Osmanlı’da Sinema Yayıncılığı ve Bilinen İlk Türkçe Sinema Gazetesi: Türk Sineması

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 317 - 350, 14.12.2019

İsmail Arda Odabaşı

https://doi.org/10.38000/juhis.649673

Cited By: 1

Öz

Osmanlı’da ilk Türkçe sinema gazeteleri 1914’te yayın hayatına girmiştir. Bununla birlikte Osmanlı dönemi sinema yayıncılığı ve yayınları az çalışılmış bir konudur ve bu nedenle büyük oranda meçhul kaldığı söylenebilir. Bu makalede Osmanlı sinema ve basın tarihinin – şimdilik bilindiği kadarıyla – en eski ama kuvvetle muhtemelen ilk sinema yayını olan Türk Sineması ilk kez gün ışığına çıkarılmış, tanıtılmış ve tahlil edilmiştir. İkinci olarak bu makalede, Türkçe sinema yayıncılığını doğuran toplumsal, iktisadi, siyasi ve ideolojik dinamikler tartışılmıştır. Diğer bir deyişle, ilk Türkçe sinema gazetesini/gazetelerini neyin/nelerin doğurduğu ve şekillendirdiği sorusu cevaplandırılmaya çalışılmıştır. Bu minvalde Osmanlı’da yerleşik sinema salonlarının doğuşu ve gelişimi, Balkan Savaşları ve 1913-1914 Boykotajı, Türk milliyetçiliği ve onun iktisadi boyutu olan “milli iktisat”, sinemaya yönelik seyirci rağbeti ve sinemanın ticari bakımdan kazançlı bir işkolu hâline gelişi temas edilen bazı konulardır.

Anahtar Kelimeler

Türk Sineması (gazete), sinema salonları ve gazeteleri, Türk milliyetçiliği, Balkan Savaşları ve 1913-1914 Boykotajı.

Cinema Publishing in the Ottoman Empire and First Known Turkish Cinema Newspaper: Turkish Cinema

Öz

The first Turkish cinema newspapers were published in 1914. However Ottoman period cinema publishing and publications is a subject which has been less frequently studied and therefore it can be said that it’s still a largely unknown area. In this article, Turkish Cinema, – as far as it is known for the time being – the oldest but probably the first cinema newspaper of Ottoman/Turkish press and cinema history has been unearthed, introduced and analysed for the first time. Secondly, in this article, social, economic, political and ideological dynamics that give rise to Turkish cinema publishing was discussed. In other words, the question of what caused and shaped the first Turkish cinema newspaper(s), was tried to be answered. In this way, the birth and development of the settled/permanent cinema halls, Balkan Wars and Boycott of 1913-1914, Turkish nationalism and its economic aspect “national economy”, demand for cinema and transformation of cinema as a profitable business, are some subjects in contact.

Anahtar Kelimeler

Turkish Cinema (newspaper), Cinema Halls and Newspapers, Turkish Nationalism, Balkan Wars and Boycott of 1913-1914

