Büyük Moğol Hanlarında Dinî Müsamaha (Cengiz, Ögedey, Göyük ve Möngke Dönemi)

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 143 - 162, 30.12.2024

Kurban Durmuşoğlu

https://doi.org/10.38000/juhis.1527434

Öz

Büyük Moğol hanları, Moğol İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve genişlemesinde önemli rol oynamış liderlerdir. Bu liderler kuruluştan itibaren imparatorluğun bünyesindeki dinî unsurları bir arada tutmaya çalışmıştır. Elbette bunun gerçekleştirilmesinde Moğol hanlarının tutumlarının yanı sıra dönemin siyasî koşullarının da etkisi büyüktür. Moğol liderleri kuruluştan itibaren dönemin siyasî havasına göre şekil almış ve dinî uygulamalarını da bu çerçevede şekillendirmiştir. Bu durum Moğollar döneminde dinî durumun oldukça karmaşık olmasına ve tarihsel süreçte değişiklik göstermesine sebep olmuştur. Moğolların ilk dönemlerinde şamanist inançlar yaygın olsa da Moğol sınırlarını genişlettikçe, istilâ ettikleri topraklardaki dinlere de müsamaha göstermiş ve bu dinlerin bazı unsurlarını kabul etmiştir. Moğolların geniş coğrafyası ve farklı kültürleri bünyesinde barındırması nedeniyle İslâmiyet, Budizm, Hristiyanlık gibi birçok din yaygınlaşmış ve Moğollar genellikle bu dinlere müdahale etmemiş, hatta bazen onları himaye etmiştir. Moğollar, kurucuları Cengiz Han’dan beri dinî müsamahayı teşvik etmiş ve farklı inançlara saygı göstermiştir. Cengiz Han, farklı dinlerden insanları yönetiminde danışman olarak bulundurmuş ve onların dinî uygulamalarını serbestçe uygulamalarına izin vermiştir. Bu durum Cengiz Han’ın halefleri döneminde İslâmiyet, Budizm, Hristiyanlık ve diğer inançların da müsamahayla karşılanmasına yol açmıştır. Bu politika, Moğol İmparatorluğu içindeki farklı halklar arasında ticaret ve etkileşimi kolaylaştırmış, aynı zamanda yönetimleri altındaki çeşitli etnik ve dinî grupların sadakatini kazanmada etkin bir rol oynamıştır. Böylece farklı dinlerden insanların da imparatorluk içerisinde önemli mevkilere yükselmesine olanak tanınmıştır. Ancak bu müsamaha politikası her dönemde ve her yerde aynı düzeyde olmamış, bazı Moğol hanları daha baskıcı olabilmiştir. Ayrıca Moğol hanları döneminde dinî tutumlar genellikle siyasî ve stratejik amaçlara bağlı olarak farklılık göstermiştir. Dolayısıyla Moğol hanlarının dinî tutumları zamanla değişiklik göstermiş olduğundan, genel bir dinî tutumdan bahsetmek zor olabilir. Bu çalışmada, Cengiz Han’dan Möngke’ye kadar olan dönemde Moğol hanlarının dinî tutumları incelemekte ve Moğol hanlarının hangi dinlerle nasıl bir ilişki içerisinde olduğu hakkında bilgi verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Cengiz Han, Ögedey, Göyük, Möngke, Dinî Müsamaha

Religious Attitude of the Great Mongol Khans (Chinggis, Ögödei Güyüg and Möngke Period)

