Ten Rock Tombs from Köklüce Canyon and Kömürlü Stream Valley

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 163 - 188, 30.12.2024

Emrah Özdemir , Timur Demir

https://doi.org/10.38000/juhis.1518788

Öz

This paper focuses on the rock tombs found at two locations within the Bozdağ Hills in the Araban district of Gaziantep. The tombs were discovered during the on-going "Pleistocene Period Survey" conducted in Gaziantep. In the study, we identified ten rock tombs of different types in the Köklüce Kanyon, formed by the Karasu Deresi, and in the Kömürlü Deresi, a seasonal tributary of the Karasu Deresi, within the borders of Köklüce neighbourhood in the Araban district of Gaziantep. The study of these rock tombs and their necropolises contributes to the understanding of the burial customs in the region and the rock tomb typology of the southern Komagene region. These rock tombs also provide important data for understanding the socio-economic differences and the size of rural settlements in the region in antiquity. The rock tombs of Kömürlü Deresi Vadisi are different from the rock grave typology found in the area and exhibit simple workmanship and plan. The dimensions of these tombs are smaller and have lower tomb chambers compared to the rock tomb examples known in the region and in general. In addition, the absence of a special burial area inside the tomb chambers indicates that the dead were left directly on the floor of the tomb chamber. With these characteristics, it becomes a new type of rock tomb in the typology of the region.

Anahtar Kelimeler

Commagene, Araban, Rock Tomb, Rural Settlements in Antiquity, Late Roman Imperial Age

Köklüce Kanyonu ve Kömürlü Deresi Vadisi’nden On Kaya Mezarı

Öz

Bu çalışma Gaziantep ilinde sürdürülen “Pleistosen Dönem Yüzey Araştırması”nda, Gaziantep ili Araban ilçesinde yer alan Bozdağ’da tespit edilen iki alandaki kaya mezarlarına odaklanmaktadır. Gaziantep ili, Araban ilçesi, Köklüce Mahallesi sınırlarında tespit edilen Karasu Deresi’nin oluşturduğu Köklüce Kanyonu’nda ve Karasu Deresi’nin mevsimsel bir kolu olan Kömürlü Deresi’nin oluşturduğu vadide farklı tiplerde on adet kaya mezarı tespit edilmiştir. Tespit edilen kaya mezarları ve nekropollerinin araştırılması bölgedeki ölü gömme adetlerinin anlaşılmasında ve Güney Komagene Bölgesi kaya mezarı tipolojisine katkı sunmaktadır. Kaya mezarları ayrıca Antik Çağ’da bölgedeki toplumsal ekonomik farklılıkları ve kırsal yerleşimlerin boyutlarının anlaşılmasında da önemli veriler sunmaktadır. Kömürlü Deresi Vadisi kaya mezarları bölge içinde saptanmış kaya mezarı tipolojisinden farklı olup oldukça basit bir işçilik ve plan sergilemektedir. Mezarların boyutları hem bölge içerisinde hem de bilinen genel kaya mezarı örneklerine oranla daha küçük ve daha alçak mezar odalarına sahiptir. Ayrıca mezar odalarının içerisinde özel bir ölü gömme alanlarının bulunmaması ölülerin mezar odası zeminine doğrudan bırakıldığını göstermektedir. Bu özellikleriyle bölge kaya mezar tipolojisine yeni bir kaya mezar tipi olarak yerini almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kommagene, Araban, Kaya Mezarı, Antik Çağ Kırsal Yerleşimleri, Geç Roma İmparatorluk Çağı

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Emrah Özdemir

Teşekkür

“Gaziantep İli Pleistosen Dönem Yüzey Araştırması” projesi kapsamında verilerini bizimle paylaşan sayın Prof. Dr. İsmail Baykara’ya teşekkürlerimizi sunarız. Yüzey Araştırması iznini veren Kültür ve Turizm Bakanlığına ve bakanlık adına çalışmada temsilci olarak görev alan Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Uzmanlarından sayın Ali Uygun’a teşekkürlerimizi sunarız, Yüzey araştırması çalışmasında görev alan Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Bölümü Yüksek Programı öğrencisi sayın Kenan Argas’a ve çizim çalışmalarında emeği geçen arkeolog sayın Halit Kılınçoğlu’na teşekkürlerimizi sunarız.

