Türkiye Türkçesinde Cümlenin Yan Cümleye Dönüşme Süreci

Yıl 2024, , 1362 - 1374, 24.10.2024

Hasan Karaca

https://doi.org/10.21547/jss.1476699

Öz

Söz dizimsel yapılar, yapı ve anlam bakımından hem içe hem dışa dönük ilişkiler ağına sahiptir. Bir söz dizimsel yapıda birden fazla yargı, tek bir yargı etrafında kullanıcının amacına göre şekillenebilir. Bu şekillenmelerden birisi de müstakil cümlenin yan cümleye dönüştürülüp temel cümleye bağlanmasıdır. Müstakil cümlenin yüklemi çekimli, yargısı tam ve bağımsızdır. Bunların bağımlı hâle getirilmesiyle cümle, yan cümleye dönüşür. Yan cümleye dönüşme süreci anlamsal ilişkilendirme veya birtakım yapısal değişikliklerle gerçekleşir. Yapı olarak yan cümleye dönüşme fiilimsi, alıntı, aktarma cümleleri; yargıyı bağımlı kılarak yan cümleye dönüşme sıralı, bağlı, ara cümleler ve açıklama cümleleri şeklinde ortaya çıkmaktadır. Fiilimsiler yüklem olarak yargıya isim, sıfat, zarf değeri kazandırır. Yan cümlenin hangi fiilimsi ile kurulacağı temel cümledeki göreviyle ilgilidir. Cümlede isimlerin üstleneceği görev özne, nesne, yüklem ise yüklem genellikle isim-fiil, bu görevleri sıfat işleviyle karşılayacaksa sıfat-fiil, zarf ise zarf-fiil veya şart-fiil olur. Bunlarla kurulan yan cümle çeşitli öge ilişkileri, isim işletimi, tamlama ve kelime grubu bünyesinde isim hükmünde temel cümleyi tamamlar. Ki’li birleşik cümleler ve bazı bağlaçlarla (belki, çünkü, gerçi, halbuki, madem / mademki, vakıa) kurulmuş bağlı cümlelerde de müstakil cümleler yan cümleye dönüşür. Kip ve zaman ile şahıs çekimine girmiş fiillerin veya ek-fiille çekimlenmiş isimlerin kurduğu müstakil cümleler yan cümle olarak kullanılabilir. Dolayısıyla sıralanmış cümleler, ara cümleler, parantez içindeki cümleler yapısal bir yan cümle ve temel cümle ilişkisine sahip olmasalar da yan cümle hükmünde yargı barındırabilirler. Cümlenin yan cümleye dönüştürülerek kullanılması dil ve anlatıma etkili, özlü, akıcı söyleyiş gücü katar.

Anahtar Kelimeler

Cümle, Yan Cümle, Fiilimsi Cümlesi, Cümle Çeşitleri, Yargı

Transformation of Sentence to Subordinate Clause Process in Turkey Turkish

Öz

Syntactic forms have both introversive and extroversive network of relationships in terms of structure and meaning. In a syntactic form more than one judgement can be shaped according to the scope of the user around a single judgement. One of these configurations is to conjoin an independent sentence to a main sentence by transforming it first to a subordinate clause. The predicate of an independent sentence is a finite verb and its judgement is absolute and independent. By making them dependent, sentence transforms to subordinate clause. The process of transforming to subordinate clause is realized by semantic association or some structural changes. Transforming to subordinate clause emerges as gerund phrase, citation and reporting clauses, also transforming by making the judgement dependent both compound clauses (both asyndetic and syndetic), interpolated clauses and relative clause in form. Gerundiums as predicate give functions such as noun, adjective and adverb to the judgement. Forming the subordinate clause with which gerundium is related to its function in the main clause. If in sentence, tasks undertaken by nouns are subject, object or verb, predicate is verbal noun in general if the task undertaken functions as adjective it is verbal adjective and if it functions as adverb it is a verbal adverb. Subordinate clause formed by these completes the main clause as a noun within the various relations of parts, inflection, word phrase, determinative group. In compound sentence with “ki” (that) and compound sentences formed with some conjunctions (belki, çünkü, halbuki, mademki, vakıa), independent clauses transform to subordinate clauses as well. Finite verbs having mood, tense and personal suffixes or independent clauses formed by nouns inflected by complementary verb can be used as subordinate clause. Accordingly compound clauses, interpolated clauses and clauses in parenthesis may contain judgement on behalf of subordinate clause even if they do not have a structural subordinate clause main clause relationship.Using the clause by transforming it to a subordinate clause contributes impression, laconism and fluency in language and expression.

Anahtar Kelimeler

Sentence, Subordinate Clause, Gerund Phrase, Sentence Types, Judgement

Kaynakça

• Aktan, B. (2016). Türkiye Türkçesinin söz dizimi. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Altun, M. (2022). Türkçede söz dizimi çözümlemeleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Aydın, İ. (2004). Türkçede yan tümce türleri ve işlevleri. Dil Dergisi, S. 126, 29-55.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• Çamlıbel, F. N. (2003). Han duvarları toplu şiirler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Delice, H. İ. (2012). Cümle nasıl tanımlanmalıdır. Turkish Studies, S. 7/11, 37-40.
• Deny, J. (1921), Türk dil bilgisi (Çev. Elöve, A. U. 1941; Uyarlayan Benzer, A. 2012). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Doğan, E. (2020). Türkçe söz diziminin bir sorunu: ki’li cümleler birleşik cümle mi yoksa bağlı cümle midir?. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 24, 2 (2020) 177-188.
• Erdoğan, Ö. (2020). Türkçedeki yan cümlelerde öznenin ifade ediliş biçimleri. SEFAD, 43, 195-220.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basın Yayın.
• Erkman Akerson, F., Özil, S. N. Ş. (2015). Türkçede niteleme sıfat işlevli yan tümceler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Yay.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin söz dizimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaca, H. (2019). Ol- yardımcı fiiliyle kurulan birleşik fillerde ana fiilde yer alan -AcAk, -mIş, -r, -Ar / -mAz, -DI, -mAktA ve -yor ekleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 89-97.
• Karahan, L. (2007). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yay.
• Kerimoğlu, C. (2016). Genel dilbilime giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Özkan, A., Toker, M. vd. (2016). Türkiye Türkçesi söz dizimi. Konya: Palet Yayınları.
• Özmen, M. (2016). Türkçenin sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Dergâh Yay.
• Yücel, B. (2000). Türkiye Türkçesinde zarf-fiil eklerinin yapı bakımından sınıflandırılması üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, (9), 75-114.