Osmanlı Tarihsel Anlatısına Görsel Bir Kaynak: Dirk van der Hagen Atlası’na Yansıyan Savaş Gravürleri

Yıl 2020, , 242 - 274, 15.12.2020

Rumeysa Işık Yayla

https://doi.org/10.38000/juhis.793347

Öz

Dünya haritacılık tarihinin yükselişe geçtiği XVI. yüzyılda ortaya çıkan atlas kavramı, başlangıçta harita derlemeleri için kullanılmış olsa da bu tarif zamanla değişikliğe uğrayarak, harita içindeki yerler hakkında bilgi veren kitap formu ile özdeşleşmiştir. Bölgenin coğrafyasına özgü topografik detayları içeren bu eserler, aynı zamanda devrin tarihi ve sosyal gelişimine ışık tutan resimlerle bezenmiştir. Bu türün ilk örneklerinden birisi de Hollanda Kraliyet Kütüphanesi’nde muhafaza edilen 1690 tarihli Dirk van der Hagen Atlası’dır. Dört cilt halinde hazırlanmış olan yapıt, tarih ve coğrafya atlası niteliğinde derlenmiş kompozit bir harita kitabıdır. Dönemin en erken tarihli ülke haritalarını kapsaması konusunda adeta bir model teşkil eden atlas, siyasi gelişmeleri ele alan resimlerden mitolojik sahnelere, şehir manzaralarından peyzaj görünümlerine kadar çok sayıda renkli baskıyı içinde barındırmaktadır. 

Makalenin konusunu, atlasın gravürleri arasında yer alan ve Osmanlı savaş tarihine görsel anlamda katkıda bulunan resimler oluşturmaktadır. Kandiye Kuşatması (1667-1669) ile başlayıp, II. Viyana Muhasarasıyla (1683) devam eden, Anabolu (1686) ve Belgrad (1688) mücadelelerini konu alan bu tasvirler, çalışmada metin-resim ilişkisi bağlamında ikonografik olarak yorumlanmıştır. Söz konusu gravürler üzerinden, devrin siyasi ve tarihsel süreci takip edilerek ressamın vermiş olduğu mesaj irdelenmeye çalışılmıştır. Bu sayede XVII. yüzyıl Osmanlı tarihinin savaş meydanlarındaki görsel anlatısına katkıda bulunularak resmin okunabilirliği tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atlas, Dirk van der Hagen, Osmanlı, Savaş, Gravür

Teşekkür

Dirk van der Hagen Atlası’ndaki Osmanlı savaş gravürlerini çalışmama izin veren Hollanda Kraliyet Kütüphanesi çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım.

A Visual Source for The Ottoman Historical Narrative: Battle Engravings Reflected on the Dirk van der Hagen’s Atlas

Öz

Although the concept of the atlas, which emerged in the XVIth century when the history of world cartography had been on the rise and was originally used for map compilations, in the course of time, this description changed and has been associated with the book form providing information about the places on the map. These works that contain topographic details specific to the geography of the region are also decorated with pictures that shed light on the historical and social development of the age. One of the first of its kind is the “Dirk van der Hagen’s Atlas”, dated 1690, preserved in the Royal Library of the Netherlands. The work of art prepared in four volumes is a composite map book, which was compiled as a history and geography atlas. The atlas constituting almost a model for its characteristics of covering the earliest country maps of the period, includes many colorful prints from paintings about political developments to mythological scenes, from city views to landscape views.

The subject of the article is the engravings of visual contributions to the Ottoman war history. Starting with the Siege of Candia (1667-1669) and continuing with the Second Siege of Vienna (1683), and mentioning the battles of Anabolu (1686) and Belgrade (1688), these depictions existing in the study, were interpreted ichnographically in the context of image-text relation. The message given by the painter was tried to be examined with the help of tracing the political and historical process of the era through these engravings. In this way, the interpretability of the picture was discussed by contributing to the visual narrative of the XVIIth century Ottoman history on the battlefields.