Kaynakça

• [1] 1329 Senesi İstanbul Belediyesi İhsâiyyât Mecmuası, Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garoyan, 1330.
• [2] 1933 Almanak, Selim Nüzhet (hzl.), Devlet Matbaası, İstanbul.
• [3] A.Y., “Geçen Yıl 1329 Senesinde Türk Dünyası”, Türk Yurdu, 3 Nisan 1330, s. 82/2098-88/2104.
• [4] ----------, “Geçen Yıl 1329 Senesinde Türk Dünyası”, Türk Yurdu, 17 Nisan 1330, s. 119/2135-125/2141.
• [5] Ahmad, Feroz(1986), İttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• [6] Ahmed Emin(1914), The Development Of Modern Turkey As Measured By Its Press, Faculty of Political Science Columbia University, New York.
• [7] “Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Şirketi”, Tasfir-i Efkâr, 2 Mayıs 1914, s. 6.
• [8] “Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Şirketi”, Tasfir-i Efkâr, 8 Mayıs 1914, s. 6.
• [9] Akçura, Gökhan(1995), Aile Boyu Sinema, YKY, İstanbul.
• [10] “Ali Efendi Sineması”, Tanin, 21 Temmuz 1914, s. 4.
• [11] And, Metin(1972), Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
• [12] Anderson, Benedict(1993), Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, Metis Yayınları, İstanbul.
• [13] Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Gösteri Sanatları(2015), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul.
• [14] “Askerî Müzesi Askerî Sinematograf”, Tasfir-i Efkâr, 6 Şubat 1914, s. 4.
• [15] Bayur, Yusuf Hikmet(1991a), Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: II Kısım: III, TTK Yayınları, Ankara.
• [16] ----------(1991b), Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: II Kısım: IV, TTK Yayınları, Ankara.
• [17] Beyoğlu, Süleyman(2018), İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Sineması (1895-1939), Dergâh Yayınları, İstanbul.
• [18]Bozis, Yorgo ve Bozis, Sula(2014), Paris’ten Pera’ya Sinema ve Rum Sinemacılar, YKY, İstanbul.
• [19]Briggs, Asa and Burke, Peter(2013), A Social History of the Media From Gutenberg to the Internet, Polity Press, USA.
• [20]Czitrom, Daniel(2007), “Early Motion Pictures”, in Communication in History: Technology, Culture, Society (176-183), David Crowley, Paul Heyer (ed.), Pearson Education Inc., USA.
• [21] Ç.Z., “Ahval ve Hadisata Bir Nazar: Sinematograflar ve Romanlar”, Sabah, 20 Kânunusani 1914, s. 3.
• [22] Çakır, Hamza(1997), “Osmanlıca Olarak Çıkan Sinema Dergileri”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı 5.(35-48).
• [23] Çetinkaya, Y. Doğan(2015), Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak Kitle Siyaseti, Toplumsal Sınıflar, Boykotlar ve Milli İktisat (1909-1914), İletişim Yayınları, İstanbul.
• [24] “Donanma Tiyatrosu”, Donanma, 13 Temmuz 1914, s. ilave kısmı.
• [25] Emin Lâmi, “İntibah-ı Millide Ressamlık – Muharebe Resimleri – Alphonse de Neuville”, Sabah, 16 Kânunuevvel 1913, s. 3.
• [26] Evren, Burçak(1984), “Başlangıcından Günümüze Sinema Dergileri”, Türkiye’de Dergiler – Ansiklopediler (1849-1984) içinde (135-148), Gelişim Yayınları, İstanbul.
• [27] ----------(1993), Başlangıcından Günümüze Sinema Dergileri, Korsan Yayın, İstanbul.
• [28]Fatih Kerimi(2001), İstanbul Mektupları, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• [29]Ferah, 29 Kânunusani 1330.
• [30]Gazel, Ahmet Ali ve Ortak, Şaban(2006), “İkinci Meşrutiyet’ten 1927 Yılına Kadar Yayın İmtiyazı Alan Gazete ve Mecmualar (1908-1927), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 7 Sayı 1.(223-256)
• [31] Gerçek, Selim Nüzhet, Türk Matbuatı, Ali Birinci (der.), Ankara: Gezgin Kitapevi, ty.
• [32] Gökmen, Mustafa(1991), Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul Kitaplığı Yayınları, İstanbul.
• [33] Güvenç, Serhat(2011), Birinci Dünya Savaşı’na Giden Yolda Osmanlıların Drednot Düşleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• [34] “Direklerarası’nda Cevelan”, Hanımlar Âlemi, 24 Temmuz 1330, s. 8.
• [35] Hobsbawm, Eric J.(2003), İmparatorluk Çağı 1875-1914, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara.
