Dış Ticarette Ulusal (Yerli) Para Cinsinden (Kliring) Takas ve Ödeme İşlemlerinin Uygulanabilirliği: Türkiye Uygulaması İçin Durum ve Gereksinimler

Yıl 2019, Cilt: 14, 48 - 61, 27.03.2019

Cüneyt Dirican

Öz

2008 yılında küresel
finans krizine yol açan ABD’deki konuta dayalı ikinci el VDMK işlemlerinin
çöküşü sonrasında sıfır ve eksi seviyelerde faiz uygulayan merkez bankaları ve
2000’den sonra hızlanan parasal genişleme politikaları ile kur savaşları tartışılmaya
başlanmıştır. Başta ABD 2016 seçimleri sonrasında artan kontrollü dış ticaret
ve korumacılık uygulamaları ve Brexit ile beraber ticaret savaşları ön plana
çıkmıştır. Dış ticarette açık veren ve cari açık sorunu yaşayan veya ambargolar
ile yaptırıma uğrayan ülkeler, yabancı sermaye ile bunların finansmanında
zorlandıkça, FED’in faiz arttırımı ve bilanço daraltması aksiyonları dahilinde
yeni çözüm ve önlemleri aramayı hızlandırmıştır. 2008 sonrasında Çin Yuanı, IMF
SDR gibi yeni rezerv para arayışlarına benzer şekilde ulusal paralar ile dış
ticaret ödemelerinin yapılması bunlardan biridir. 2013 Mayıs ayında FED Başkanı
Bernanke’nin faiz arttırım ve varlık alımı azaltım sinyali konuşmasını takiben
Türkiye’de kurlarda yukarıya doğru hızlı ivmelenme yaşanmıştır. İthalata dayalı
sektörlerdeki döviz maliyetlerin artışı ve makro verilerdeki durağanlık
emareleri inşaat ve KOBİ’ler başta olmak üzere kamu teşviklerini gündeme
getirmiştir. Yerli malı kullanımı gibi yerli (ulusal) paralar ile dış ticaret
ödemelerinin gerçekleştirilmesi ve dolarizasyon etkisinin azaltılması önemli
başlıklardan biri olmuştur. Bu nitel çalışma ile (muhabir) bankacılık
gereksinimleri, vergi, muhasebe, takas, kur riski gibi çok farklı boyutlardan
konu tartışılarak; uygulamadaki ihtiyaçlara yönelik çözümler ve dikkat edilmesi
gereken konular incelenmektedir. Akademik yazındaki benzer çalışmaların yok
denecek kadar az olması bu çalışmanın bir yol haritası olarak önemini daha çok
öne çıkarmaktadır. Kamu, hanehalkı, firma, ülke gibi farklı taraflar adına
incelenmesi gereken başlıklar bulunmaktadır. Sonuç olarak, milli paralar ile
dış ticaret ödemeleri ve takası birçok farklı boyuttan değerlendirilmesi ve
üzerinde çalışmalar gerektiren önemli bir konudur. 

Anahtar Kelimeler

Kliring, Ödeme Sistemleri, Dış Ticaret, Barter, Muhabir Bankacılık

The Applicability of Local (National) Currency Payments and Its Clearing in Foreign Trade: Situation And Requirements For Turkey’s Practice

Öz

In 2008, after the
secondary market’s mortgage asset-backed securities transactions collapse in
the US, which led to the global financial crisis, central banks that applied
interest rates at zero and minus levels and their monetary expansion policies
accelerating after 2000 and especially after 2008, caused to discuss the
foreign exchange rate wars. Custom-controlled foreign trades and protectionism
practices, particularly after the US 2016 presidential elections and with
Brexit, trade wars have come to the fore. The countries that have deficit issue
in their foreign trade operations and experienced deficit problems in their current
account or suffered by embargoes accelerated the search for new solutions and
measures within the scope of FED's interest rate hike and balance sheet
narrowing actions as they had difficulty in receiving foreign capital
investments and current account financing. Following 2008, like Chinese Yuan,
IMF SDR, the search for new reserve money as well as the national currency
usage in foreign trade payments are some of them. Following the May 2013
Chairman Bernanke's signal on interest rate rise and reducing asset purchases
by the Fed, Turkey has experienced rapid upward acceleration in exchange rates.
The increase in foreign exchange costs in industries based on imports and the
signs of stagnation in macro data have brought public incentives, particularly
in construction and SMEs, into the agenda. Usage of domestic (national) currency
in foreign trade payments, as well as the reduction of the dollarization
effect, have been important topics. With this study, the topics such as the
(correspondent) banking requirements, tax, accounting, clearing, exchange rate
risk are discussed; solutions, suggestions, and issues to be considered are
examined. The lack of similar studies in the academic literature highlights the
importance of this conceptual study as a road map. There are many angles that
needs attention on behalf of different parties such as public, household, firm
and country in order to successfully implement local currencies usage in
foreign trade. Consequently, foreign trade payments and its clearing with
national currencies are an important issue that requires evaluation and work on
many different dimensions.