Kaynakça

• [1]Abadie-Reynal, Catherine; Bucak, Eyüp vd. (2000), “Zeugma-Moyenne Vallée de l'Euphrate, rapport préliminaire de la campagne de fouilles de 1999”, Anatolia Antiqua, Tome 8. (279-337)
• [2]Abadie-Reynal, Catherine (2001), “Zeugma. Rapport préliminaire des campagnes de fouilles de 2000”, Anatolia Antiqua, Tome 9. (243-305)
• [3]Albayrak, Yusuf (2017), “Şanlıurfa Kale Eteği Nekropolü Kaya Mezarları”, Karadeniz-36. (269-279)
• [4]Albayrak, Yusuf (2018), “Şanlıurfa’dan Loculuslu Kaya Mezarları”, Karadeniz-37. (179-187)
• [5]Albayrak, Yusuf (2021), “Soğmatar Nekropolü Kaya Mezar Mimarisi”, Karadeniz-52. (32-50)
• [6]Albayrak, Yusuf (2022), “Erken Tunç Çağı ve Roma Dönemi’nde Soğmatar Taş Ocakları Kaya Mezar İşçiliği ve Rölyefler”, Atilla Engin, Timur Demir, Nimet Pınar Özgüner Gülhan (Ed.), Eski Yakındoğu’da Taş Ocakları, Heykeltıraşlık Atölyeleri ve Yesemek’in Yeri, Yesemek 1. ve 2. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu Bildirileri, içinde (C. 69-87), Gazikültür Yayınları, Gaziantep.
• [7]Albayrak, Yusuf ve Çelik, Bahattin (2019), “Soğmatar Çevresi Kaya Mezarları”, Karadeniz-43. (255-261)
• [8]Archi, Alfonso; Pecorella Paolo Emilio vd. (1971), Gaziantep e la sua regione. Uno studio storico e topografico degli insediamenti preclassici. Incunabula Graeca XLVIII, Roma.
• [9]Archi, Alfonso (2008), “Hassum/Hassuwan and Ursum/Ursaum from the point of view of Ebla”, Taner Tarhan, Aksel Tibet, Erkan Konyar (Ed.), Muhibbe Darga Armağanı içinde (C. 87-102), Sadberk Hanım Müzesi, İstanbul.
• [10] Barış, Ömer (2023), Kurtalan Konakpınar Köyü Kaya Mezarları, Batman Üniversitesi, Batman. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [11]Baykara, İsmail; Demir, Timur vd. (2025), Gaziantep Pleistosen Dönem Yüzey Araştırması – GAYA 2023, 40. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara. (Baskıda).
• [12]Beyazlar, Ahmet ve Blömer, Michael (2008), “Der Tumulus von Halilbaşlı, Yavuzeli”, Engelbert Winter (Ed.), ΠATPIΣ ΠANTPOΦOS KOMMAΓHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Kommagene, AMS 60 içinde (C. 287–296), Dr. Rudolf Habelt Gmbh, Bonn.
• [13]Blömer Michael (2008), “Der Tumulus von Sesönk–Ein Monument des kommagenischen Herrscher- und Ahnenkultes?”, Engelbert Winter ve Frank Biller (Ed.), Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike. Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag 1, AMS 65 içinde (C. 103–110), Dr. Rudolf Habelt Gmbh, Bonn.
• [14]Blömer, Michael (2014), Steindenkmäler römischer Zeit aus Nordsyrien: Identität und kulturelle Tradition in Kyrrhestike und Kommagene, AMS – 71, Dr. Rudolf Habelt Gmbh – Bonn.
• [15]Blömer, Michael (2018), “Kommagene Bölgesi Roma İmparatorluk Dönemi Anıtları”, Jörg Wagner (Ed.), Fırat Kıyısında Tanrı Krallar Kommagene’de Yeni Kazılar ve Araştırmalar içinde (C. 254-265), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• [16]Blömer, Michael ve Çobanoğlu, Dilek (2019), “Kommagene ve Kyrrhestike’de Roma Dönemi Kaya Oda Mezarları”, Timur Demir, Makbule Ekici, Münteha Şahan Dinç ve Çağrı Murat Tarhan (Ed.), Rifat Ergeç Armağan. Studies Presented to Rifat Ergeç içinde (C.65-82), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Gaziantep.
