Çıldır’daki Tarihî ve Arkeolojik Merkezlere İlişkin İlk Gözlemler

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 4, 1260 - 1275, 20.10.2023

Göknil Arda

https://doi.org/10.21547/jss.1352698

Öz

Aras ve Kür (Kura) Nehirleri, Güney Kafkasya’daki en geniş nehir havzasını oluşturmaktadır. Bu akarsular bölgede kurulan devletlerin ekonomik olarak gelişmesine ve kalkınmasına önemli bir katkı sağlamaktadır. Kür Nehri havzası coğrafi konumu sebebiyle Anadolu ile Kafkasya’yı birbirine bağlayan yolların üzerinde yer alır. Coğrafi konumundan dolayı bahse konu havza, tarihin ilk dönemlerinden itibaren ticaret güzergâhı olmasının yanı sıra Güney Kafkasya ile Basra Körfezi arasındaki bağlantıda stratejik bir konumda bulunmaktadır. Karadeniz bağlantısıyla Avrupa, Hazar Denizi üzerinden ise Asya içlerine ulaşıma olanak sağlar. Böylece kuzey-güney, doğu-batı yönleri arasında bağlantıyı mümkün kılar. Bu nehir havzasının Türkiye sınırları dışında kalan bölümleri birçok bilimsel çalışmaya konu olmuştur, buna karşın Türkiye sınırları içerisinde kalan bölümlerinde yapılmış kapsamlı bir çalışma henüz bulunmamaktadır. Bu sebeple yüzey araştırmamızda inceleme sahası olarak “Ardahan-Kür Nehri Havzası” belirlenmiştir. 2019 yılında Ardahan’ın Çıldır ilçesinde gerçekleştirilen ilk sezon çalışmasıyla Kür Nehri havzasındaki yerleşim yerlerinin, doğal ve/veya insan eliyle şekillendirilmiş mağaraların, kaya yerleşmelerinin, taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının tespiti ve belgelemesi yapılmış; bu yerlerin “CBS-Coğrafi Bilgi Sistemleri” ortamına aktarılması sağlanmıştır. Ardahan-Kür Nehri havzası daha önceki dönemlerde çeşitli bilimsel çalışmalara kısmen konu olmuştur. Bahse konu alanda tescillenerek kültür envanterine alınmış merkezler mevcuttur. Bunların yanı sıra yüzey araştırması çalışmamızda özellikle tescillenmemiş ve henüz bilim dünyasına tanıtılmamış tarihî ve arkeolojik merkezlerin bilimsel tespitlerinin yapılmasına gayret edilmiştir. Ayrıca proje kapsamında tespit edilen bazı alanların özellikle insan tahribatına karşı korunması, tescillenmesi ve kurtarma kazısı yapılması hususunda Kültür Bakanlığı’na gerekli müracaatlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kür (Kura) Nehri, Kür Nehri havzası, Çıldır’daki Eskiçağ yerleşimleri

First Observations on the Historical and Archaeological Centers in Çıldır

Öz

Aras and Kur (Kura) Rivers form the largest river basin in the South Caucasus. These rivers make a significant contribution to the economic growth and development of the states established in the region. Due to its geographical location, the Kur River basin is located on the roads connecting Anatolia and the Caucasus. Due to its geographical location, the basin in question has been a trade route since the early periods of history, as well as being in a strategic position in the connection between the South Caucasus and the Persian Gulf. It allows transportation to Europe via the Black Sea connection and to Asia via the Caspian Sea. Thus, it enables connection between north-south and east-west directions. The parts of this river basin outside the borders of Turkey have been the subject of many scientific studies, however, there has not yet been a comprehensive study on the parts within the borders of Turkey. For this reason, "Ardahan-Kür River Basin" was determined as the study area in our surface survey. With the first season study carried out in Ardahan's Çıldır district in 2019, the settlements, natural and/or man-made caves, rock settlements, movable and immovable cultural assets in the Kür River basin were identified and documented; These places were transferred to the "GIS-Geographic Information Systems" environment. The Ardahan-Kür River basin has been partially the subject of various scientific studies in previous periods. There are centers in the area in question that have been registered and included in the cultural inventory. In addition, in our surface research work, we have tried to make scientific determinations of historical and archaeological centers that have not been registered and have not yet been introduced to the scientific world. In addition, necessary applications have been made to the Ministry of Culture for the protection and registration of some areas identified within the scope of the project, especially against human destruction, and for rescue excavations.

