Coğrafi Ortamın Şehirsel Mekân Adlarına Etkisi: Şanlıurfa Şehri Örneği

Yıl 2011, Cilt: 10 Sayı: 1, 463 - 508, 01.06.2011

Veysi Günal M. Sait Şahinalp Abdulkadir Güzel

Öz

Şanlıurfa şehrindeki mekân isimlerinin ele alındığı bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Öncelikle cadde ve mahalle adlarına etki eden faktörler ele alınmıştır. Ayrıca söz konusu adların gelişimi irdelenmiş ve adların sınıflandırılması yapılmıştır. Çalışmadaki amaç, adlarda meydana gelen gelişim ve isimlendirmelerde coğrafi ortamın etkisini ortaya koymaktır. Buna göre, şehrin doğal ortam özellikleri olan hidrografya ve topografya, şehir nüfusunun gelişimi, yerel yönetimin siyasi eğilimleri, ulusal ve yerel tarih olayları, şehrin sosyal ve ekonomik yapısı ile yasal düzenlemeler şehirsel mekân adlarına etki etmiştir. Bu bağlamda, beşeri ortam ile ilgili adlar ön plana çıkmaktadır. Nitekim şehirde var olan 149 adet mekânın 78’i adını beşeri ortamdan almıştır. Beşeri ortam kökenli yer adları (78 adet) içinde de özellikle şahıs adları (60 adet) önemli yer tutmaktadır. Bu adların içinde de idariaskeri-siyasi şahıslar (24 adet) ile dini şahısların adları (22 adet) ön plana çıkmaktadır. Doğal ortam ile ilgili ise 22 adet ada rastlanılmıştır. Şehirde ekonomik faaliyetlerden adını alan birçok şehirsel mekân bulunmaktadır. Bu kaynaktan adını alan cadde ve mahalle sayısı 36 adettir. Diğer ve kökeni bilinmeyen ad ise 13 adettir

Anahtar Kelimeler

Şanlıurfa, yer adları, cadde adları, mahalle adları, coğrafya

The Impact of Geographical Environment on Urban Place Names: Case of Şanlıurfa City

Öz

This study which holds Şanlıurfa city’s place names consists of three chapters. First, the factors that impact streets and district names are being held. Also, development of names is examined and classified. The purpose of this study is to understand the impact of geographical environment on naming of streets and districts. Natural environment characteristics have an impact on urban naming. City’s areal extension and an increase in population, national and local historical events, social and economic structure have an impact on urban place names too. While naming, the political party which includes mayor and councilors has an important mission. In this concept, there are a lot of places which have been named after person’s names, sites and historical-political events. Out of 149 names, 78 of it have taken its names after human activities. In the human activities based names (78), person’s names have an outstanding place (60). And in those names, governmental-military-political names (24) and religious person’s names come into prominence. In the city there are 22 natural environment names, 6 streets and 14 districts. There are a lot of urban places’ names which have been named after economic activities. These activities have given names to 36 districts and streets. Names which unknown the origin and others are 13