• [17]Blömer, Michael ve Winter, Engelbert (2011), Kommagene: Toros ve Fırat Arasındaki Tanrılar Ülkesi, Homer Kitabevi, İstanbul.
• [18]Blömer, Michael; Görkay, Kutalmış vd. (2022), “Klasik Çağlarda Gaziantep ve Çevresi: Dini, Kültürel ve Siyasi Yapı”, Atilla Engin ve Kutalmış Görkay (Ed.), Prehistorik Dönemlerden Geç Antik Dönem Gaziantep Arkeolojisi içinde (C .267-300), Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü: 020, Gaziantep.
• [19]Çetin, Bekir (2017), “Şanlıurfa Kızılkoyun ve Kale Eteği Nekropolü Kurtarma Kazı ve Temizlik Çalışmaları”. 26. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 19 -20 Nisan 2017, Hatay, Ankara. (29-44)
• [20]Çevik, Nevzat (2000), Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [21]Demir, Timur (2022a), “Oğuzeli–Sacır Suyu Çevresinde Çağlar Boyunca Kayalık Alanların Kullanımı” Prof. Dr. Atilla Engin, Dr. Öğr. Üyesi Timur Demir, Dr. Öğr. Üyesi N. Pınar Özgüner Gülhan (Ed.), Eski Yakın Doğu’da Taş Ocakları, Heykeltıraşlık Atölyeleri ve Yesemek’in Yeri -Yesemek 1. ve 2. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu Bildirileri içinde (C. 147-163), Gazikültür Yayınları, Gaziantep.
• [22]Demir, Timur (2022b), “Doğanpınar Barajı Yenice Höyük Kurtarma Kazısı”, Atilla Engin ve Kutalmış Görkay (Ed.), Prehistorik Dönemlerden Geç Antik Döneme Gaziantep Arkeolojisi içinde (C. 113-130), Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü, İstanbul.
• [23]Dölek, İlbey ve İlgün, Nur (2018), “Çukurhisar Nekropol Alanındaki Ölü Kültü ve Mezar Tipolojisi” Prof. Dr. Durmuş Ali Arslan (Ed.), I. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu / 1. International Mediterranean Symposium, Bildiri Tam Metinleri Kitabı içinde (C. 139-154), Mer Ak Yayınları, Mersin.
• [24]Ekici, Makbule (2019), “Yenice Höyük YNC 3 Alanı Zeytinyağı İşliği” Timur Demir, Makbule Ekici, Münteha Şahan Dinç ve Çağrı Murat Tarhan (Ed.), Rıfat Ergeç Armağanı içinde (C. 157–172), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Gaziantep.
• [25]Ekici, Makbule; Demir, Timur vd. (2018), “Sacır Vadisi ve Çevresi Yerleşim Sistemleri Gaziantep İli Oğuzeli İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2016-2017 Yılı Çalışmaları”. Araştırma Sonuçları Toplantısı 36, Cilt 2, Ankara. (391-406)
• [26]Ekici, Makbule ve Demir, Timur (2019), “Sacır Vadisi ve Çevresi Yerleşim Sistemleri Gaziantep İli Oğuzeli İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2018 Yılı Çalışmaları”. Araştırma Sonuçları Toplantısı 37, Cilt 3, Ankara. (467-478)
• [27]Erarslan, Fehmi (2001), “Adıyaman, Turuş Kaya Mezarları ve Temizlik Çalışması”. 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 24–26 Nisan 2000, Denizli, Ankara. (263-272)
• [28]Erarslan, Fehmi (2003), “Perre Antik Kenti Nekropol Alanı Kaya Mezarları Kurtarma Kazısı”. 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 22–26 Nisan 2002, Denizli, Ankara. (129-136)
• [29]Erarslan, Fehmi (2018), “Antik Kent Perrhe ve Nekropolis’i”, Jörg Wargner (Ed.), Fırat Kıyısında Tanrı Krallar içinde (C. 176 – 181), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• [30]Erarslan, Fehmi; İnce, Nevruz Esma vd. (2009), “Perre Antik Kenti Nekropol Alanı 2007 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışması”. 17. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 28 Nisan–01 Mayıs 2008, Side, Ankara. (171-184)