Anahtar Kelimeler

Atlas, Dirk van der Hagen, Ottoman, War, Engraving

Kaynakça

• [1] Adıyeke, Nuri (1988), Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Ege Üniversitesi, İzmir. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [2] Ágoston, Gábor (2013), Osmanlı’da Savaş ve Serhad, Çev. K. Şakul, Timaş Yayınları, İstanbul.
• [3] Akad, M. Tanju (2018b), Türk Tarihinin Yönünü Değiştiren Savaşlar I: Kara Savaşları, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• [4] Akad, M. Tanju (2018a), Türk Tarihinin Yönünü Değiştiren Savaşlar II: Deniz Savaşları, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• [5] Aktan, Berkin (2019), “Kara Mehmed Paşa’nın Viyana Elçiliği (1665)”, Journal of Turkish Studies, (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Sayı 51, Aralık. (147-176).
• [6] Alkhoven, Patricia (1999), “De Atlas Van der Hagen Digitaal”, Kartografisch Tijdschrift, Volume XXV, Number 4, Oktober ( 23-28).
• [7] Arık, Sabire (2005), “Polonya Kralı III. Jan Sobieski’nin Hükümdarlık Dönemi (1674-1696)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 24/38, (213-238).
• [8] Asch, Ronald G. (20039, “1598-1648 Otuz Yıl Savaşları Dönemi”, Top, Tüfek ve Süngü: Yeniçağda Savaş Sanatı 1453-1815, Ed. J. Black, Kitap Yayınevi, İstanbul. (52-53).
• [9] Baysun, M. Cavid (1979), “IV. Mehmed”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul.
• [10] Britannica. (21.08.2020). II. Maximilian Emanuel. www.britannica.com/biography/Maximilian-II-Emanuel.
• [11] Brunner, Felix (2001), Gravürün El Kitabı, Atelye Alaturka, İstanbul.
• [12] Caiiwenherghe, Carlos van (2005), “Gerardus Mercator Rupelmundanus: Cartographer&Renaissance Man”, The Hydrographic Journal, Number 116, April. (16-18).
• [13] Cengiz, H. Ali (2019), “Osmanlı Kaynaklarında Girit Seferi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 9/17, Ocak. (105-133).
• [14] Cezar, Mustafa (1960), Mufassal Osmanlı Tarihi, Cilt IV, Baha Matbaası, İstanbul.
• [15] Cosmescu, Dragoş (2015), Venetian Renaissance Fortifications in the Mediterranean, McFarland Company, North Carolina. (90-92).
• [16] Çelik, Haydar (1998), Gravür Sanatı, Engin Yayınları, İstanbul.
• [17] Çoruhlu, Tülin ve Çötelioğlu, Aysel (1995), Askeri Müze Resim Koleksiyonu, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Yayınları, İstanbul.
• [18] Danişmend, İsmail Hami (1972), İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 3, Türkiye Yayınevi, İstanbul.
• [19] David Rumsey Map Collection (10.08.2020). Atleses. www.davidrumsey.com/view/atlases#world-atlases-1570-1800.
• [20] Defterdar Sarı Mehmed Paşa (1995), Zübde-i Vekayiât: Tahlil ve Metin (1066-1116 / 1656-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• [21] Dict. com. (24.08.2020). Felemenkçe-Türkçe. www.dict.com/flemenkce-turkce.
• [22] Duffy, Christopher (2017), The Fortress in the Age of Vauban and Frederick the Great 1660-1789, Routledge, England.
• [23] Erhat, Azra (2015), Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• [24] Evliyâ Çelebi (2010), Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• [25] Explore Crete. (24.07.2020). Basilica of Saint Mark.www.explorecrete.com/Heraklion/EN11-Heraklion-saint-mark.html.
• [26] Explore Crete. (24.07.2020). The Church of Saint Titus in Heraklion. www.explorecrete.com/Heraklion/EN13-Heraklion-saint-titus.html.
• [27] Fox-Davies, A. Charles (2004), A Complete Guide to Heraldry, Kessinger Publishing, Montana.
• [28] Geni. (21.08.2020). Charles V Leopold, Duke of Lorraine. www.geni.com/people/CharlesVLeopoldDukeofLorraine/6000000006101312811.
• [29] Geni. (24.08.20209. John George III, Elector of Saxony. www.geni.com/people/John-George-III-Elector-ofSaxony/299204778280001213.
• [30] Goffart, Walter (2003), Historical Atlases: The First Three Hundred Years, 1570-1870, University of Chicago Press, Chicago.