Anahtar Kelimeler

Şanlıurfa, urban place names, street names, districts names, geography

Kaynakça

• Açanal, H., (2001). Urfa Kurtuluş Mücadelesi Hatıratı, ŞURKAV Yayınları:24, Ankara.
• Açıkel, A., (2003). “Artukabad Kazası Yer Adları” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:20, Sayı:2, s.181-2002.
• Akalın, M., (2002). Kurtuluş Savaşında Urfa. Şanlıurfa: Uygarlığın Doğduğu Şehir. ŞURKAV Yayınları: 26, Ankara.
• Akar, A., (2006). “Renge Bağlı Yer Adlandırmalarında Muğla Örneği” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2006/1, Sayı: 20 (Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY'a Armağan Sayısı), s.51-63, Kayseri.
• Akış, A., Akkuş, A., (2003). “Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) Şanlıurfa’daki Göçe Etkisi” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi S.10, s.507-543.
• Aksan, D., (1974) "Anadolu Yer Adları Üzerine En Yeni Araştırmalar", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1973-1974), Türk Dil Kurumu Yayınları. s.185-193, Ankara.
• Alderman, D.H., (2000). “A Street Fit for a King: Naming Places and Commemoration in the American South” Professional Geographer, 52(4), pp. 672-684.
• Aydın, E., (2008). “Şine Usu Yazıtında Hayvan Adlarıyla Kurulmuş Yer Adları Üzerine İncelemeler” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/1 Winter. s. 202-208.
• Aytaç, F., (2004). Mahalle Muhtarının El Kitabı. Seçkin Yayınevi, 2.baskı Ankara. Başkan, Ö., (1971). “Türkiye Yer Adları Üzerine Bir Deneme” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1970), Türk Dil Kurumu Yayınları S. 319, s. 237–251, Ankara.
• Bayraktar, H., (2007). Tanzimattan Cumhuriyete Urfa Sancağı (İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapı), Elazığ.
• Bres, K.D., (1990). “English Village Street Names”Geographical Review, Vol.80, No.1, pp.56-67.
• Bulduk, Ü., 1992. “Çorum Sancağının Osmanlı İdarî Teşkilatındaki Yeri-I”, OTAM, S. 3, s.129-167, Ankara.
• Çadırcı, M., (1996). “Anadolu Kentlerinde Mahalle (Osmanlı Dönemi)” Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme, Habitat II, s.257-263, İstanbul.
• Demir, E., (2003). “Güneydoğu Anadolu Projesi’nin Ülke Ekonomisine Katkısı ve Bölge Yerleşim Alanlarına Etkisi” GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, s. 189-205.
• Ekinci, A. (2006). Ortaçağ’da Urfa I (Efsane, Tarih, İnanç, İlim ve Felsefe Kenti), Gazi Kitabevi, Ankara.
• Ekinci, A. (2008). “İki Tepeli Urfa Şehrinin Tarihi Mahalleleri” Şanlıurfa. Kültür, Sanat, Tarih ve Turizm Dergisi. ŞURKAV Yayını Yıl 1, Sayı:2, Eylül 2008, s.5-14, Şanlıurfa.
• Ekinci, A., Paydaş, K., (2008). Taş Devrinden Osmanlıya Urfa Tarihi. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Şehir Kitaplığı Dizisi: 46, İstanbul.
• Elibüyük, M., Güzel, A., (2003). “Şanlıurfa İli’nde Dönemlik ve Geçici Bir Yerleşme: Hollik”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1(1), s.55-67.
• Emiroğlu, M., (1984). “Bolu Yöresi Yer Adları” Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri (11-13 Eylül 1984) Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Yay.No.60, Seminer-Kongre Bildirileri Dizisi:17, s.151-200, Ankara.
• Ergenç, Ö., (1984). “Osmanlı Şehrindeki Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine” OA, IV, s.69-78.
• Erinç, S., (1989). ”Güneydoğu Avrupa’da Türkçe Ekzonimler” İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, S.6, s.9-13, İstanbul.
• Eroğlu, C., Pabuçoğlu, M., Göçer, M., (2007). Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep, Global Stratejisi Enstitüsü, TİVK. Ankara.
• Ertan, M.E., (2007). Mevleviliğin Anadolu’ya Yayılması Bağlamında Şanlıurfa’da Mevlevilik Hareketleri, Günümüzdeki Hali ve Sosyal Etkinlikleri” Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlana ve Mevlevilik-Bildiriler, s.271- 284, SÜMAM Yayınları:1/Bildiriler Serisi:1.
• Gül, A., (2009). “Temettü Defterlerine Göre Pasinler’in (Hasankale) Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı:23, s.77-98.