Öz

The Great Mongol Khans were leaders who played an essential role in establishing and expanding the Mongol Empire. These leaders tried to keep the religious elements within the empire together since its establishment. Of course, in addition to the Mongol Khans’ attitudes, the period’s political conditions also greatly affected this. The Mongol Khans also took shape according to the political atmosphere of the period from the establishment and shaped their religious practices within this framework. Religious life during the Mongol Khan period presented a very colourful appearance. This situation caused the religious situation during the Mongol period to be quite complex and to change in the historical process. Although shamanist beliefs were widespread in the early Mongol periods, as the Mongols expanded their borders, they also tolerated the religions in the lands they “conquered” and accepted some elements of these religions. Due to the Mongols’ vast geography and the fact that they included different cultures, many religions, such as Islam, Buddhism, and Christianity, became widespread, and the Mongol Khans generally did not interfere with these religions and sometimes even protected them. The Mongols have encouraged religious tolerance and respected different beliefs since their founder, Chinggis Khan. Chinggis Khan had people of different religions as advisors in his administration, allowing them to practice their religion freely. This led to tolerance of Islam, Buddhism, Christianity, and other beliefs during the reign of Chinggis Khan’s successors. This policy facilitated trade and interaction between different peoples within the Mongol Empire and played an active role in gaining the loyalty of various ethnic and religious groups under their rule. Thus, people of other religions could rise to important positions within the empire. However, this tolerance policy differed in every period and place, and some Mongol khans could be more oppressive. In addition, religious attitudes during the Mongol khan period varied depending on political and strategic goals. Therefore, since the religious attitudes of the Mongol khans changed over time, it may not be easy to talk about a general religious attitude. In this study, the religious attitudes of the Mongolian Khans in the period from Chinggis Khan to Möngke are examined, and information is given about which religions the Mongolian Khans had and what kind of relationship they had.