• [31] Göger, Veysel (2018), “Taş Yasdanup Toprak Döşenenler: Kandiye Kuşatması Örneğinde Osmanlı Askerlerinin Metristeki Mücadele ve Yaşamı (1667-1669)”, Osmanlı Araştırmalar, Sayı 52/52, Eylül. (41-78).
• [32] Göger, Veysel ve Aladağ, İrfan (2019), “Girit’in Osmanlılar Tarafından Fethiyle İlgili Bazı Yazma Eserler Üzerine Notlar”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 5/ 2, Temmuz. (554-563).
• [33] Göğebakan, Yüksel (2017), “Hale Biçiminin Kaynağı ve Erken Dönem Hıristiyan Resim Sanatında Kullanımı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı 38, Mayıs. (21-36).
• [34] Göyünç, Nejat (1991), “Anabolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul.
• [35] Ersin Gülsoy, “Girit Üçlemesi: Hanya, Resmo ve Kandiye Şehirleri (XVII. Yüzyıl)”, Osmanlı Dönemi Akdeniz Dünyası, Ed. Haydar Çoruh, M. Yaşar Ertaş ve M. Ziya Köse, Yeditepe Yayınevi, İstanbul. (51-102).
• [36] Gümüşçü, Osman (2012), “Türkiye Tarih Atlası Çalışmaları”, Belleten, Sayı LXXVI/275, Nisan. (261-322).
• [37] Gürcan, Fatih (2008), Avrupa’daki Askeri Gelişmeler ve İkinci Viyana Kuşatması, Marmara Üniversitesi, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [38] Hammer, Joseph von (2008), Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 11, Üçdal Neşriyat, İstanbul.
• [39] Harley, J. Brian (1987), “The Map and the Development of the History of Cartography”, The History of Cartography, Volume 1, Ed. John Brian Harley ve David Woodward, University of Chicago Press, Chicago. (1-42).
• [40] Heel, S.A.C. Dudok van (1975), “Honderdvijftig Advertenties van Kunstverkopingen uit Veertig Jaargangen van de Amsterdamsche Courant 1672-1711”, Jaarboek Amstelodamum, Volume 67. Amsterdam. (149-173).
• [41] Heraklion (24.07.2020). St. Aikaterini Of Sinai. https://aboutheraklion.com/sightseeing-in-heraklion/st-aikaterini-of-sinai/.
• [42] Jorga, Nicolea (2005), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 4, Çev. N. Epçeli ve K. Beydilli, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• [43] Jörgensen Christer ve Pavkovic Michael (2011), Dünya Savaş Tarihi: Erken Modern Çağ (1500-1763), Cilt II, Çev. Ö. Kolçak, Timaş Yayınları, İstanbul.
• [44] Kastrologos, (22.08.2020). Bourtzi. www.kastra.eu/castleen.php?kastro=bourtzi.
• [45] Kâtib Çelebi (2016), Fezleke [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)], Cilt II, Haz. Z. Aycibin, Çamlıca Basın Yayın, İstanbul.
• [46] Koninklijke Bibliotheek. (24.07.2020). Atlas van Dirk van der Hagen. www.kb.nl/themas/atlassen/meer-atlassen/atlas-van-dirk-van-der-hagen.
• [47] Köck, Günter ve Koch, Gerfried (2009), “The UNESCO Biosphere Reserve ‘Biosphärenparka Wienerwald’ (Vienna Woods)-A Long History of Conservation”, Eco Mont, Volume 1/1, June. (51-56).
• [48] Köktürk, Erol (2004), “Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü (Tarihsel Süreç-Gelişme Dinamikleri) (II. Bölüm: Antik Çağdan Günümüze)”, Jeodezi ve Jeoinformasyon Dergisi, Sayı 91, 2004. (55-64).
• [49] Lambiek. (18.08.2020). Romeyn de Hooghe, www.lambiek.net/artists/h/hooghe_romeyn_de.htm.
• [50] Lechthaler, Mirjanka (2009), “The World Image in Maps: From the Old Ages to Mercator”, Cartography and Art, Ed. W. Cartwright, Springer Science&Business Media, Berlin. (155-174).
• [51] Library of Congress. (10.08.2020). Atlas sive Cosmographicae www.loc.gov/resource/rbc0001.2003rosen0730/?st=gallery.
• [52] Majer, H. Georg (1981), “17. Yüzyılın Sonlarında Avusturya ve Osmanlı Ordularının Seferlerdeki Lojistik Sorunları”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı II, İstanbul. (185-194).
• [53] Mehmed Süreyyâ (1996), Sicill-i Osmanî, Cilt 2, Haz. N. Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• [54] Mercator, Gerardus (2000), Atlas Sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati Figura, Haz. R.W. Karrow, Octavo Publishing, Oakland.