• Gülensoy, T., (1998). “Anadolu Yer Adlarına Genel Bir Bakış”, Folkloristik, Dursun Yıldırım Armağanı, s. 41 -48. Ankara.
• Güney, E. (1996). “Toponomik Terimlerin Sınıflandırılması” Türk Dili S.540, s.619-630, Ankara.
• İlhan, M., (2006). “Mufassal Tahrir Defterlerindeki Adların Önemine Dair Bazı Örnekler” Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. XXV. Sayı. 40. s. 41-58, Ankara.
• Karaboran, H.H., (1984). “Türkiye’de Mevki Adları Üzerine Bir Araştırma” Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yay.No:60, Seminr-Kongre Bildirileri Dizisi: 17, s.97-148, Ankara.
• Karaboran, H.H., (1989). “Çemişgezek’te Mevkii Adları” Fırat Havzası II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu (5-7 Kasım 1987 Elazığ) Bildiriler Kitabı, s.153-182, Ankara.
• Karakaş, M., (2001). Şanlıurfa ve İlçelerinde Kitabeler. Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Eğitim Müdürlüğü Yayınları No:12, Ankara.
• Kurt, Y., (1990). “1572 Tarihli Adana Mufassal Tahrir Defteri’ne Göre Adana’nın Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma”, Belleten, Cilt.LIV, Sayı 209, s.181-185.
• Kurt, Y. (1991). “ Adana Sancağında Kişi Adları", DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi XV/26 (1991), s. 169-252.
• Kurt, Y., (2001). “Adana Sancağı Yer Adlarındaki Değişim” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi (Ekim 2001), 50. Yıl Özel Sayısı C: 2001/II, S. 598, s. 405-408.
• Kürkçüoğlu, C., (1996). “Şanlıurfa Mevlevihanesi”, II.Milletlerarası Osmanlı Devletinde Mevlevihaneler Kongresi (Tebliğler), (14-15 Aralık 1993)
• Konya, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Yıl 2, Sayı 2, (Konya Mayıs 1996), (sayfa numarasız).
• Light, D., (2004). “Street Names in Bucharest, 1990-1997; exploring the modern historical geographies of post-socialist change” Journal of Historical Geography 30 (2004) 154-172.
• Metin, R., (2009). “XVI. Yüzyılda Niğde ve Kırşehir Sancaklarında Mahalle Yapılanması”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 20, Kış 2009, s.45-58.
• Öcal, M.H., Güler, S.E., Mızrak, R., (2001). Şanlıurfa Kültürü Sözlüğü, ŞURKAV Yayınları:25, Şanlıurfa.
• Özcan, S., (2006). “XX. Yüzyılın Başlarında, Canik (Samsun) Sancağında İsimleri Değiştirilmek İstenen Kaza, Köy, Mahalleler ve Yeni İsimleri”. I. Ulusal Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu (4-6 Mayıs 2006), s.671-687, Samsun.
• Sarı, C., (2007). “ Doğal ve Kültürel Coğrafya Özellikleri Açısından Beyşehir İlçesi'nde Yerleşme Adlarının Sınıflandırılması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (17). s. 487-501, Konya.
• Şahin, H., (2002). “Bursa Şer’iyye Sicillerinin Dili Üzerine Bir İnceleme Denemesi” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12, Sayı:1, s.101-126, Elazığ.
• Şahinalp, M.S., (2005). Şanlıurfa Şehri’nin Kuruluş ve Gelişmesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Şanlıurfa Valiliği, 1967. İl Yıllığı, Şanlıurfa.
• Tunçel, H., (2000). “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt.10, Sayı.2, s.23-34, Elazığ.
• Turan, A.N., (2005). XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, Şurkav Yayınları, Şanlıurfa. Türkiye Bilişim Derneği, 2002, E-Devlet: Kamuda Adres Bilgi Standardının Oluşturulması. Çalışma Grubu Raporu. Ankara.
• Uyanık, O., (2006). “Çıldır Adı Üzerine” S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar 2006., Sayı 19, s.87-93, Konya.
• Üner, M.E., (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Urfa Tarihi. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları Şehir Kitaplığı Dizisi:62, Ankara.
• Yediyıldız, B., (1984). “Türkiye’de Yer Adı Verme Usulleri”, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, (11-13 Eylül 1984), s.25-41, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara,
• Yeoh, B.S.A., (1992). “Street Names in Colonial Singapore” Geographicl Review, Vol.82, No.3 (Jul.1992), pp.313-322.