Anahtar Kelimeler

Kür (Kura) River, Kür River basin, Ancient settlements in Çıldır.

Kaynakça

• Açugba, T. (2015). Kronolojik Abhazya tarihi. (Chkotua, O. Çev.). İstanbul: Yeni Anadolu Yayıncılık.
• Aghalari, B. (2019). Arkeolojik verilerin ışığında Anadolu-İran arasında obsidiyen dolaşımı. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 25, 11-26.
• Al-Juboori, R. J. M. (2017). The evolution of political life in Mesopotamia from the period of dawn dynasties, the end of the state of Ur III (2006-2900 q. m). Alustath Journal for Human and Social Sciences, 222 (1), 337-366.
• Amiran, R. (1952). Connections between Anatolia and Palestine in the early bronze age. Israel Exploration Journal, 2 (2), 89-103.
• Amiran, R. (1965). Yanik Tepe, Shengavit, and the Khirbet Kerak ware. Anatolian Studies, 15, 165-167. Ardahan İl Çevre Durum Raporu, 2009.
• Arsebük, G. (1979). Altınova’da (Elazığ) koyu yüzlü, açkılı ve Karaz türü çanak çömlek arasındaki ilişkiler sorunu. Türk Tarih Kongresi, 8 (1), 81-92.
• Ashurov, S. G. (2005). An introduction to bronze age sites in the Šarur Plain. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 37, 89-99.
• Askerovna, A. A. ve Aleksandrovna, S. V. (2018). Osmanlı öncesi dönemde Güney Gürcistan’ın Türk dünyasıyla temasları. (Mutlu, N. Çev.). Bizim Ahıska, Yaz, 11-15.
• Babazade, E. (2016). Geç neolitik dönemde Güney Kafkasya yerleşim modelleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Badalyan, R. S. (2014). New data on the periodization and chronology of the Kura-Araxes culture in Armenia. Paléorient, 40, 71-92.
• Bahşeliyev, V. (2019). Kızkale yerleşmesi ve nekropolü (Nahçıvan, Azerbaycan). TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 25, 47-61.
• Bayram, F. (2014). Doğunun unutulmuş bir manastırı: Vaşlobi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 21-26.
• Baysal, A. (2012). Doğu Anadolu arkeolojisinde göçebelik ve yaylacılık kültürü (MÖ II. bin): veriler ışığında yeni düşünceler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13 (23), 255-268.
• Bingöl, A. (2016). Kars ve çevresinde Karaz yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 487-502.
• Bittel, K. (1945). Ön Asya tarih öncesi çağları: Mısır, Filistin, Suriye. (Çambel, H. Çev.). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Brereton, G. (2016). Mortuary rites, economic behavior and the circulation of Goods in the transition from village to urban life in early Mesopotamia. Cambridge Archaeological Journal, 26 (2), 191-216.
• Bulut, E. ve Kurt, M. (2020). MÖ 3. ve 2. bı̇nyıllarda Mezopotamya’da sulama kanalları ve toplumsal yaşama etkı̇lerı̇. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30 (2), 415-426.
• Burney, C. A. (1958). Eastern Anatolia in the chalcolithic and early bronze age. Anatolian studies, 8, 157-209.
• Burney, C. (1961). Circular buildings found at Yanik Tepe, in north-west Iran. Antiquity, 35 (139), 237-240.
• Burney, C. A. ve Burney, C. (1977). From village to empire: an introduction to Near Eastern archaeology. London: Phaidon Press.
• Burney, C. A. ve Lang, D. M. (1971). The peoples of the hills: ancient Ararat and Caucasus. London: Weidenfeld and Nicolson.
• Ceylan, A. ve Ceylan, N. (2018). Doğunun sönmeyen yıldızı Akçakale ve Çıldır araştırmaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Özgül, O. ve Kalmış, G. (2019). Karaz kültürü’nün Kahramanmaraş ve çevresindeki yansımaları. Kabakcı, C. vd. (Ed.). Uluslararası Antikçağ Döneminde Maraş Sempozyumu (s. 26-52), Kahramanmaraş: Fikir Ajans.
• Çoğ, M. (2015). Ortaçağ’da Kafkasya havzasında Kıpçaklar. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 10 (19), 57-74.
• Dinç, U. (2018). Mezopotamya’da tanrı anlayışının gelişimi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5 (1), 64-75.
• Düvenci, S. (2018). Kuvvet ve mücadele teorisine göre Mezopotamya'da devletin ortaya çıkışı. Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi, 1 (1), 106-116.
• Dyson, R. H. (1968). The archaeological evidence of the second millennium BC on the Persian plateau. London: Cambridge University Press.