• [55] Molteni, Elisabetta (2008), “Venice and the Urban Centers in Venetian-held Greek Lands: Canea and Candia-the Walls, the Churches, and the Outer Burghs”, The Greek World under Ottoman and Western Domination 15th-19th Centuries, Ed. A.S. Papadimitriou, Benaki Museum, Athens (25-39).
• [56] Municipality of Heraklion. (24.07.2020). The Monastery of St. Peter and St. Paul. www.heraklion.gr/en/ourplace/st-peter-paul/peter-paul.html.
• [57] Neumann, Elisabeth (2009), “Imagining European Community on The Title Page of Ortelius Theatrum Orbis Terrarum (1570)”, A Journal of Verbal/Visual Enquiry, Volume 25/4, October-December. (427-442).
• [58] Offenberg, Adri (2004), “Dirk van Santen and the Keur Bible: New Insights into Jacob Judah (Arye) Leon Templo’s Model Temple”, Studia Rosenthaliana, Volume 37. (401-422).
• [59] Onuk, Taciser (1998), Osmanlı Çadır Sanatı (XVII.-XIX. Yüzyıl), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• [60] Özağaç, Servet (2006), Cumhuriyet Dönemi Türk Haritacılık Tarihi, Ankara Üniversitesi, Ankara. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [61] Özcan, Abdülkadir (2018), İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları III: IV. Mehmed’den III. Osman’a (1648-1757), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• [62] Press, Volker (1984), “Kaiser I. Leopold”, Neue Deutsche Biographie, Duncker&Humblot, Berlin. (256-260).
• [63] Râşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, Cilt I, Haz. A. Özcan ve Y. Uğur, Klasik Yayınları, İstanbul.
• [64] Setton, K. Meyer (1991), Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century, American Philosophical Society, Philadelphia.
• [65] Şerbetçi, Muzaffer (1995), Türk Haritacılığı Tarihi (1895-1995), TMMOB Harita Kadastro Mühendisleri Odası Yayını, Ankara.
• [66] Tekcan, S.Saim (1997), “Özgün Baskı”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul.
• [67] Travelogues. (18.08.2020) Jacob Peeters. https://eng.travelogues.gr/collection.php?view=381.
• [68] Trowbridge Gallery, (10.08.2020). 1670 Visscher, Nicolaes Brandenburg, Germany, https://trowbridgegallery.com.au/product/1670-visscher-nicolaes-brandenburg-germany/.
• [69] Turan, Mustafa (1998), “II. Viyana Muhâsarası: Osmanlı Devleti’nde Siyasî, İdarî ve Askerî Çözülme”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 9, (389-429).
• [70] Unser Stephansdom. (20.08.2020). Architektur. www.stephansdom.at/dom_architektur_nordturm.htm.
• [71] Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1995), Osmanlı Tarihi: II. Selim’in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar, Cilt III/I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• [72] Vienna Itineraries. (24.08.2020). St. Joseph Church. www.viennaitineraries.com/St_Josephs_Church.html.
• [73] Wien Geschichte Wiki. (20.08.2020). Ernst Rüdiger Starhemberg (Graf). www.geschichtewiki.wien.gv.at/Ernst_R%C3%BCdiger_Starhemberg_(Graf).
• [74] Wikimapia, (24.07.2020). Ruins of Saint Franciscus Monastery. http://wikimapia.org/31409524/Ruins-of-Saint-Franciscus-Monastery#/photo/5892228.
• [75] Williams, Haydn (2014), 18. Yüzyılda Avrupa’da Türk Modası: Turquerie, Çev. Nurettin Elhüseyni, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• [76] Yılmaz, Mehtap (2006), Vekayi’name (Vekayi-i Bec) (Metin ve Değerlendirilmesi), Marmara Üniversitesi, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• [77] Zinkeisen, Johann Wilhelm (2011a), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 4, Çev. N. Epçeli, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• [78] Zinkeisen, Johann Wilhelm (2011b), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 5, Çev. N. Epçeli, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.