Anahtar Kelimeler

Clearing, Payment Systems, Foreign Trade, Barter, Correspondent Banking

Kaynakça

• AA.com.tr. 2018. “Rusya Avrupa ile Ticarette Doları Bırakmak İstiyor.” Anadolu Ajansı Web Sitesi, Ekonomi Web Sayfası, 05.10.2018, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/rusya-avrupa-ile-ticarette-dolari-birakmak-istiyor/1273708, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Aggarwal, Raj. 1989. “International Business Through Barter and Countertrade.” Long Range Planning, Vol. 22, No. 3: 75-81, 1989, https://pdfs.semanticscholar.org/a73a/4b1b317ed82b2d2deefcb847796 eee60a3e7.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Altıner, Ali, Cihan, Kezban Ayran ve Bozkurt, Eda. 2018. “Export Diversification and Growth: A Bootstrap Panel Causality Analysis For Selected Emerging Market Economies.” Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 3: 24-36, Eylül 2018, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/550312, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Álvarez-Plata, Patricia and García-Herrero, Alicia. 2008. “To Dollarize or De-dollarize: Consequences for Monetary Policy.” German Institute for Economic Research (DIW) and BBVA, Economic Research Department No.0808, December, 2008, Paper Prepared for the Asian Development Bank, also DIW Discussion Paper 842: 1-34, https://www.bbvaresearch.com/KETD/fbin/mult/WP_0808_tcm348-212943.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Aşar, Ahmet Oğuz. 2016. “Türkiye'de Takas Sistemi ve Uygulamadaki Problemlerle İlgili Bir Araştırma.” T.C. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası Ticaret Anabilim Dalı, Uluslararası Ticaret Yüksek Lisans Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof Dr. Özgür Çengel, İstanbul, Ağustos 2016, ss.1-138, http://acikerisim.ticaret.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11467/2387/69041.pdf?sequence =1&isAllowed=y, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Auboin, Marc. 2012. “Use Of Currencies in International Trade: Any Changes in the Picture?.” World Trade Organization Economic Research and Statistics Division, Staff Working Paper ERSD-2012-10: 1-21, May 2012, https://www.wto.org/english/res_e/reser_e/ersd201210_e.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Ayluçtarhan, Arif ve Kaya, Sezai. 2018. “Vergi ve Gümrük Mevzuatı Dahil Dış Ticaret Muhasebesi.” İstanbul Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası, Tesmer Temel Eğitim ve Staj Merkezi, İstanbul Şubesi, İSMMMO Yayınları: 172: 71, 2018, ISBN: 978-975-555-247-7, Matsis Matbaa, http://archive.ismmmo.org.tr/Yayinlar/ E_Kitap/dis_ticaret_muhasebesi_2018.pdf, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Bhagwati, Jagdish N. 1978. “Anatomy of Exchange Control Regimes: Patterns and Sequences.” National Bureau of Economic Research, pp.7-52, https://www.nber.org/chapters/c1019.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Başaran, Ali. 2010. “SSCB Dış Ticaret Rejiminden Rusya Federasyonu Dış Ticaret Rejimine Geçiş, Dış Ticaret Rejiminin Yapılandırılması, 1992-1996.” Avrasya Etüdleri, 37 (1): 101-134, 2010, http://dergipark.gov.tr/avrasya/issue/ 35335/392282, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Bollen, Rhys A. 2007. “The History and Operation of International Payment System.” Journal of Banking and Finance Law and Practice, Vol. 18, No. 27: 1-33, 06 January 2007, https://papers.ssrn.com/sol3/ papers.cfm?abstract_id=1756083, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Chávez, Ramiro Martín Luján. 2012. “De-Dollarizing Bolivian Economy: An Empirical Model Approach.” Quinto Encuentro De Economistas De Bolivia 5EEB, 2012: 1-19, https://www.bcb.gob.bo/eeb/ sites/default/ files/paralelas5eeb/jueves/Dolarizacion/Ramiro%20Lujan.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Çelebi, Esat. 2001. “Türkiye’de Devalüasyon Uygulamaları (1923 - 2000).” Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1: 55-66, 2001, http://openaccess.dogus.edu.tr/bitstream/handle/11376/654/celebi2001.pdf? sequence=1, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Dailysabah.com. 2018. “Erdoğan Calls on Islamic Countries to Trade in National Currencies to Alleviate Foreign Currency Pressure.” Daily Sabah News Web Site, Business Economy Web Page, November 29, 2018, https://www.dailysabah.com/economy/2018/11/29/erdogan-calls-on-islamic-countries-to-trade-in-national-currencies-to-alleviate-foreign-currency-pressure, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Dalgıç, Hüsnü, C. 2018. “Financial Dollarization in Emerging Markets: An Insurance Arrangement.” Discussion Paper Series – CRC TR 224, Discussion Paper No. 051: 1-58, https://www.crctr224.de/en/research-output/discussion-papers/discussion-paper-archive/2018/financial-dollarization-in-emerging-markets-an-insurance-arrangement-husnu-c.-dalgic/view, (Erişim Tarihi: 03.01.2018).
• Davidson, Paul. 2004. “The Future of the International Financial System.” Journal of Post Keynesian Economics, 26, 4: 591-605, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/01603477.2004.11051413?need Access=true, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Davidson, Paul. 2008. “Reforming The World’s International Money.” The New School Paper for Conference “Financial Crisis, the US Economy, and International Security in the New Administration”, Nov. 14, 2008, The New School, New York, NY, pp.1-25, https://is.muni.cz/el/1423/podzim2009/ENS242/ 12213270/davidson.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Dirican, Cüneyt. 2018. “The Applicability of Local (National) Currency Payments and Its Clearing in Foreign Trade: Situation and Requirements For Turkey’s Practice.” Abstract virtually presented at ICOAEF’18, IV. International Conference on Applied Economics and Finance & EXTENDED WITH SOCIAL SCIENCES, November 28 – 29 – 30, 2018 / Kuşadası – Turkey, and Printed in the Abstract Proceeding, pp.376-377, http://www.icoaef.com/wp-content/uploads/2018/08/özet-kitapçığı-25-Aralık.pdf, (Erişim Tarihi: 27.12.2018).
• Duman, Koray. 2004. “Finansal Krizlere Karşı Politika Tercihleri.” Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, (8) 2004: 38-61, http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423868877.pdf, (Erişim Tarihi: 27.12.2018).
• Durmuş, Mustafa. 2015. “Uluslararası Para Trafiğinde Amerikan Kontrolü.” Haksöz Okulu Web Sitesi, Yazarlar Sayfası, Ocak 2015, http://www.haksozhaber.net/okul/uluslararasi-para-trafiginde-amerikan-kontrolu-7169yy.htm, (Erişim Tarihi: 27.12.2018).
• Eğilmez, Mahfi. 2012. “TL Zone.” Kendime Yazılar Kişisel Blog Sayfası, 2 Kasım 2012 Cuma, http://www.mahfiegilmez.com/2012/11/tl-zone.html, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Ersun, Nur ve Arslan, Kahraman. 2010. “İslam Ülkeleri Arasındaki Ticaretin Geliştirilmesinde "Çok Taraflı Kliring Birliği" Projesinin Rolü ve Önemi.” MUFAD, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim 2010, Sayı:48: 172-190, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/426857, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Eurasiantimes.com. 2018. “Will Russia Altogether Abandon the US Dollar?.” Eurasian Times Web Site, 29 November 2018, https://eurasiantimes.com/will-russia-altogether-abandon-the-us-dollar/, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Frankel, Jeffrey A. 1999. “No Single Currency Regime Is Right for All Countries or at All Times.” National Bureau Of Economic Research, NBER Working Paper 7338: 1-41, September 1999, https://www.nber.org/ papers/w7338.pdf, (Erişim Tarihi: 02.01.2018).
• Glick, Reuven and Rose, Andrew K. 2002. “Does A Currency Union Affect Trade? The Time-Series Evidence.”, European Economic Review, Vol. 46, Iss. 6 : 1125-1151, June 2002, https://www.sciencedirect.com/ science/article/pii/S0014292101002021?via%3Dihub, (Erişim Tarihi: 28.10.2018).