• Dzhaparidze, O. M. (1964). The culture of early agricultural tribes in the territory of Georgia. VII. International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences, 2-9.
• Erzen, A. (1984). Doǧu Anadolu ve Urartular. Eastern Anatolia and Urartians. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Eser, E. ve Kılıç, Y. (2017). Mezopotamya’nın ilk kent binaları (tapınaklar) ve işlevleri. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 4 (13), 412-438. https://dergipark.org.tr/en/pub/atdd/issue/36385/411656
• Hamon, C., Jalabadze, M., Agapishvili, T., Baudouin, E., Koridze, I. ve Messager, E. (2016). Gadachrili Gora: architecture and organisation of a neolithic settlement in the middle Kura valley (6th millennium BC, Georgia). Quaternary International, 395, 154-169.
• Helwing, B., Aliyev, T., Maria Bianca, D. ve Anna, A. R. (2015). Güneybatı Azerbaycan’da eski Kura projesi: mil stepleri kültürel peyzajı. Işıklı, M. vd. (Ed.). Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler, I (s. 377-387). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Işıklı, M. ve Can, B., (Ed.). (2015). Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya kültürleri sempozyumu: bildiriler I, II. International symposium on East Anatolia-South Caucasus cultures: proceedings I, II. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Işıklı, M. ve Öztürk, G. (2019). Doğu Anadolu Kura-Aras seramiği üzerine. Seramik Araştırmaları Dergisi, 1, 13-29.
• Kılıç, Y. ve Eser, E. (2019). Mezopotamya kent devletlerinin kuruluş nazariyeleri ve etkin bir faktör olarak din. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6 (2), 519-545.
• Kibaroğlu, M. (2015). Archaeometric investigations of Kura-Araxes ware: a review. Işıklı, M. vd. (Ed.). Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler, I (s. 226-227). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Koçman, A. (1979). Yukarı Kura Nehri havzası’nın fiziksel coğrafyası. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Koşay, H. Z. ve Turfan, K. (1959). Erzurum-Karaz kazısı raporu. Belleten, 23 (91), 349-414.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1964). Pulur kazısı: 1960 mevsimi çalışmaları raporu. Türk Tarih Kurumu Kongresi, 6, 14-15.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Koşay, H. Z. (1984). Erzurum ve çevresinin dip tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kökten, İ. K. (1944). Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da yapılan tarih öncesi araştırmaları. Belleten, 8 (32), 659-680.
• Köroğlu, K. (2000). Çıldır kurganları, Arkeoloji ve Sanat, 96, 2-11.
• Krupnov, E. I. (1964). The most archaic culture of the Caucasus and the Caucasian ethnic community (a contribution to the problem of the origin of the indigenous peoples of the Caucasus). Soviet Anthropology and Archeology, 3 (3), 31-45.
• Kuliyeva, Z. ve Bahşeliyev, V. (2018). Nahçıvan’ın kalkolitik çağ kültürü (Azerbaycan). TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 23, 29-52.
• Lang, D. M. (2021). Armenia: cradle of civilization. London: Routledge.
• Lloyd, S. (1956). Early Anatolia: the archaeology of Asia Minor before the Greeks. London: Penguin Books.
• Lloyd, S. (1967). Early highland peoples of Anatolia. London: Thames and Hudson.
• Lyonnet, B., Guliyev, F., Helwing, B., Aliyev, T., Hansen, S. ve Mirtskhulava, G. (2012). Ancient Kura 2010–2011: the first two seasons of joint field work in the southern Caucasus. Archaologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 44, 1-190.
• Maisler, B., Stekelis, M. ve Avi-Yonah, M. (1952). The excavations at Beth Yerah (Khirbet el-Kerak) 1944-1946. Israel Exploration Journal, 2 (4), 218-229.
• Marro, C., Berthon, R. ve Bakhshaliyev, V. (2014). On the genesis of the Kura-Araxes phenomenon: new evidence from Nakhchivan (Azerbaijan). Paléorient, 40 (2), 131-154.
• Mellaart, J. (1958). The end of the early bronze age in Anatolia and the Aegean. American Journal of Archaeology, 62 (1), 9-33.
• Nissen, H. J. (2011). The early history of the ancient Near East, 9000-2000 BC. Chicago: University of Chicago Press.
