eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye Özelinde Osmanlı Müelliflerinin Kaleme Aldıkları Eserlerin Nitelik ve Nicelik Bakımından İncelenmesi

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 128 - 146, 26.06.2023

Nagehan Elemana

https://doi.org/10.38000/juhis.1274361

Öz

Osmanlı Devleti’nin; askeri, siyasi, idari, ekonomik ve sosyal tarih alanlarına dair çok sayıda araştırma yapılmıştır. Fakat ilmi hayat, âlimler ve eserleri genellikle arka planda kalmıştır. Bunun nedeni ise, İslam’da ilmi hayatın Abbasi Devleti’nden sonra gerilediği veya durağanlaştığı şeklindeki genel kanaattir. Taşköprülüzâde Ahmed Efendi tarafından kaleme alınmış olan eş-Şakâ’iku’n-Numâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Osmanlı âlimleri (1299-1566 yılları arasında) hakkında kısa bilgilerin verildiği biyografik bir eserdir. Bu çalışmada, Şakâ’iku’n-Numâniyye özelinde, Osmanlı âlimlerinin kaleme aldıkları eserler nitelik ve nicelik bakımından incelenecektir. Şakâ’ik’den elde edilen veriler, konuyu somutlaştırmak ve daha kolay anlaşılır kılmak üzere kantitatif bir yaklaşımla değerlendirilerek, mümkün olduğunca tablo ve grafikler vasıtasıyla sunulacaktır. Bu çalışmada, Osmanlı âlimlerinin kaleme aldıkları eserler tür ve konu bakımından neler ifade ediyor? Tür olarak telif eser mi ortaya koymayı tercih etmişlerdir yoksa şerh türü eserler mi kaleme almışlardır? Tercihlerinde neler etkili olmuştur? gibi soruların cevapları aranacaktır. Sonuç olarak bu veriler ışığında Osmanlı ilim hayatı ile ilgili bir kesit sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şerh, Haşiye, Ta’lika, Muhtasar, Tercüme

Examination of the Works Written by Ottoman Scholars in Terms of Quality and Quantity Specially of eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye

Öz

The Ottoman Empire; military, political, administrative, economic and social history has been discussed in many ways. However, scientific life, scholars and their works generally remained in the background. The reason for this is the general opinion that the scientific life in Islam declined or stagnated after the Abbasid State. eş-Şakâ’iku’n-Numâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, written by Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, is a biographical work in which brief information about Ottoman scholars (between 1299 and 1566) is given. In this study, the works written by Ottoman scholars will be examined in terms of quality and quantity, in particular Şakâ’iku’n-Numâniyye. The data obtained from Şakâ’ik will be evaluated with a quantitative approach in order to concretize the subject and make it easier to understand, and will be presented through tables and graphics as much as possible. What do the works written by Ottoman scholars in this study mean in terms of genre and subject? Did they prefer to present copyrighted works as a genre or did they write gloss type works? What influenced their choices? Answers to questions such as: As a result, in the light of these data, it will be tried to present a section about the scientific life.

