Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Görülen İnsan Betimlemeleri

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 22 - 40, 26.01.2022

Derya Bozkurt

https://doi.org/10.21547/jss.979107

Öz

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de insan betimlemeleri temelindeki bu makale; Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki kazılarda ortaya çıkarılan insan betimlemelerinin ‘sembolik’ anlamlarının değerlendirilmesi üzerinedir. Arkeolojinin kendi içindeki devingenliği, yorumlama biçimlerini de etkilemiş ve böylece bakış açıları çeşitlilik kazanmıştır. Arkeoloji biliminde maddi kaynaklar üzerinden soyut kavramların yorumlanmaya çalışılması her zaman daha zor ancak ilgi çekici bir konu olmuştur. Makalenin amacı, bu tür betimlemelerde karşımıza çıkan alışılagelmiş ‘kutsal’ olgusunu sorgulamak, tasvirler üzerindeki karşılığını kült ve simgesel kavramlar üzerinden ele almaktır. Bunu yaparken simgesel düşünce ve maddi kültür kalıntıları arasındaki etkileşim göz önünde bulundurulmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde insan betimlemelerine örnek veren her yerleşimin kronolojik tabakalanması metin içinde verilerek, bu verilerle bölgenin kronolojik gelişimi karşılaştırılarak simgesel değerlendirmelere gidilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, İnsan Betimlemeleri, Kült, Simgesel Düşünce.

Teşekkür

Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Can Yümni Gündem'e desteği ve motive edici yaklaşımı için çok teşekkür ederim.

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemde Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Görülen İnsan Betimlemeleri

Öz

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de insan betimlemeleri temelindeki bu makale; Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki kazılarda ortaya çıkarılan insan betimlemelerinin ‘sembolik’ anlamlarının değerlendirilmesi üzerinedir. Arkeolojinin kendi içindeki devingenliği, yorumlama biçimlerini de etkilemiş ve böylece bakış açıları çeşitlilik kazanmıştır. Arkeoloji biliminde maddi kaynaklar üzerinden soyut kavramların yorumlanmaya çalışılması her zaman daha zor ancak ilgi çekici bir konu olmuştur. Makalenin amacı, bu tür betimlemelerde karşımıza çıkan alışılagelmiş ‘kutsal’ olgusunu sorgulamak, tasvirler üzerindeki karşılığını kült ve simgesel kavramlar üzerinden ele almaktır. Bunu yaparken simgesel düşünce ve maddi kültür kalıntıları arasındaki etkileşim göz önünde bulundurulmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde insan betimlemelerine örnek veren her yerleşimin kronolojik tabakalanması metin içinde verilerek, bu verilerle bölgenin kronolojik gelişimi karşılaştırılarak simgesel değerlendirmelere gidilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, İnsan Betimlemeleri, Kült, Simgesel Düşünce.

