Eski Uygurca Tıp Metinlerine İlişkin Birkaç Fragman

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 3, 939 - 953, 30.07.2024

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.21547/jss.1396985

Öz

Eski Uygurca esasen tercüme bir dinî edebiyat temelinde oluşmuştur. Bunun yanında din dışı olarak adlandırılan metin ve metin parçaları da mevcuttur. Bu metin ve metin parçalarını mektuplar, hukuki belgeler, kutlama, takvim ve tıp metinleri oluşturmaktadır. Bunlar arasında önemli bir yere sahip olan tıp metinleri halk tıbbı, Süryani, Hint ve Çin tıbbı gelenekleri üzerine inşa edilmiştir. Bu metinlerde bitki, hayvan ve maden adlarıyla birlikte bunlardan üretilen droglara, muhtelif hastalıklara, ağrılara, sağaltım metotlarına, tıbbi reçete ve müdahalelere yer verilir. Eski Uygurca tıp metinleri üzerine yapılan ilk çalışmaları metin neşirleri oluşturmaktadır. Bunu ise bitki adları, ilaç terkipleri ve benzeri konuları ihtiva eden leksik çalışmalar izlemiştir. Bunların yanında tıp tarihi alanında yapılan incelemelerle de bu metinlerin Orta Asya Türk tıbbındaki gelişimi incelenmiştir. Bugün gelinen noktada Eski Uygurca tıp metinlerinin büyük oranda neşirlerinin yapıldığı, leksik ve tıp tarihi açısından incelendiği belirtilmelidir. Bu yazı da Eski Uygurca tıp konulu şimdiye değin neşredilmemiş dört fragmanın neşrini konu almaktadır. Bu fragmanlar bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda Mainz 353 (T II D 177-1), U 116 (T II K x 12), U 238 (T II D 177; Glas: T II D 177 g) ve U 239 (T II D 177; Glas: T II D 177 X) arşiv numaralarıyla saklanmaktadır. Bu çalışmada yukarıda bahsi geçen dört fragmanın yazı çevirimi, harf çevirisi, Türkiye Türkçesine aktarımı, açıklamaları ve sözlüğü sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygurca, din dışı metinler, tıp metinleri, metin neşri

A Few Fragments of Old Uyghur Medical Texts

Öz

Old Uyghur language emerged as a result of translating religious texts. Additionally, there are also written works and fragments that are categorized as non-religious. The collection of texts and fragments includes letters, legal documents, celebration records, calendars, and medical texts. Medical texts are based on ancient medical traditions from different cultures, such as folk medicine, Assyrian, Indian, and Chinese. These texts include the names of plants, animals, minerals, drugs, diseases, treatments, and medical interventions. The earliest research on Old Uyghur medical texts involved the editing of texts. Subsequent to this, there were studies focused on lexicon, encompassing plant names, drug compositions, and related subjects. Furthermore, studies in the field of medical history were conducted to examine the development of these texts in Central Asian Turkish medicine. It is worth noting that Old Uyghur medical texts have largely been published and analyzed for lexical and medical history up to this day. This article presents four previously unpublished fragments on Old Uyghur medicine. The fragments, known as Mainz 353 (T II D 177-1), U 116 (T II K x 12), U 238 (T II D 177; Glas: T II D 177 g), and U 239 (T II D 177; Glas: T II D 177 X), are now part of the Berlin Turfan Collection. This paper presents the transcription, transliteration, Turkish translation, explanations, and dictionary of the aforementioned fragments.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Uyghur, non-religious texts, medical texts, text edition

Destekleyen Kurum

Bu yazı, TÜBA-GEBİP programı tarafından desteklenmiştir.