Anahtar Kelimeler

Middle Ages. Religious Attitude, Mongols, Chinggis Khan, Ögödei, Güyüg, Möngke

Kaynakça

• [1]Akkuş, Mustafa (2020), Moğollarda Din ve Siyaset İlhanlı Hanlarının Dini Kişiliği ve Uygulamaları, Çizgi Yayınları, İstanbul.
• [2]Aknerli Grigor (2007), Okçu Milletin Tarihi, (Çev. Hrand D. Andreasyan), Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• [3]Alâeddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed Cüveynî (1329 hş.), Târîh-i Cihânguşâ, (Tsh. Muhammed b. Abdulvahhâb Kazvînî), İntişârât-i Donyâ-yi Kitâb, Tahran.
• [4]Alinge, Curt (1967), Moğol Kanunları, (Çev. Coşkun Üçok), Sevinç Matbaası, Ankara.
• [5]Allsen, Thomas Theodore (1997), Commodity and Exchange in the Mongol empire A cultural history of Islamic textiles, Cambridge University Press, United Kingdom.
• [6]Atwood, Christopher Pratt (2004), “Validation by Holiness or Sovereignty: Religious Toleration as Political Theology in the Mongol World Empire of the Thirteenth Century”, The International History Review, Vol. 26, No. 2, June. (237-256)
• [7]Ay, Resul (2017), Moğollar ve Katolik Misyonerlik: Fransisken ve Dominiken Rahiplerinin Asya ve Yakındoğu’da Misyonerlik Faaliyetleri (13-14. Yüzyıllar), Ramazan Acun-Serhat Küçük (Ed.), Avrupa Tarihinde Türk Eli Doç. Dr. Gümeç Karamuk Armağanı içinde (37-59), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• [8]Barthold, Wilhelm (2006), Türk-Moğol Ulusları Tarihi, (Çev. Hasan Eren), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [9]Bausani, Alessandro (1968), “Religion Under the Mongols”, John A. Boyle (Ed.). Cambridge History of Iran içinde (538-549), Vol. 5, Cambridge University Press, New York.
• [10]Beyânî, Şîrîn (1371 hş.), Dîn ve Devlet der Îrân ‘Ahd-i Mogûl, C. 2, Tahran.
• [11]Beyânî, Şîrîn (1389 hş.), Mogûlân ve Hükûmet-i Îlhânî der Îrân. Tahran.
• [12]Bira, Sh. (2003), “Mongolian Tenggerism and Modern Globalism: A Retrospective Outlook on Globalisation”, Inner Asia, Vol. 5, No. 2, (107-115)
• [13]Cahen, Claude (1969), The Mongols and the Near East, Robert Lee Wolf, Harry W. Hazard (Ed.), A History of the Crusades içinde (715-732), The University of Wisconsin Press, London.
• [14]Cengiz Han ve Mirasçıları Büyük Moğol İmparatorluğu (2006), İstanbul.
• [15]Ch’ang Ch’un (2019), Cengiz Han’ın ölümsüzlük Arayışı Taoist Simyası Bir Keşişin Türkistan Seyahatnamesi (1221-1224), (Çev. Gülşah Hasgüçmen), Kronik, İstanbul.
• [16]Chan, Hok-Lam (1967), “Liu Ping-chung (1216-74): A Buddhist-Taoist Statesman at the Court of Khubilai Khan”, T’oung Pao, Vol. 53, No. 1-3, (98-146)
• [17]Cleaves, Francis Woodman (1955), “The Historicity of The Baljuna Covenant”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 18, No. 3-4, December. (357-421)
• [18]Dashdondog, Bayarsaikhan (2011), The Mongols and the Armenians (1220-1335), Brill, Leiden-Boston.
• [19]De Monte Crucis Ricoldus (2018), Doğu Seyahatnamesi Bir Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu 1289-1291, (Çev. Ahmet Deniz Altunbaş), Kronik, İstanbul.
• [20]de Rachewiltz, Igor (1966), “Personnel and Personalities in North China in the Early Mongol Period”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 9, No. 1-2, November. (88-144)
• [21]de Rachewiltz, Igor (1981), “Some Remarks On Töregene’s Edict of 1240”, Papers on Far Eastern History (PFEH). (38-63)
• [22]Earthy, Emily Dora (1955), “The Religion of Genghis Khan (A.D. 1162-1227)”, Numen, Vol. 2, No. 3, Eylül. (228-232)
• [23]Eco, Umberto (2014), “Ortaçağ Giriş”, (Çev. Leyla Tonguç Basmacı), Umberto Eco (Ed.), Ortaçağ Barbarlar, Hristiyanlar, Müslümanlar içinde (11-41), Alfa Yayınları, İstanbul.
• [24]El- Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi İbn Bibi (2014), el-Evâmîrü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [25]Elvan Çelebi (2017), Nâme-i Kudsî Menâkıbu’l-Kudsiyye (Kutsal Kitap Kutsal Menkabeler), Mertol Tulum (Ed.), Çizgi Yayınları, İstanbul.