Anahtar Kelimeler

Gloss, Hashiyah, Ta’lika, Summary, Translation

Kaynakça

• [1] BOA, (A.}DVN. MHM. nr. 27/14.
• [2] BOA, (A.}MKT. MHM. nr. 44/91.
• [3] BOA, İ. MVL. nr. 154/4410.
• [4] Abay, Muhammet (2012), “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri-Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul (167-194).
• [5] Ahmed, Shahab ve Filipovic, Nenad (2004), “The Sultan's Syllabus: A Curriculum For the Ottoman Imperial Medreses Prescribed in a ferman of Qānūnī I Süleymān, Dated 973 (1565)”, Studia Islamica, S. 98/99. (183-218).
• [6] Altıkulaç, Tayyar (1999), “İbnü’l-Cezeri”, İslam Ansiklopedisi, C. 20, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [7] Altıkulaç, Tayyar (2001), “el-İzah”, İslam Ansiklopedisi, C. 23, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [8] Atçıl, Abdurrahman (2019), Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Alimler ve Sultanlar, Klasik Yayınları, İstanbul.
• [9] Aydın, Cengiz (1994), “Ebü’l-Vefa el Buzcani”, İslam Ansiklopedisi, C. 10, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [10] Aydın, İbrahim Hakkı (2005), “Molla Fenari”, İslam Ansiklopedisi, C. 30, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [11] Aytep, Ahmet (2019), “Ders İçin Haşiye: III. Murad’ın Emriyle Atik Valide Medresesi Açılış Dersi İçin Yazılan Tefsir Haşiyeleri”, Osmanlı’da İlm-i Tefsir, Editörler: M. Taha Boyalık-Harun Abacı, İSAR, İstanbul.
• [12] Barca, İbrahim (2016), es-Sumhudi ve Medine Tarihi, Siyer Yayınları, İstanbul.
• [13] Boyalık, M. Taha (2017), “el-Keşşaf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”, Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 4/1. (91-118).
• [14] Boyalık, M. Taha (2018), “Osmanlı’da Şerh –Haşiye Yazıcılığı: el-Keşşaf Literatürü Örneği”, Osmanlı’da İlm-i Tefsir Sempozyumu, İSAR, İstanbul.
• [15] Can, Betül (2019), “Osmanlı Medrese Müfredat Programlarında Arapçanın Yeri (XVII.-XVIII. Yüzyıl)”, Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans, Edt.: Fuat Aydın-Mahmut Zengin-Kübra Cevherli- Yunus Kaymaz, Mahya Yayıncılık, İstanbul.
• [16] Cici, Recep (2000), “İmamzade, Muhammed b. Ebu Bekir”, İslam Ansiklopedisi, C. 22, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [17] Cündioğlu, Dücane (1999), “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: ‘Osmanlı Tefsir Mirası’ Bir Histografik Eleştiri Denemesi”, İslamiyat, S. 2/4. (51-73).
• [18] Çelik, Murat (2015), Osmanlı Medreseleri İle Avrupa Üniversitelerinin İşleyişleri Bakımından Mukayesesi, Uludağ Üniversitesi, Bursa. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• [19] Demir, Osman (2016), “Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne Akaid-Kelam Literatürü: Kişiler, Eserler ve Gelenekler Üzerinden Bir Hasıla”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 14/27. (9-52).
• [20] Durmuş, İsmail (2002), “Kazvînî, Hatîb”, İslam Ansiklopedisi, C. 25, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• [21] Durmuş, İsmail (2006), “Muhtasar”, İslam Ansiklopedisi, C. 31, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [22] Fazlıoğlu, Şükran (2003),“Manzume Fi Tertib El-Kutub Fi El-Ulum ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitimi Dergisi, S. 1/1. (97-110).
• [23]Fazlıoğlu, Şükran (2008), “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 6/12. (593-609).
• [24] Fazlıoğlu, Şükran (2020), Örnek Bir Genç Olmak: XVII. Yüzyılda İshak Tokadi’nin Nazmu’l-ulum Adlı Eserinde Zihniyet ve İlimler, Ketebe Yayınları, İstanbul.
• [25] Firdevsî-i Rûmî (2017), Kalem ile Kılıcın Münazarası: Münazara-i Seyf ü Kalem, Haz. Ahmet Tanyıldız, Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• [26] Fodor, PàlFodor (2011), “Telhis”, İslam Ansiklopedisi, C. 40, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [27] Gemi, Ahmet (2017), “Avamil’e Yapılan Şerhler Bağlamında İbrahim El-Kurani’nin Avamil Tekmilesi”, Şarkiyat, S. 9/1. (315-335).
• [28] Hızlı, Mefail (2008), “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 17/1. (25-46).
• [29] İnan, Murat (2014), “Osmanlıca Şerhlerin Metinselliği Üzerine Düşünmek”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh, Klasik Yayınları, İstanbul.
• [30] Kara, İsmail (2021), İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dergah Yay, İstanbul.
• [31] Karaismailoğlu, Adnan (2002), “Kelile ve Dimne”, İslam Ansiklopedisi, C. 25, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• [32]Karapınar, Hüseyin (2006), “Münyetü’l-Musalli”, İslam Ansiklopedisi, C. 32, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [33]Kaya, Mahmut (2001), “Kasidetü’l-Bürde”, İslam Ansiklopedisi, C. 24, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [34] Kaya, Mesut (2015), “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Haşiye Yazıcılığı-Ahmed el-Karamani’nin Tefsiri/ Zemahşeri Örneği-”, Marife, S. 15 /1. (9-31).