• Oates, J., McMahon, A., Karsgaard, P., Al Quntar, S. ve Ur, J. (2007). Early Mesopotamian urbanism: a new view from the north. Antiquity, 81 (313), 585-600.
• Oğuz, E. (2017). Eski çağda Mezopotamya coğrafyasında ticareti yapılan tarım ürünleri. TURAN-SAM, 9 (36), 186-194.
• Ökse, A. T. (2015). Doğu Anadolu demir çağı kültürünün güneye yayılımı: yukarı Dicle havzasından yeni bulgular. Işıklı, M. vd. (Ed.). Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler, II (s. 262-270). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Özmen, Z. (2022). Yukarı Mezopotamya tarihi coğrafyası. Akademik Matbuat, 6 (2), 201-212. Pehlivan, M. (1990). Karaz kültürü ve Hurriler. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi,1/1, 168-175.
• Postgate, N. (2017). Early Mesopotamia: society and economy at the dawn of history. Routledge: Taylor & Francis.
• Rothman, M. S. (2015). The changing organisation of Kura Araxes culture. Işıklı, M. vd. (Ed.). Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler, I (s. 121-132). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Rothman, M. S. (2017). Explaining the Kura-Araxes. Fitful Histories and Unruly Publics: Rethinking Temporality and Community in Eurasian Archaeology, 215-257.
• Rova, E. (2014). The Kura-Araxes culture in the Shida Kartli region of Georgia: an overview. Paléorient, 40, 47-69.
• Sagona, A. (1993). Settlement and society in late prehistoric Trans-Caucasus. Frangipane, M. vd. (Ed.). Between the Rivers and over the Mountains (s. 453-474). İtalya: Dipartimento di Scienze Storiche Archeologiche e Antropologiche dell'Antichità, Università di Roma La Sapienza.
• Sagona, A. (2014). Rethinking the Kura-Araxes genesis. Paléorient, 40, 23-46.
• Sagona, A. ve Zimansky, P. (2015). Arkeolojik veriler ışığında Türkiye'nin en eski kültürleri: MÖ 1.000.000-550. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Saraçoğlu, H. (1990). Bitki örtüsü akarsular ve göller. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Smogorzewska, A. (2004). Andirons and their role in early Transcaucasian Culture. Anatolica, XXX, 151-177.
• Sukenik, Y. (1947). On the technique of Khirbet Kerak ware. Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 106 (1), 9-17.
• Ur, J. A. (2010). Cycles of civilization in northern Mesopotamia, 4400–2000 BC. Journal of Archaeological Research, 18, 387-431.
• Ünsal, V. Ü. (2012). Doğu Anadolu’da (Malatya-Elazığ) Karaz türü yerleşmeler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (2), 320-331.
• Vener, B.B. (2007). The Kura-Araks basin: obstacles and common objectives for an integrated water resources management model among Armenia, Azerbaijan and Georgia. doi: https://digitalrepository.unm.edu/wr_sp/61
• Yalçın, G. (2020). Karaz-/Kura-Aras-/Khirbet Kerak kültür olgusu ve tarihöncesi bölgelerarası ilişkiler. Colloquium Anatolicum, 169-182.
• Yıldırım, E. ve Aytan, O. A. (2023). Mezopotamya’da tarımsal üretiminin devamlılığının sağlanması için krallığın finanse edilmesi: vergilendirme. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20 (1), 289-299.
• Yıldız, D. (2017). Trans Kafkasya’nın sınıraşan su yönetimi sorunları ve öneriler. World Water Diplomacy & Science News, 10004, 1-22.
• Yurttaş, H. ve Heidari, M.R.G. (2015). İran-Türkiye (Serahs-Trabzon) İpek Yolu (Doğubeyazıt, Iğdır, Ani). Işıklı, M. vd. (Ed.). Uluslararası Doğu Anadolu-Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler, II (s. 377-393). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Zengin, M. ve Yılmaz, S. (2008). Ardahan Kura Nehri ve yakın çevresi alan kullanımlarının belirlenmesi ve optimal alan kullanım önerileri. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 39 (1), 43-54.
• Elektronik Kaynakça
• Google Maps (2019). https://www.google.com/maps/@40.9990251,42.6831138,9.5z. Erişim Tarihi: 26.12.2019. Kura (2009). https://www.fao.org/3/ca2130en/CA2130EN.pdf. Erişim tarihi: 10.09.2023.
• Kura (2021). https://www.euwipluseast.eu/en/about/pilot-river-bassin/kura. Erişim Tarihi: 10.09.2023.