Kaynakça

• Abudurexiti, B. (2013). 古代维吾尔语医学文献的语文学研究 Gudai weiwu’er yu yixue wenxian de yuwen xue yanjiu. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Minzu Üniversitesi, Pekin.
• Acar, H. V. (2022). Orta Asya Türk tıbbının Anadolu’ya bıraktığı miras. Anadolu Tıbbı Dergisi, 1(1), 19-31.
• [Arat], G. R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. [I]. Berlin.
• [Arat], G. R. R. (1932). Zur Heilkunde der Uiguren. II. Berlin.
• [Arat], G. R. R. (1937). Türkische Turfan-Texte. VII. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. Wolfram Eberhard. Berlin.
• Bailey, H. W. (1953). Medical plant names in Uigur Turkish. Turan, O. (Ed.). Mélanges Fuad Köprülü / 60. Doğum yılı münasebetiyle Fuad Köprülü armağanı (s. 51-56). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Carling, G. ve Pinault, G.-J. (2023). Dictionary and thesaurus of Tocharian A. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon.
• Çelik, N. (2012). Buddhist çevre Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tabâbet. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Çetin, E. (2021). Uygurca yėl ig üzerine. International Journal of Old Uyghur Studies, 3(2), 153-164.
• Davids, T. W. R. ve Stede, W. (1921-1925). The Pali text society’s Pali-English dictionary. Oxford: Pali Text Society.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary. Vol. II: Dictionary. New Haven: Yale University.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. Vol. I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Texte in Brāhmīschrift. Berlin.
• Geng, S., Klimkeit, H.-J. ve Laut, J. P. (1988). Das Erscheinen des Bodhisattva. Das 11. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit. Altorientalische Forschungen, 15, 315-366.
• Gürgan, M. (2010). Orta Asya’daki eski Türk tıbbının, başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen Türkçe tıp metinlerinde, tıp tarihi açısından değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kaçalin, M. S. ve Ölmez, M. (2023). Kaşgarlı Mahmud – Dîvânu Lugâti’t-Türk: Türk dilinin ilk Sözlüğü. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Knüppel, M. (2013). Alttürkische Handschriften Teil 17: Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart: Franz Steiner.
• Maue, D. (1996). Alttürkische Handschriften Teil 1: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift. Stuttgart: Franz Steiner.
• Maue, D. (2008). An Uighur version of Vāgbhaṭa’s Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā. Asian Medicine, 4, 113-173.
• Maue, D. (2015). Alttürkische Handschriften Teil 19: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 2. Stuttgart: Franz Steiner.
• Maue, D. ve Sertkaya, O. (1986). Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil I). Ural-altaische Jahrbücher, 6, 76-99.
• Maue, D. ve Sertkaya, O. (1991). Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil II). Ural-altaische Jahrbücher, 10, 116-127.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Ölmez, M. (1996). Süryanî harfli Eski Uygurca bir tıp metni. 3. Uluslararası Türk dil kurultayı (s. 815-820). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus linguae Tocharicae dialecti A. Praha: Státní Pedagogické Nakladatelství.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Wiesbaden: Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Steiner.
• Sertkaya, O. F. (2021). Göz hastalıkları ve tedavileri üzerine Eski Uygurca sūtra’lardan parçalar. Journal of Old Turkic Studies, 5(2), 380-392.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Tokyürek, H. (2021). Eski Uygur Türkçesinde tanrısal insan anatomisi ve fizyolojisi. Kayseri: Kimlik.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (1999). Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren. Hahn, M., Schetelich, M. ve Wyzlic, P. (Eds.). Studia Tibetica et Mongolica (Festschrift Manfred Taube) (s. 325-340). Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica.
• Zieme, P. (2007). Notes on Uighur medicine, especially on the Uighur Siddhasāra tradition. Asian Medicine, 3, 308-322.
• Zieme, P. (2013). Knüppel, Michael: Alttürkische Handschriften. Teil 17. Heilkundliche, volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 2013. (Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Band XIII, 25), Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 66(4), 489-494.
• DDB = Digital Dictionary of Buddhism, www.buddhism-dict.net (Erişim tarihi: 27.11.2023).
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). Mainz 353 [T II D 177-1] (ön sayfa). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0353_seite1.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 116 [T II K x 12] (A sayfası). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0116seite1.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 116 [T II K x 12] (B sayfası). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0116seite2.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 238 [T II D 177; Glas: T II D 177 g] (ön sayfa). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0238seite1.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 238 [T II D 177; Glas: T II D 177 g] (arka sayfa). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0238seite2.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 239 [T II D 177; Glas: T II D 177 X] (A sayfası). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0239seite1.jpg adresinden edinilmiştir.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv. (t.y.). U 239 [T II D 177; Glas: T II D 177 X] (B sayfası). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. 27 Kasım 2023 tarihinde https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0239seite2.jpg adresinden edinilmiştir.
• Ünal, O. (2023, 26 Kasım). Mainz 342 [T II 638]. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland. https://orient-kohd.dl.uni-leipzig.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001351