• Haughton, Andre Y. 2004. “Financial Dedollarization of the Jamaican Economy: A Portfolio Approach.” Financial Stability Department, Bank of Jamaica Working Paper WP2004/, July 2004: 1-26, http://www.boj.org.jm/uploads/pdf/papers_pamphlets/papers_pamphlets_financial_dedollarization_of_the_jamaican_economy__a_porfolio_approach.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Hurriyet.com.tr. 2018. “Son Dakika... AB Liderleri, Brexit Anlaşmasını Onayladı.” Hürriyet Gazetesi Web Sitesi, 25.11.2018 - 12:41, Son Güncelleme: 25.11.2018 - 14:12, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/son-dakika-ab-liderleri-brexit-anlasmasini-onayladi-41030397, (Erişim Tarihi: 25.11.2018).
• Iwamoto, Takekazu. 1995. “The Keynes Plan for An International Clearing Union Reconsidered.” Kyoto University Economic Review, Vol. 65, No. 2 (139): 27-42, October 1995, https://www.jstage.jst.go.jp/ article/ker1926/65/2/65_2_27/_pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Ize, Alain, Levy-Yeyati and Eduardo Levy. 2005. “Financial De-Dollarization: Is it for Real?.” IMF Working Paper, WP/05/187: 1-31, Monetary and Financial Systems Department, September 2005, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=888056, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Jones, Ronald W. and Douglas D. Purvis. 1982. "International Differences in Response to Common External Shocks: The Role of Purchasing Power Parity." Centre for the Study of International Economic Relations Working Papers, 8203C. London, ON: Department of Economics, University of Western Ontario, 1982: 1-39, https://ir.lib.uwo.ca/cgi/viewcontent.cgi?article=1033&context=economicscsier_wp, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Karabıyık, Ayşegül. 2008. “Alternatif Ödeme Aracı Olarak: Elektronik Çek Sistemi (E-Çek) - 2.” MUFAD, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:39: 155-166, Temmuz 2008, http://mufad.org.tr/journal-/attachments/ article/280/12.pdf, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Karagöz, Murat ve Doğan, Çetin. 2005. “Döviz Kuru Dış Ticaret İlişkisi: Türkiye Örneği.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 2: 219-228, Elazığ-2005, http://web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/ arsiv/cilt15/sayi2/219-228.pdf, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Kennedy, Margarit and Kennedy, Declan. 1995. Interest and Inflation Free Money: Creating an Exchange Medium That Works for Everybody and Protects the Earth. Stranger Journalism, Inbook, 1995.
• Kregel, Jan. 2015. “Emerging Markets and the International Financial Architecture: A Blueprint For Reform.” Revista de Economia Política, Vol 35, nº 2 (139): 285-305, Abril-Junho/2015, http://www.scielo.br/pdf/rep/v35n2/0101-3157-rep-35-02-00285.pdf, (Erişim Tarihi: 02.01.2018).
• Monan, Zhang. 2018. “Moving Toward A Multi-Currency System.” China Daily Web Site, Updated: 2018-09-14 07:30, http://usa.chinadaily.com.cn/a/201809/14/WS5b9af308a31033b4f4655f5c.html, (Erişim Tarihi: 02.01.2018).
• Rossi, Sergio. 2009. “International Payment Finality Requires A Supranational Central-Bank Money: Reforming the International Monetary Architecture in the Spirit of Keynes.” China-USA Business Review, Nov. 2009, Volume 8, No.11: 1-20, (Serial No.77), ISSN 1537-1514, David, Publishing Company, USA, https://www.petervschaeffer.com/uploads/7/4/3/3/74334295/china-usa_business_review_0911.pdf#page=5, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Olcott, Martha Brill. 2004. “International Gas Trade in Central Asia: Turkmenistan, Iran, Russia and Afghanistan.” Working Paper #28, May 2004, pp.1-40, Prepared for the Geopolitics of Natural Gas Study, a Joint Project of the Program on Energy and Sustainable Development at Stanford University and the James A. Baker III Institute for Public Policy of Rice University, https://scholarship.rice.edu/bitstream/handle/1911/91496/ international-gas-trade-in-central-asia-turkmenistan-iran-russia-and-afghanistan.pdf?sequence=1, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Özkan, Selçuk. M. 2012. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Takas Usulü Ticareti.” Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Yaz 2012, Sayı 34: 89‐96, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/105844, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).