• [36] Hüseyin Kâzım(1330), Rum Patriki’ne Açık Mektup, Yeni Turan Matbaası, İstanbul.
• [37] Hüseyin Rahmi(1330/1332), Hazan Bülbülü, İkdam Matbaası, [İstanbul].
• [38] ----------(1339), Tebessüm-i Elem, Evkaf-ı İslamiye Matbaası, İstanbul.
• [39] “İlan”, Sabah, 21 Mayıs 1914, s. 4.
• [40] “İlan”, Sabah, 26 Mayıs 1914, s. 4.
• [41] Jeancolas, Jean-Pierre(2014), “Sinema Salonunun Doğuşu ve Gelişimi”, Battal Odabaş (çev.), Nurçay Türkoğlu, Mehmet Öztürk ve Göksel Aymaz, (Ed.), Kentte Sinema Sinemada Kent içinde (13-19), Pales Yayınları, İstanbul.
• [42] Karpat, Kemal H.(2010), Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul.
• [43] Kasap Ortaklan, Oya(2019), Erken Sinemanın Aynasından Osmanlı Alman İlişkileri (1895-1918), Libra Kitap, İstanbul.
• [44] Kerimoğlu, Hasan Taner(2009), İttihat-Terakki ve Rumlar 1908-1914, Libra Kitap, İstanbul.
• [45] Kırel, Serpil(2018), Kültürel Çalışmalar ve Sinema, İthaki Yayınları, İstanbul.
• [46] Koloğlu, Orhan(2005), 1908 Basın Patlaması, Bas-Haş, İstanbul.
• [47] Köroğlu, Erol(2004), Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) Propagandadan Millî Kimlik İnşasına, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [48] Köse, Yavuz(2016), Dersaadet’te Tüketim (1855-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• [49] “Köseraif, Fuad”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi(1982), Cilt 5, İstanbul.
• [50] M. S., “Münakalat, Münasebat-ı İçtimaiye”, Sabah, 14 Kânunusani 1914, s. 1.
• [51] Mehmet Rauf, “Garpta Hayat – Sinemanın Faydaları”, Tanin, 20 Şubat 1914, s. 3.
• [52] ----------, “Risale-i Mevkuteler”, Tanin, 5 Kânunuevvel 1913, s. 3. [53] “Muhterem İstanbul Halkına – Donanma Tiyatrosu”, Donanma, 13 Temmuz 1914, s. 33.
• [54] Müslümanlara Mahsus(1329).
• [55] Nüzhet, “Bizde Sinemalar”, Tesvir-i Efkâr, 2 Ağustos 1914, s. 4.
• [56] Odabaşı, İ. Arda(2015), II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• [57] ----------(2017a), “II. Meşrutiyet’te Kitle İletişimi (1908-1918)”, Korkmaz Alemdar, (Ed.), Türkiye’de Kitle İletişimi Dün-Bugün-Yarın Cilt 1 içinde (14-23), Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Ankara.
• [58] ----------(2017b), Milli Sinema Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• [59] ----------(2018a), “Ayastefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler ve Sinema Haberleri Gazetesi”, Müteferrika, Sayı 53, (93-104)
• [60] ----------(2018b), “Ayastefanos Filminin Yapımcısı ve Gösterim Programı (Ayastefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler II)”, Müteferrika, Sayı 54, (135-144)
• [61] Osmanlı Donanma Cemiyeti Millet Tiyatrosu, Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekâsı, ty.
• [62] Ömer Seyfettin, “Boykotaj Düşmanı I”, Tanin, 30 Mayıs 1914, s. 3-4.
• [63] ----------, “Türkçeye Karşı Enderunca”, Türk Sözü, 1 Mayıs 1330, s. 25-27.
• [64] Ömer Tarhan[1914], Ticaret ve Nasip, Resimli Kitap Matbaası, İstanbul.
• [65] Özçelik, Selahittin(2000), Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Milliye Cemiyeti, TTK Yayınları, Ankara.
• [66] Özön, Nijat(2013), Türk Sineması Tarihi 1896-1960, Doruk Yayımcılık, İstanbul.
• [67] Özuyar, Ali(1999), Sinemanın Osmanlıca Serüveni, Öteki Yayınevi, Ankara.
• [68] ----------(2008), Sinemanın Osmanlıca Serüveni, De Ki Basım Yayın, Ankara.
• [69] ----------(2017), Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922), YKY, İstanbul.
• [70] “Parlak Bir Resm-i Küşat”, Sinema Haberleri, 11 Temmuz 1330, s. 1.
• [71] Refik Halid, “Sinema Derdi”, Yeni Mecmua, 9 Mayıs 1918, s. 321-322.
• [72] Salahaddin Enis(2016), Sârâ & Cehennem Yolcuları, Kesit Yayınları, İstanbul.
• [73] Schick, İrvin Cemil(2009), “Osmanlı Döneminde Matbuat Kapitalizmi”, Virgül, Sayı 126, Ocak-Şubat.(58-63)
• [74] ----------(2017), Bedeni, Toplumu, Kâinatı Yazmak İslâm, Cinsiyet ve Kültür Üzerine, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [75] Sermet Muhtar(1934), Harp Zengininin Gelini, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul.
• [76] Sinema, 23 Kânunusani 1330.