• [31]Erarslan, Fehmi; Özman, Recep vd. (2010), “Perre Antik Kenti Nekropol Alanı 2008 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları”. 18. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 27–30 Nisan 2009, Sivas, Ankara. (91-104)
• [32]Erarslan, Fehmi; Zeyrek, Turgut Hacı vd. (2011), “Perre Antik Kenti Nekropol Alanı 2009 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları”. 19. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 29.04–01.05 2010, Ordu, Ankara. (363-377)
• [33]Erdoğan, Nihat ve Deniz, Mehmet (2015), “Aktaş Mevkii Nekropol Kazısı 2013”. 23. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 04–07 Mayıs 2014-Mardin, Ankara. (171-186)
• [34]Ergeç, Rifat (2003), Nekropolen und Gräber in der südlichen Kommagene, AMS 47, Dr. Rudolf Habelt Gmbh – Bonn.
• [35]Gök, Halime (2018), Köklüce Kanyonu (Araban-Gaziantep) Florası, Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [36]Güzel, Erkan (2021), Aktaş Nekropolü Kaya Mezarları ve Buluntuları, Atatürk Üniversitesi, Erzurum. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [37]Höpken, Constance; Blömer, Michael vd. (2022), “Ein Felsgrab aus der Nekropole von Doliche”, Michael Blömer, Engelbert Winter (Ed.), Exploring urbanism in ancient North Syria (Doliche Urban Excavations Volume 1) içinde, (C. 87-165), Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston.
• [38]Işık, Fahri, (1989), “Batı Uygarlığının Kökeni: Erken Demirçağ Doğu-Batı Kültür ve Sanat İlişkilerinde Anadolu <Müzeci Dostlara>”, Arkeoloji Dergisi-28. (1-39)
• [39]Kaya, Erdal (2024), Roma'nın Doğu Sınır Birliklerinin Sefer Organizasyonu (MÖ 1. yüzyıl-MS 3. yüzyıl), Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• [40]Kozbe, Gülriz; Güngör, Akarcan vd. (2019), Geç Antik Çağ’da Bir Kırsal Yerleşim Dede Harabeleri, Ege Yayınları, İstanbul.
• [41]Köroğlu, Kemalettin (1999), “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi-127. (21-38)
• [42]Orthmann, Winfried (1980), “Burial Customs of the 3 rd Millenium B.C. in the Euphrates Valley”, Jean Claude Margueron (Ed.), Le Moyen Euphrate: Zone de Contacts et d’echanges içinde (C. 97-105), E.J. Brill: Leyde - Université des sciences humaines de Strasbourg .
• [43]Öğüt, Birgül; Blömer, Michael vd. (2023), “Şehitkamil, Gaziantep Yüzey Araştırması İlk Sezon Ön Raporu (Land of the Storm God Survey)”, TARE 2023, Sayı: 3, (135-178)
• [44]Öğüt, Birgül ve Lange, Matthias, (2024), “2022 Yılı Gaziantep İli Şehitkamil İlçesi Yüzey Araştırması”. 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt -1, 16-20 Ekim 2023, Ankara. (385-396)
• [45]Önal, Mehmet ve Güllüce, Hamza (2004), “Tuğlu Resimli Kaya Mezarı”, Taner Korkut (Ed.), 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan: Anadolu’da Doğdu içinde (C. 519-548), Ege Yayınları, İstanbul.
• [46]Özman, Recep (2016), “Arapgir Onar Köyü Kaya Mezarları”, Tarih Dergisi, Sayı 62 (2015 / 2), İstanbul. (1-36)
• [47]Sevin, Veli (1999), Anadolu Arkeolojisi, Der Yayınları, Geliştirilmiş 2. Baskı, İstanbul.