• Puri, Shivani and Ritzema, Tineke. 1999. “Migrant Worker Remittances, Micro-finance and the Informal Economy: Prospects and Issues.” Working Paper N/21: 1-36, Enterprise and Cooperative Development Department, Social Finance Unit, International Labour Office, Geneva, http://www.ilo.int/wcmsp5/groups/ public/@ed_emp/documents/publication/wcms_117997.pdf, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Sabah.com.tr. 2013. “Merkez'den 'Milli SWIFT' Atağı.” Sabah Gazetesi Web Sitesi, Ekonomi Haberleri Web Sayfası, Giriş Tarihi: 28.5.2013 09:36, https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2013/05/28/merkezden-milli-swift-atagi, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Schumacher, E. F. 1943. “Multilateral Clearing.” Economica, New Series, Vol. 10, No. 38: 150-165, (May, 1943), https://centerforneweconomics.org/wp-content/uploads/2018/01/E.-F.-Schumacher-Multilateral-Clearing-Economica-New-Series-Vol.-10-No.-38-May-1943-pp.-150–165.pdf, (Erişim Tarihi: 28.12.2018).
• Sputniknews.com. 2018. “Rouble and Yuan Challenge US Dollar Hegemony - Financial Experts.” Sputnik News Web Site, Analysis, Opinion Web Page, 19:48 - 28.11.2018 https://sputniknews.com/analysis/ 201811281070208077-china-russia-currencies-dollar-hegemony/, (Erişim Tarihi: 03.01.2019).
• Sputniknews.com. 2018. “US Accelerates Global De-Dollarisation by Cutting Iran From SWIFT – Economist.” Sputnik News Web Site, Analysis, Opinion Web Page, 16:37 - 15.11.2018, https://sputniknews.com/analysis/201811151069835518-dollar-iran-swift/, (Erişim Tarihi: 03.01.2019).
• Staines, Nicholas. 2014. “De-Dollarization: A Cross-Country Perspective.” IMF & Banco Nacional de Angola, Presentation, pp.1-27, 13 Maio 2014, Hotel Epic Sana, http://www.bna.ao/uploads/%7Be893c25a-e2da-4935-a22d-2b3979fb6fed%7D.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Tamirisa, Natalia T. 1998. “Exchange and Capital Controls as Barriers to Trade.” IMF Working Paper, WP/98/81: 1-19, Monetary and Exchange Affairs Department, 1998, https://www.imf.org/external/ pubs/ft/wp/wp9881.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Tobin, James. 1999. “Keynote Adress in Annual World Bank Conference on Development Economics 1998.” Edited by Boris Pleskovic, Joseph E. Stiglitz, pp. 63-75, April 1999, The World Bank Publications, Washington, USA. http://documents.worldbank.org/curated/en/769861468765277458/pdf/multi-page.pdf, (Erişim Tarihi: 16.11.2018).
• Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun. TPKKHK. 1930. Kanun Numarası: 1567, Kabul Tarihi: 20.02.1930, Resmî Gazete Tarihi: 25.02.1930, Resmî Gazete Sayısı: 1433. http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.1567.doc, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara İlişkin Tebliğ (İhracat Bedelleri Hakkında) (2018-32/48). 2018. Resmî Gazete Tarihi: 04.09.2018, Resmî Gazete Sayısı: 30525, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/09/20180904-2.htm, (Erişim Tarihi: 02.01.2019).
• Vakifbank.com.tr. Anonim. “Muhabir Bankalar.” Vakıfbank Web Sitesi, https://www.vakifbank.com.tr/ documents/muhabirbankalar.pdf, (Erişim Tarihi: 28.12.2018).
• Woodruff, David. 1999. Money Unmade: Barter and the Fate of Russian Capitalism. Cornell University Press, USA.
• Yavuz, Hakan. H. 2009. “Kamu Borç Yönetiminde Yabancı Para Cinsinden Borçlanmanın Etkileri: Türkiye Örneği.” Maliye Dergisi, Sayı 157: 277-292, Temmuz-Aralık 2009, https://dergiler.sgb.gov.tr/calismalar/maliye_dergisi/ yayinlar/md/157/18.H.Hakan.YAVUZ.pdf, (Erişim Tarihi: 10.10.2018).