Kaynakça

• Akkermans, P., Schwartz, G. (2003). The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c.16,000-300 BC). Cambridge: Cambridge University Press.
• Atakuman, Ç. (2015). From Monuments to Miniatures: Emergence of Stamps and Related Imagebearing Objects during the Neolithic, Cambridge Archaeological Journal Volume 25. s.759-788.
• Belfer- Cohen, A., Bar-Yosef, O. (2002). Early Sedentism in the Near East A Bumpy Ride to Village Life. I. Kujit içinde, Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity, and Differentiation, s. 19-37, New York: Kluwer Academic Publishers.
• Benz, M., Bauer, J. (2013). Symbols of Power - Symbols of Crisis? A Psycho-Social Approach to Early Neolithic Symbol Systems, Neo-Lithics 2/13, s. 11-24, ex oriente: Berlin.
• Bilgi, Ö. (2012). Anadolu’da İnsan Görüntüleri, Klasik Çağ Öncesi, İstanbul: Aygaz Yayınevi. Bulgan, F., & A Çelik, B. (2011). A New Statue from Gaziantep in Southeast Turkey, H.Taşkıran, M. Kartal içinde, Işın Yalçınkaya’ya Armağan, s. 85-90, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Cauvin, J., (2002). The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, W.Ashmore, C. Gamble, J. O’Sea, C. Renfrew (eds.), University of Cambridge.
• Cohen, A.P., (1999). Topluluğun Simgesel Kuruluşu (Çev. Mehmet Küçük), Ankara: Dost Yayınevi. Çelik, B. (2000). “An Early Neolithic Settlement in the Center of Sanlıurfa, Turkey”, Neo-Lithics2/3, s. 4-6.
• Çelik, B. (2007). Şanlıurfa Yeni Mahalle-Balıklıgöl Höyüğü, M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Türkiye’de Neolitik Dönem, ss.165-178, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Çelik, B. (2016). Yeni Buluntular Işığında Seramiksiz Neolitik Dönem Erkek Figürleri, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, s. 3-18.
• Çelik, B., Uludağ, C., Tolon K. (2018). Harbetsuvan Tepesi’nden Bir Erkek Heykelciği, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 38. Sayı, s. 19-25.
• Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Kürkçüoğlu, C., Notroff, J. ve Schmidt, K. (2012). Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu, Aktüel Arkeoloji Dergisi, Mayıs-Haziran, Sayı 27, s. 64-77.
• Dietrich, O., Notroff J., (2017). Erken Neolitik Dönem Göbekli Tepe Yukarı Mezopotamya’da Sosyal Karmaşıklığın İlk Adımları, Aktüel Arkeoloji Dergisi, Temmuz, 46. Sayı, s. 66-81.
• Eliade, M. (2003a). Dinler Tarihine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eliade, M. (2003b). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Eliade, M. (2017). İmgeler ve Simgeler (Çev. M. Ali Kılıçbay), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Erim-Özdoğan, A. (2007). Çayönü, M. Özdoğan, & N. Başgelen içinde, Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, s. 57-97, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Hauptmann, H. (1999). The Urfa Region, M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Neolithic in Turkey the Cradle of Civilizations, s. 65-85, İstanbul.
• Hauptmann, H. (2007). Nevali Çori ve Urfa Bölgesinde Neolitik Dönem: Genel bir bakış, M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Türkiye’de Neolitik Dönem, s.131-164, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kenyon, K. (1954). Excavations at Jericho. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, s. 103-110. Kodaş, E. ve Erdoğan, N. (2019). Boncuklu Tarla 2017 yılı kazıları. 40. kazı sonuçları toplantısı cilt 1, T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 693-710.
• Köksal-Schmidt ve Ç., Schmidt, K. (2007). Boncuklar, taş kaplar, taş tabletler el sanatlarında uzmanlaşma ve taş devri sembol sistemi, Clemens, L., Gün, S. İçinde, 12000 yıl önce Anadolu, insanlığın en eski anıtları, Badisches Landesmuseum Karlsruhe, s. 449-456, Stuttgart.
• Köksal-Schmidt ve Ç., Schmidt, K. (2010). The Göbekli Tepe ‘totem pole’. A first discussion of an autumn 2010 discovery (PPN, Southeastern Turkey). Neo-Lithics 1/10, s. 74-76.
• Kujit I. & N. Gorring-Morris (2002). Foraging, farming and social complexity in the Pre-Pottery Neolithic of the Southern Levant: a review and synthesis. Journal of World Prehistory 16 (4), s. 361-440.
• Mazurowski F.R., (2012). Tell Qaramel: Excavations 2009, Polish Archaeology in the Mediterranean 21, Polish Centre of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw (PCMA-UW), Syria, s. 559-582.
• Miyake, Y. (2013). Hasankeyf Höyük, Batman: Dicle’nin ilk köyü. N. Karul içinde, İ. Baştuğ (Çev.), Arkeoatlas: sayı 8, s. 40-47.
• Miyake, Y. (2016). Origins of Pottery as Technological Innovation in Southwest Asia, Ü. Yalçın İçinde, Anatolian Metall VII, Anatolien und seine Nachbarn vor 10.000 jahren/Anatolia and Neighbors 10.000 Years Age, s. 115-124, Der Anschnitt, Beiheft 31, Blömeke Druck SRS Gmbh, Bochum.
• Mollist, M. (1998). Des Representations Humains Peintes au IX millenaire BP sur le Site de Halula (Vallee” de l’Euphrate, Syrie), Paleorinet 24 (1), s. 81-87.