• [48]Sivas, Hakan (2012), “Frig Kaya Mezarları”, Taciser Tüfekçi Sivas, Hakan Sivas (Ed.), Friler: Midas’ın Ülkesinde, Anıtların Gölgesinde içinde (C. 260-285), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• [49]Sönmez, Mehmet Emin (2016), “Gaziantep Coğrafyası”, Ergün Özuslu (Ed.), Şehr-i Aynyab-ı Cihan Gaziantep içinde (C. 45-60), Gaziantep.
• [50]Şahin, Hasan Ali (2020), “Eski Mezopotamya Ticaret Yolları”, Journal of Universial History Studies - 3 (Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue). (84-98)
• [51]Şahin, Hüseyin ve Kılınç, Ziya (2011), “Malatya – Samanköy Kaya Mezar Odası Temizlik Çalışması”. 19. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 29.04 – 01.05 2010, Ordu, Ankara. (29-46)
• [52]Şahin, Songül (2020), Akçadağ Kaya Mezar Odaları, İnönü Üniversitesi, Malatya. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [53]Tıbıkoğlu, Hasan Onur (2021), Myra Kaya Mezarları, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [54]Ussishkin, David (1994), “The Rock-Cut Tombs at Van and Monumental Tombs in the Near East”, Altan Çilingiroğlu, David Henry French (Ed.), Anatolian Iron Ages 3: The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 1990 içinde (C. 253-264), British Institute at Ankara, Ankara.
• [55]Uysal, Tenzile; Güzel, Erkan vd. (2017), “Üçgöl Kaya Mezarları Kurtarma Kazısı”. 26. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 19-20 Nisan 2016 – Hatay, Ankara. (357-370)
• [56]Üngör, İbrahim (2015), “Amanos Dağları Eteklerinde Bir Roma Yerleşmesi ve Tepeobası Nekropol Alanları”, Karadeniz-12. (2-30)
• [57]Üngör, İbrahim (2024), “Çerçili Nekropolü Oda Mezarları ve Kült Alanı”, Art-Sanat, 21. (745 – 770)
• [58]Wagner, Jörg (2018), “Geç Hellenistik Kommagene Krallığı’nın Tarihi”, Jörg Wagner (Ed.), Fırat Kıyısında Tanrı Krallar: Kommagene’de Yeni Kazılar ve Araştırmalar içinde (C. 38-49), İstanbul.
• [59]Yağız, Kahraman ve Doğan, Taylan (2023), “Perre Nekropolisi’nden Bir Hypogeum Mezar”, ADerg 2023/2, Ekim / October; XXXI. (49-69)
• [60]Yaman, Hüseyin (2013), Zeugma Mezar Stelleri, Ankara Üniversitesi, Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [61]Yaman, Hüseyin (2019), “Death In Zeugma: a Survey of the Tombs” Anadolu / Anatolia 45. (125-168)
• [62]Yaman, Hüseyin (2020), “Ebediyet Evleri: Zeugma’da Nekropoller ve Mezarlar”, Kutalmış Görkay (Ed.), Zeugma içinde (C. 332-349), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• [63]Yelken, Hasan (2019), Gaziantep Gezi Rehberi, Gazikültür Aş., Ankara.
• [64]Yıldırım-İlaslan, Zeynep Nida (2019), Urfa İli Roma Dönemi Kaya Mezarları, Çukurova Üniversitesi, Adana. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [65]Yılmaz, Mehmet Sait (2022), Üçgöl Kaya Odası Mezarları Duvar Resimleri, Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [66]Zeyrek, Turgut Hacı (2007a), “Yukarı Söğütlü Nekropollerinden Kaya Mezarları”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6, 2. (194–221)
• [67]Zeyrek, Turgut Hacı (2007b), “Besni Nekropollerinden Kaya Mezarları”, Metin Alparslan, Meltem Doğan-Alparslan, Hasan Peker (Ed.), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan içinde (C. 807-828), Ege Yayınları, İstanbul.