Safeviler’de Dönüşüm Sembolü Olarak Başkentler: Kazvin ve İsfahan

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 3, 1720 - 1732, 31.07.2022

İlgar Baharlu

https://doi.org/10.21547/jss.1083262

Öz

Safevi Devleti’nin yaklaşık iki buçuk asırlık ömrü boyunca, manevi başkenti mahiyetinde olan Erdebil dışında üç şehir bu devlete başkentlik etmiştir. Bu şehirlerden Tebriz ve Kazvin tarihî Azerbaycan sınırları içerisindeyken, üçüncü başkent yani İsfahan ise Acem bölgesinde yer almıştır. Bu başkentlerin seçiminde dönemin siyasî, itikadî, sosyokültürel ve ekonomik şartlar belirleyici olmuştur. Devletin sınırları ve bu sınırlara göre rakip veya düşman olan komşulara yakınlığı, bölgedeki nüfus ağırlığı ve bu nüfusun etnik, itikadî ve kültürel özellikleri, dönemin ekonomik şartları ve ticaret rotaları başkentlerin seçilmesi veya değiştirilmesinde önemli rol oynamıştır.
Bu çalışmada Kazvin’in Şah Tahmasb tarafından başkent seçilmesi ve ardından I. Şah Abbas (1587-1629) döneminde başkentin Kazvin’den İsfahan’a taşınmasının nedenlerini ele alınmaktadır. Bu doğrultuda, kronikler ve seyahatnameler eşliğinde ve ayrıca konu ile ilgili çalışma yapan muasır araştırmacıların fikir ve çıkarımlarına yer verilerek Kazvin’in Tebriz’e göre avantajları ve Tebriz’in söz konusu dönemde dezavantajları ele alınmış, devamında ise Safevi Devleti’nin son başkenti olan İsfahan, aynı yöntemle mütalaaya konu edinilmiştir.
Çalışma sonucunda görülen şu ki söz konusu iki başkentin seçiminde siyasî, ekonomik, coğrafi şartlar, askeri gerekçeler ve tabi sultanların şahsî hassasiyetleri önemli rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra her iki sultanın -Tahmasb ve I. Şah Abbas- bu kararlarında, Kızılbaşlar ve elbette bu zümrelerin inancı ve bu inanca mensup zümrelerin ülkedeki tutum, davranış ve gücü de önemli faktörlerden olmuştur. Başka bir deyimle yukarda zikredilen sebeplerin yanı sıra dönemin itikadî özellikleri ve bu itikadın temsilcilerinin devlette oynadıkları rolün de göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kazvin, İsfahan, Şah Tahmasb, I. Şah Abbas, Kızılbaş, Safevi Devleti

Safeviler’de Dönüşüm Sembolü olarak Başkentler: Kazvin ve İsfahan

Öz

Safevi Devleti’nin yaklaşık iki buçuk asırlık ömrü boyunca, manevi başkenti mahiyetinde olan Erdebil dışında üç şehir bu devlete başkentlik etmiştir. Bu şehirlerden Tebriz ve Kazvin tarihî Azerbaycan sınırları içerisindeyken, üçüncü başkent yani İsfahan ise Acem bölgesinde yer almıştır. Bu başkentlerin seçiminde dönemin siyasî, itikadî, sosyokültürel ve ekonomik şartlar belirleyici olmuştur. Devletin sınırları ve bu sınırlara göre rakip veya düşman olan komşulara yakınlığı, bölgedeki nüfus ağırlığı ve bu nüfusun etnik, itikadî ve kültürel özellikleri, dönemin ekonomik şartları ve ticaret rotaları başkentlerin seçilmesi veya değiştirilmesinde önemli rol oynamıştır.
Bu çalışmada Kazvin’in Şah Tahmasb tarafından başkent seçilmesi ve ardından I. Şah Abbas (1587-1629) döneminde başkentin Kazvin’den İsfahan’a taşınmasının nedenlerini ele alınmaktadır. Bu doğrultuda, kronikler ve seyahatnameler eşliğinde ve ayrıca konu ile ilgili çalışma yapan muasır araştırmacıların fikir ve çıkarımlarına yer verilerek Kazvin’in Tebriz’e göre avantajları ve Tebriz’in söz konusu dönemde dezavantajları ele alınmış, devamında ise Safevi Devleti’nin son başkenti olan İsfahan, aynı yöntemle mütalaaya konu edinilmiştir.
Çalışma sonucunda görülen şu ki söz konusu iki başkentin seçiminde siyasî, ekonomik, coğrafi şartlar, askeri gerekçeler ve tabi sultanların şahsî hassasiyetleri önemli rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra her iki sultanın -Tahmasb ve I. Şah Abbas- bu kararlarında, Kızılbaşlar ve elbette bu zümrelerin inancı ve bu inanca mensup zümrelerin ülkedeki tutum, davranış ve gücü de önemli faktörlerden olmuştur. Başka bir deyimle yukarda zikredilen sebeplerin yanı sıra dönemin itikadî özellikleri ve bu itikadın temsilcilerinin devlette oynadıkları rolün de göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kazvin, İsfahan, Şah Tahmasb, I. Şah Abbas, Kızılbaş, Safevi Devleti