• Molist, M.& J. M. Faura (1999). Tell Halula: Un Village des Premiere Agricultures-Eleveurs dans la Vallee de L’Euphrate, G. Del Olmo Lete ve J.-L. Montero Fenollos içinde, Archaeology of the Upper Syrian Euphrates the Tishrin Dam Area, Proceedings of the Internetional Symposium Held at Barcelona, January 28th-30th 1998, s.27-40, Universidad de Barcelona, Barcelona.
• Özdoğan, M. (1996). Yakın Doğu Neolitiği ve Güneydoğu Anadolu. Eleştirisel Bir Değerlendirme. N. Başgelen içinde, Eski Yakındoğu Kültürü Üzerine İncelemeler / In Memoriam İ.Metin Akyurt-Bahattin Devam Anı Kitabı, s. 267-280, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özdoğan, M. & Özdoğan, A. (1998). Buildings of Cult and the Cult of Buildings, G. Arsebük, M, Mellink, W.Schirmer içinde, Light on Top of the Black Hill, Studies Presented to Halet Çambel; Karatepe’deki Işık, Halet Çambel’e Sunulan Yazılar, İstanbul: Ege Yayınları.
• Özdoğan, M. (2003). A Group of Neolithic stone figurines from Mezraa Teleilat. In M. Özdoğan, H. Hauptmann, and N. Başgelen içinde, From Village to Cities: Early Villages in the Near East, s. 511-523, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özdoğan , M. (2004). Neolitik Çağ-Neolitik Devrim-İlk Üretim Toplulukları Kavramının Değişimi ve "Braidwoodlar", TÜBA-AR VII, s. 43-51.
• Özdoğan, M. (2007). Bazı Genellemeler-Öngörüler, M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı. Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, s. 441-458, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özkaya, V., San, O. (2007). Körtik Tepe. M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, s. 21-36, İstaanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özkaya , V., Coşkun , A., Soyukaya, N. (2012). Körtik Tepe. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Özkaya, V. ve Çoşkun, A. (2013). Körtik Tepe, Batman: Yerleşik yaşamın başlangıcı. N. Karul içinde, Arkeoatlas: Sayı 8, İstanbul, s. 30-39.
• Papathanassopoulos, G. A. (1981). Neolithic and Civilization, Melissa Publishing House, Atina. Rollefson, G. (2008). Charming Lives: Human and Animal Figurines in the Late Epipaleolithic and Early Neolithic Periods in the Greater Levant and Eastern Anatolia, The Neolithic Demographic Transition and its Consequences, J.-P. Bocquet-Appel, O. Bar-Yosef içinde, C.Springer Science+Business Media B.V., s. 387-416.
• Rosenberg, M., & Peasnall, V. L. (1998). A report on soundings at Demirköy Höyük. Anatolica 24, s. 195-207.
• Rosenberg, M. (2007a). Hallan Çemi, M. Özdoğan ve N. Başgelen içinde, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, sf. 1-11, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Rosenberg, M. (2007b). Demirköy. M. Özdoğan-N. Başgelen içinde, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, s. 13-19, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Rosenberg, M. (2011). Hallan Çemi, Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, Kuniholm içinde, Neolithic in Turkey New Excavation and New Res Tigris Basin, Vol. 1, s. 61-78, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Rosenberg, M., & Erim-Özdoğan, A. (2011). The Neolithic in Southeastern Anatolia. S. Steadman , G. Mc Mahon içinde, The Oxford handbook of ancient Anatolia, 10,000-323 B.C.E., s. 125-149, New York: University Press.
• Schmidt, K. (2007a). Göbekli Tepe. M. Özdoğan, N. Başgelen içinde, Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı. Türkiye'de Neolitik Dönem. Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, s. 115-129, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schmidt, K. (2007b). Göbekli Tepe: En Eski Tapınağı Yapanlar, İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.
• Schmidt K. (2010). Göbekli Tepe- The Stone Age Sanctuaries, New result of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs, Documenta Praehistorica, XXXVII, s. 239- 256, fig. 20.
• Stordeur, D. ve Abbés, F. (2002). Du PPNA au PPNB: Mise en lumière d’une phase de transition à Jerf el Ahmar (Syrie), Bulletin de la Sociètè Prèhistorique Française 99/3, 563-595.
• Tekin, H. (2017). Tarihöncesinde Mezopotamya, Yeni Yaklaşımlar, Yeni Yorumlar ve Yeni Kronoloji, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Verhoven, M. (2002). Ritual and its investigation in Prehistory, edited by H.G.K Gebel, B.D. Hermansen and C.H. Jensen içinde, Magic Practices and Ritual in the Near Eastern Neolithic, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence and Environment 8, Berlin, ex oriente 2002, 5-40.
• Verhoeven, M. (2011). The Birth of a Concept and the Origins of the Neolithic: A History of Prehistoric Farmers in the Near East. Paléorient, vol. 37, 75-87.
• Yakar, J. (2014). Eski Anadolu Toplumunun Arkeolojideki Yansımaları, Neolitik ve Kalkolitik Çağ Topluluklarının Sosyo-Ekonomik Yapıları, İnanç Sistemleri ve Teknolojileri, Cilt I, İstanbul: Homer Kitabevi.