• [26]Endicott-West, Elizabeth (1989), Mongolian Rule in China: Local Administration in the Yuan Dynasty, Harvard University Press, London:.
• [27]Erdoğan, Coşkun (2019), “Moğollarda Kullanılan Beki/Begi Unvanı Üzerine Notlar”, Mavi Atlas, C. 7/1, Mayıs. (255-273)
• [28]Gregory Abû’l-Farac (1999), Abû’l-Farac Tarihi, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), C. 2, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [29]Grousset, René (2017), Bozkır İmparatorluğu Attila Cengiz Han Timur, (Çev. M. Reşat Uzmen), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [30]Haining, Thomas (1986), “The Mongols and Religion”, Asian Affairs, Vol. 7, No. 1, (19-32)
• [31]Hartog, Leo De (2003), Cengiz Han, Dünyanın Fatihi, (Çev. Serkan Uzun), Dost Yayınları, Ankara.
• [32]İnan, Abdülkadir (2017), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [33]Jackson, Peter (2022), Moğollar ve İslâm Dünyası Fetihten İhtidâya, (Çev. Ali Fahri Doğan), Selenge Yayınları, İstanbul.
• [34]Jagchid, Sechin (1979), “The Mongol Khans and Chinese Buddhism and Taoism”, Journal of the International Association of Buddhist Studies, Vol. 2, No. 1, (7-28)
• [35]Kafesoğlu, İbrahim (2014), Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [36]Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia) (2014), (Trans. Dmitri Gamq’relidze), Roin Metreveli-Stephen Jones (Ed.), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi.
• [37]Kaya, Çetin (2021), “Cengiz Han’ın Kızları ve Yapmış Oldukları Evlilikler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 22, (189-199)
• [38]Kaya, Çetin (2022), “Moğol Tarihinde Temüge Otçigin’e Dair Notlar”, HÜTAD, S. 37, (299-312)
• [39]Khazanov, Anatoly Mihayloviç (1993), “Muhammad and Jenghiz Khan Compared: The Religious Factor in World Empire Building”, Comparative Studies in Society and History, Vol. 35, No. 3, (461-479)
• [40]Khazanov, Anatoly Mihayloviç (1994), “The Spread of World Religions in Medieval Nomadic Societies of the Eurasian Steppes”, Michael Gervers-Wayne Schlepp (Ed.), Nomadic Diplomacy, Destruction and Religion from the Pacific to the Adriatic içinde (11-33), Toronto.
• [41]Kim, Hodong (2005), “A Reappraisal of Güyüng Khan”, R. Amitai, M. Biran (Ed.), Mongols, Turks, and Others Eurasian Nomads and The Sedentary World içinde (309-338), Brill, Leiden-Boston.
• [42]Korykoslu Hayton (2015), Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, (Çev. Altay Tayfun Özcan), Selenge Yayınları, İstanbul.
• [43]Kushenova, Ganizhamal (2007), “Cengiz Han’ın İki Valisi, Mahmut Yalavaç ve Yeh-lü Ch’u-Ts’ai: Devlet İdare Anlayışları ve Uygulamaları”, Bilig, S. 42, (231-242)
• [44]May, Timothy (2021), Moğol İmparatorluğu, (Çev. Evrim Uysal), Kronik, İstanbul.
• [45]Meng-Ta Pei Lu (2012), Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları, (Çev. Ankhbayar Danuu), Mustafa Uyar (Haz.), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [46]Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî (2016), Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), (Çev. Mustafa Uyar), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [47]Moğolların Gizli Tarihi (2016), (Çev. Ahmet Temir), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [48]Morgan, David (2007), The Mongols, Blackwell Publishers, USA.
• [49]Morgan, David (2010), “The ‘Great Yāsā of Chingiz Khān’ and Mongol Law in the Īlkhanāte”, G. R. Hawting (Ed.), Muslims, Mongols and Crusaders içinde (198-211), London-New York, Routledge Curzon.
• [50]Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând (1380 hş.), Târîh-i Ravzatu’s-safâ, (Tsh. Cemşid Kiyanfer), İntişârât-ı Esâtîr, Tahran. 1380.
• [51]Müverrih Kiragos (2009), Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, (Çev. Gürsoy Solmaz), Elips Kitap, Ankara.
• [52]Ocak, Ahmet Yaşar (1981), “Bazı Menâkıbnâmelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidâlarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), C. 2, S. 2, (31-42)