Kaynakça

• Özgüdenli, O. G. (2000). İsfahan. TDV İslâm araştırmaları merkezi, 22, 497-502.
• Aka, İ. (2014). Selçuklu Sonrası Orta Doğu'da Türk Varlığı. Türkler ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 839-860.
• Atıcı Arayancan, A. (2017). İsfâhan’da Nizarî-İsmâilî faaliyetleri. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları, 14, 270-287.
• Azimî, S. Civân-laçî, A. (2015). Delayi-i tağyir-i paytaht der devre-yi Safeviye. Hemayiş-i Temerküz-züdâ-yi ve Sâmân-dihi-yi Paytaht. Tahran: Danişgah-i Terbiyet Müderris, 1028- 1041.
• Baharlu, İ. (2021a). Koca Tebriz: Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi Türkmen Devletlerinde Bir Başkentin Serüveni . T. C. Dışişleri Bakanlığı Tebriz Başkonsolosluğunun kuruluşunun 100. yılı. Umut Başar (Ed.), Ankara: Nobel Akademik.
• _________. (2021b). Şah'ın Bahçesinde Şah İsmail Öncesi ve Sonrası Kızılbaşlık. İstanbul: Kitabevi.
• _________. (2021c). Safeviler döneminde sema (semah) (kronikler, seyahatnâmeler ve minyatürlerde). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli araştırma Dergisi, 97, 11-28.
• Emir Muhammed Handmîr. (1992). Tarih-i Şah İsmail ve Şah Tahmasb Safevi (Zeyl-i Tarih-i Habiüs-siyer). Muhammed Ali Cerrahî (Haz.), Tahran: Güsterih.
• Felsefî, N. (1969). Tarih-i Zindegân-yi Şah Abbas-ı Evvel. Tahran: İntişarat-ı Danişgah.
• Ferrier, R. (2015). Ticaret der devre-yi Safevi. Tarih-i İran (Devre-yi Safeviyân). (Y. Ajend Çev.) Tahran: Câmî.
• İntişârî, S. ve Dânış, H. (2016). Taamül-i hüner ve mimari-yi ictimai der germâbehâ-yı asr-ı Safevi. Konfrans-ı Beynülmileli-yi Modiriyet ve Ulum-i İnsanî, Müessese-yi Müdirân-ı İde. 1- 14.
• Jean Baptiste Tavernier. (1991). Sefernâme-yi Tavernier. (E. Nurî Çev.), Tahran: Senâyi.
• Jean Chardin. (1997). Sefernâme-yi Şövalye Chardin, Cilt 2, (İ. Yağmayî Çev.), Tahran: Tûs.
• Kadı Ahmed Kumî. (2005). Hulasatü't-Tevarih, Cilt 1. (İ. İşrâkî Haz.), Tahran: Danişgah- ı Tahran.
• İskender Bey Münşî Türkmen. (1972). Tarih-i Âlemârâ-yı Abbasî, Cilt 1, (İ, Afşar Haz.), Tahran: Emir-kebir.
• Oruç Bey Bayat. (1960). Don Juan İranî. Tahran: Büngâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitap.
• Pietro Della Valle. (1992). Sefernâme-yi Pietro Della Valle. (Ş. Şifa Çev.) Tahran: İntişarât-i İlmî.
• Roemer, H. R. (1996). Ber-âmeden-i Safeviyân. Tarih-i İran (Devre-yi Safeviyân). (Y. Ajend Çev.) Tahran: Câmî.
• Savory, R. M. (1980). Iran Under The Safavids. London:: Cambridge University Press.
• Savory, R. M. (2002). Safevîyân. (Y, Ajend Çev.), Tahran: Neşr-i Merkez.
• Şah Tahmasb Safevi. (---). Rüznâme-yi Şah Tahmasb. Tahran: Kütüphâne-yi Meclis-i Şevrâ-yı Milli, Elyazma Eserler No: 76, Kayıt No: 212259.
• Tüfenk, H. (2020). Kazvin’in fethi, islamlaşması ve IV/X. asrın sonuna kadar şehirdeki İslâm kültür ve medeniyetinin gelişmesindeki ana unsurlar. Van İlahiyat Dergisi, 267-289.
• Tâlibî, T. (2008). Berresi-yi iel-i intihab-ı Kazvin be unvan-ı paytaht der asr-ı Safevi . Fıkıh ve Tarih-i Temeddün, 119-142.
• Tapper, R. L. (2010). Şahseven. TDV İslâm ansiklopedisi, 295-297.
• Vinçento Dalsandry. (1971). Sefernâmeha-yı Veniziyan der İran (Şeş Sefernâme), (M. Emirî Çev.), Tahran: Hârezmî.
• Zaferiyân, D. ve Cedidî, B. ve Turâbî Farsânî, S. (2021). Avamiş-i müessir ber iktisad-ı şehri- yi İsfahan der devre-yi Safeviyye. Pejuhişh-â-yı Tarih-yi İran ve İslam, 163-184.