• [35] Kaya, Mesut (2017), “Osmanlı’da Entelektüel Dinamizm ve Haşiye Yazıcılığı: Taşköprizade’nin Keşşaf haşiyesi Örneği”, Sahn-ı Semandan Darülfünun’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul.
• [36] Kayapınar, Hasan-Korkmaz, Ömer (2017), “XVI. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinde Fıkıh Eğitimi (Sahn- Seman ve Süleymaniye Örneği)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 10/54. (1010- 1021).
• [37] Kılıç, Hulusi (2010), “eş-Şafiye”, İslam Ansiklopedisi, C. 38, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [38]Koca, Ferhat (1995), “el-Ferîzü’s-Sirâciyye”, İslam Ansiklopedisi, C. 12, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [39]Kocaman, Kasım (2017), “Osmanlı Medrese Sistemini Etkileyen Faktörler”, İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 2/3. (400-427).
• [40]Kortantamer, Tunca (1994), “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. 8. (1-10).
• [41] Lekesiz, M. Hulusi (1989), Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme (Teşekkül-Gelişme-Çözülme XV-XVII. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi, Ankara. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [42]Lytton, (1839), Richelieuor the Conspiracy, London.
• [43] Messick, Brinkley (2016), Yazı Devleti: Müslüman Bir Toplumda Metinsel Tahakküm ve Tarih, Çev. M. Fatih Karakaya-Emir Karakaya, Açılım Kitap, İstanbul.
• [44] Most, Glenn W. (2014), “Şerhlere Kuramsal Bir Bakış”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh, Klasik Yayınları, İstanbul.
• [45]Oğuz, Betül Bülbül (2014), Sururi’nin Kitabü’l-Acaib’ü’l-Garaib’i Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• [46] Özaydın, Abdülkerim (1999), “İbn Hallikân”, İslam Ansiklopedisi, C. 20, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [47]Özen, Şükrü (2008), “Sadrüşşeria”, İslam Ansiklopedisi, C. 35, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [48]Öztürk, Mustafa (2011), “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, C. 1. (91-160).
• [49]Öztürk, Zehra (2007), “Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 5/9. (401-445).
• [50]Paker, Saliha (2014), “Terceme, Telif ve Özgünlük Meselesi”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh, Klasik Yayınları, İstanbul.
• [51] Pala, İskender-Kılıç, Filiz (2006), “Musammat”, İslam Ansiklopedisi, C. 31, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [52] Sağlam, Hüseyin (2019), Hanefi Fıkhında Hilâfiyyât ve Nesefî’nin Bilinmeyen Bir Hilâfiyyât Eseri Tenkitli Neşir ve Çeviri, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [53]Sarıoğlu, Hüseyin (2007), “Râzî, Kutbüddin”, İslam Ansiklopedisi, C. 34, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [54]Sinanoğlu, Mustafa (2007), “Reddiye”, İslam Ansiklopedisi, C. 34, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [55]Şensoy, Sedat (2010), “Şerh”, İslam Ansiklopedisi, C. 38, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [56] Şeşen, Ramazan (2002), “İlk Devir Osmanlı Alimleri ve Yazdıkları Eserler”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 12. (261-292).
• [57] Şeşen, Ramazan (2018), “Osmanlılar Devrinde İlimler ve Osmanlı Medreselerinde Okutulan Kitaplar”, Abdülkadir Özcan’a Armağan: Tarihin Peşinde Bir Ömür, Yayın Yönetmeni: Adem Koçal, İstanbul.
• [58] Tak, Ekrem -Aydın, Bilgin (2019), “XVII. Yüzyılda İstanbul Medreselerinde Okutulan Kitaplar”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 19. (183-236).
• [59] Taşköprülüzâde Ahmed Efendi (2019), eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Haz. Muhammet Hekimoğlu, Ed. Derya Örs, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• [60] Unan, Fahri (1997), “Taşköprülü-zade’nin Kaleminden XVI. Yüzyılın “İlim” ve “Alim” Anlayışı”, Osmanlı Araştırmaları, C. 17, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• [61] Unan, Fahri (1999), “Osmanlı Medreselerinde Ulemanın Sosyal Tabanı ve Bunun İlmi Performans Üzerindeki Etkisi”, XII. Türk Tarih Kongresi, 3, TTK Yayınları, Ankara.
• [62] Unan, Fahri (2013), “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmi Verim”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 3/5. (14-34).
• [63] Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988), Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara.
• [64] Ülken, Hilmi Ziya (2007), Türk Tefekkürü Tarihi, YKY, İstanbul.
• [65] Yalar, Mehmet (2001), “XVI. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 10/1. (127-136).
• [66] Yaşaroğlu,Kamil (2006), “Musannifek”, İslam Ansiklopedisi, C. 31, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• [67] Yazar, Sadık (2011), Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• [68]Yılmaz, Ozan (2007), “Klasik Şerh Edebiyatı Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 5/9. (271-304).