• [53]Ögel, Bahaeddin (2015), Büyük Hun İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [54]Ötemiş Hacı (2018), Çengiz-Nâme, (Haz. İlyas Kemaloğlu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• [55]Özgüdenli, Osman Gazi (2018), “İlhanlılar’da Hükümranlık Telâkkisi ve Hükümdar Algısı”, MUTAD, C. 5, S. 1, (73-91)
• [56]Plano Carpini (2018), Moğolistan Seyahatnamesi 13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk (1245-1247), (Çev. Ergin Ayan), Kronik, İstanbul.
• [57]Plano Carpinili Johannes (2022), Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi, Bir Papalık Elçisinin Moğolistan Seyahati ve Gözlemleri (1245-1247), (Çev. Altay Tayfun Özcan), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [58]Poppe, Nicholas (1956), “On Some Geographic Names in the Jami‘ al-Tawārīx”, HJAS, Vol. 19, No. 1-2, (33-41)
• [59]Qiu, Yihao (2020), “Ja‘far Khwāja Sayyid, Merchant, Spy, and Military Commander of Chinggis Khan”, Michal Biran vd. (Ed.), Along the Silk Roads in Mongol Eurasia Generals, Merchants, Intellectuals içinde (143-159), University of California Press, California.
• [60]Ratchnevsky, Paul (1992), Genghis Khan His Life and Legacy, (Trans. Thomas Nivison Haining), Thomas Nivison Haining (Ed.), Blackwell, USA.
• [61]Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî (1373), Câmi‘u’t-Tevârîh-i Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî, (Tsh. Muhammed Rûşen, Mustafa Mûsevî), Neşr-i Elbruz, Tahran.
• [62]Roux, Jean-Paul (2001), Moğol İmparatorluğu Tarihi (Çev. A. Kazancıgil - A. Bereket), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• [63]Roux, Jean-Paul (2011), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• [64]Ruysbroeckli Willem (2010), Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk 1253–1255, (Çev. Zülal Kılıç), P. Jackson, D. Morgan (Ed.), Kitap Yayınları, İstanbul.
• [65]Safâ, Zebîhullâh (1369 hş.), Târîh-i Edebiyyât der İrân, C. 3/1, İntişârât-ı Firdovs, Tahran.
• [66]Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud el Benâketî (1348 hş.), Târîh-i Benâketî, (Tsh. Ca‘fer Şi‘âr), Tahran
• [67]Simon De Saint Quentin (2006), Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, (Çev. Erendiz Özbayoğlu), DAKTAV, Antalya.
• [68]Söyüt, Yaşar (2021) “Moğol İmparatorluğu’nun Kadın Naibesi: Töregene Hatun”, Journal of Universal History Studies, C. 4, S. 2, (212-228)
• [69]Spuler, Berthold (2011), İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350, (Çev. Cemal Köprülü), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [70]Stepannos Orbelean (2015), History of the State of Sisakan, (Trans. Robert Bedrosian), Long Branch.
• [71]Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Hurendizî ez-Zeyderî en- Nesevî (1366 hş.), Sîretu’s-Sultân Celâleddîn Mengübirtî, (Çev. Muhammed Ali Nâsih), İntişârât-i Sa‘dî, Tahran.
• [72]Tural, Murat (2021), Asya’ya Yolculuklar Hristiyan Dünyası ve Moğollar Dinî İdealler ve Politik Kaygılar, Timaş Yayınları, İstanbul.
• [73]Turan, Osman (2013), Türk Cihân Hâkimiyeti Mufkûresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• [74]Uyar, Mustafa (2015), “Ortaçağ Moğol Hükümdarlarının İslâmlaşmasında Türk Unsurların ve Türk Din Anlayışının Rolü Üzerine”, Hamiyet Sezer Feyzioğlu (Ed.), Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar içinde (211-233), Hel Yayınları, Ankara.
• [75]Uyar, Mustafa (2021), “İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”, Belleten, C. 76, S. 275, (7-30)
• [76]Uyar, Mustafa (2021), “Moğol Hanlarının Müslümanlaşması”, Cem Korkut- Mürsel Doğrul (Ed.), Cengiz Han ve Mirası içinde (133-148), TDV Yayınları, Ankara.
• [77]Vernadsky, George (1944), “Cengiz Han Yasası”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, S. 1, (107-132)
• [78]Vladimirtsov, Boris Yakovlevich (1995), Moğolların İçtimaî Teşkilâtı Moğol Göçebe Feodalizmi, (Çev. Abdülkadir İnan), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• [79]Yao, Tao-Chung (1986), “Ch’iu Ch’u-chi and Chinggis Khan”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 46, No. 1, (201-219)