII, 75-103.
• Küçükdağ, Y. (1996). 1251 H / 1835 M. Tarihli Mevlânâ türbesi ve çelebi efendi konağı tamir ve inşası defteri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2(2), 181-206.
• Koç, K. (2020). Tanzimat sonrası evkâf-ı müstesnâ. Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(2), 1164-1197.
• Konyalı, İ. H. (2007). Konya tarihi, Konya: Memleket Gazetesi Yayınları.
• Özönder, H. (1987). Mevlânâ türbe ve külliyesinin tâmir ve ilâveler kronolojisi. SÜSAMSD, (2), 13-75.
• Öztürk, N. (1995). Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti. DİA, 11, 521-524.
• Öztürk, N. (2020). Mukâtaalı Vakıf. DİA, 31, 132-134.
• Sak, İ. (2010). Mevlânâ dergâhına yapılan bazı vakıflar (1826-1907). Vakıflar Dergisi, (34), 1-18.
• Sümer, F. (2001). Karamanoğulları. DİA, 24, 460-462.
• Yurtoğlu, G. (2023). Konya Mevlânâ Külliyesi’nin Osmanlı Dönemi gelir kalemleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 32, 891-906.
• Yurtoğlu, G. (2022). Mevlânâ Külliyesi’nin vergi muâfiyetinin Konya Şehri’nin nüfusuna ve gelişmesine etkisi üzerine bir değerlendirme. Türk Dünyası Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. Mehmet Şahingöz’e Armağan. (Ed. Necdet Hayta, Hamza Keleş, Cengiz Dönmez, Tuğba Belenli). Ankara: Berikan Yayınevi, 355-364.