• [77] Sinema Haberleri, 26 Teşrinisani 1330.
• [78] “Sinemalar”, Sabah, 30 Temmuz 1914, s. 4.
• [79] “Sinemalar Niçin Rağbet Görüyor”, Sinema Haberleri, 13 Temmuz 1330, s. 1.
• [80] “Sinematografın İstilası”, Servet-i Fünûn, 21 Haziran 1328, s. 175-179.
• [81] “Sinematograflarda Türkçe”, Tanin, 20 Teşrinisani 1913, s. 3.
• [82] “Sirkeci’de Türk Sineması”, İkdam, 18 Temmuz 1914, s. 5.
• [83] “Sirkeci’de Türk Sineması”, İkdam, 19 Temmuz 1914, s. 6.
• [84] “Sirkeci’de Türk Sineması”, Tesvir-i Efkâr, 1 Ağustos 1914, s. 6.
• [85] “Sirkeci’de Türk Sineması Tiyatrosu’nda”, İkdam, 26 Temmuz 1914, s. 5.
• [86] “Sirkeci’de Türk Sineması Tiyatrosu’nda”, İkdam, 1 Ağustos 1914, s. 5.
• [87] “Sirkeci’de Yazıları Türkçe Türk Sineması”, İkdam, 23 Haziran 1914, s. 5.
• [88] Süleyman Tevfik(2011), II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Elli Yıllık Hatıralarım, DBY Yayınları, İstanbul.
• [89] Şahin, Emine(2017), “Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet’e Dergiler Işığında Sinema”, 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı III, İstanbul.(219-235).
• [90] “Şehzadebaşı Müdafaa-i Milliye Sineması”, Tasfir-i Efkâr, 24 Haziran 1914, s. 5.
• [91] “Şehzadebaşı’nda Eski Fevziye’de Emperyal : Milli Sinema”, İkdam, 28 Temmuz 1914, s. 5.
• [92] “Şehzadebaşı’nda Eski Fevziye’de Milli Sinema”, Hanımlar Âlemi, 10 Temmuz 1330, s. iç kapak.
• [93] “Şehzadebaşı’nda Eski Fevziye’de Sinema Emperyal”, İkdam, 22 Mart 1914, s. 5.
• [94] “Şuûn-ı Muhtelife: Sinematograf Sâriki”, Sabah, 13 Kânunusani 1914, s. 3.
• [95] T.Y., “Türklük Şuûnu: Türk Ocağı’nın Türklüğe Hâdim Bir Teşebbüsü”, Türk Yurdu, 26 Haziran 1330, s. 288.
• [96] Talebe Defteri, 19 Kânunuevvel 1329.
• [97] Talebe Defteri, 17 Temmuz 1330.
• [98] “Temaşa”, Tanin, 4 Mayıs 1914, s. 5.
• [99] “Temaşa”, Tanin, 18 Haziran 1914, s. 3.
• [100] Temel, Mustafa(2015), “Sinemanın Osmanlı’da Yaygınlaşmasında Sinema Dergilerinin Rolü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 8, Sayı 40, Ekim.(777-792)
• [101] “Tiyatrolar”, Sabah, 13 Mayıs 1914, s. 4.
• [102] “Tiyatrolar”, Sabah, 26 Temmuz 1914, s. 4.
• [103] “Tiyatrolar”, Sabah, 5 Ağustos 1914, s. 4.
• [104] Toprak, Zafer(1994), “Nüfus – Fetihten 1950’ye”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul.
• [105] ----------(2012), Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Kitap, İstanbul.
• [106] ----------(2013), Türkiye’de Popülizm 1908-1923, Doğan Kitap, İstanbul.
• [107] Tunaya, Tarık Zafer(2000), Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 3 İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [108] “Turan Sineması”, Turan, 31 Kânunusani 1915, s. 4.
• [109] Tüccarzade İbrahim Hilmi(1329), Milletin Kusurları Felaketlerimizin Esbabı, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, Dersaadet.
• [110] “Türk Ocağı’ndan”, Tanin, 22 Temmuz 1914, s. 4.
• [111] Türk Sineması, No: 1, 24 Nisan 1330.
• [112] Türk Sineması, No: 3, 1 Mayıs 1330.
• [113] Türk Sineması, No: 4, 5 Mayıs 1330.
• [114] “Türk Sineması”, İkdam, 2 Mayıs 1914, s. 6.
• [115] “Türk Sineması”, İkdam, 3 Mayıs 1914, s. 6.
• [116] “Türk Sineması”, İkdam, 21 Mayıs 1914, s. 5.
• [117] “Türk Sineması”, Musavver İslam Salon Mecmuası, 8 Mayıs 1330, s. ilan kısmı.
• [118] “Türk Sineması”, Musavver İslam Salon Mecmuası, 29 Mayıs 1330, s. ilan kısmı.
• [119] “Türk Sineması”, Tanin, 8 Mayıs 1914, s. 4.
• [120] “Türk Sineması”, Tasfir-i Efkâr, 1 Mayıs 1914, s. 5.
• [121] “Vesikalar: Meşrutiyet’in İlanından Beri Türkiye’de Neşrolunmuş Gazete ve Mecmualar”, Ayın Tarihi, Teşrinisani 1927, s. 2650-2654.
• [122] “Vesikalar: Meşrutiyet’in İlanından Beri Türkiye’de Neşrolunmuş Gazete ve Mecmualar”, Ayın Tarihi, Temmuz 1928, s. 3556-3561.
• [123] “Vesikalar: Meşrutiyet’in İlanından Beri Türkiye’de Neşrolunmuş Gazete ve Mecmualar”, Ayın Tarihi, Ağustos 1928, s. 3641-3651.
• [124] Yıldırım, Seyfi(2012), “Balkan Savaşları ve Sonrasındaki Göçlerin Türkiye Nüfusuna Etkileri”, CTAD, Yıl 8, Sayı 16, Güz(75-92)