Philosophy of Time: Zurvanism

Yıl 2023, , 487 - 511, 30.12.2023

Mehmet Mekin Meçin

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1330724

Öz

Mazdaism is accepted as the common name of all Iranian ideas that have been shaped and institutionalized over a long period of centuries. However, Mazdaism has interacted with different ideas over time and has undergone significant changes as a result. In these changes and transformations, the clergy, known as Magus, who lived in the western region of Iran and grew up mostly in Babi-Med and were influenced by the thoughts in these regions, had a significant impact. In Mazdaism, religions and sects such as Zürvanism, Mithraism, Manichaeism and Mazdakism were born and grown in the atmosphere of this region that gave birth to different religions and thoughts, but Zoroastrianism, which constitutes the orthodoxy tradition of Mazdaism, has survived as the strongest Iranian religion until today. However, even Zoroastrianism, which constitutes Iran’s main religious tradition, has undergone significant changes, both by the forced revisions imposed by time and by the power and appeal of the religious ideas which it encountered. The main reason for this change and transformation of Zoroastrianism may be its encounter with Greek, Egyptian and Semitic traditions and the resulting interaction. Influential literature of gnostic ideas, especially originating from the Egyptian-Semitic tradition, attracted Iran and it was inevitable that many religious thoughts and movements would occur. Zoroastrianism, which is the main legalistic religious tradition of Iran, which cares about the world and matter in general, rejects individual life and seclusion, and aims to establish a strong society and state, could not prevent it from entering the field of gnostic ideas. Although foreign to the spirit of Iran, these gnostic ideas permeated Iranian religious thought, life and literature. The most important examples of this are Zürvanism, Manichaeism, Mithraism and Mazdakism. Zoroastrianism, which is the main tradition of Iran, has struggled with these foreign ideas in order to preserve the legalist orthodoxy tradition, but on the other hand, it has unintentionally entered their attraction and has not been able to get rid of them until today. Zurvanism, as a heretical movement that emerged in Zoroastrianism, is an Iranian thought that takes its origins from Egyptian and Babylonian thoughts and gnosis. On the one hand, Zurvanism was seen as foreign and excluded by the main tradition of Iran, on the other hand, it fed and deepened Iranian thought. Especially with the monotheist approach he developed against dualism, the interpretation he brought to the problem of evil, the depth he added to the philosophy of time, the importance he attributed to astrology, Zürvanism changed and deepened Zoroastrian religious literature, the orthodoxy tradition of Iran. The subject of this study is Zürvanism, which was born in and influenced Zoroastrianism, which constitutes the main tradition of Mazdaism. The subject has been prepared and interpreted in the light of the religious sources of Mazdaism, Zürvanist texts and the works of field researchers who followed Zürvanist ideas. In this study, the phenomenology of religion and the method of comparison were used. The aim of the study is to reveal the thought codes of Zürvanist tradition by revealing the region where Zürvanism emerged, the religious atmosphere of this region, the Zürvanist thought system, its common and different points with other religions and thoughts. At the end of the study, it has been understood that Zürvanism is not an independent religion but it is a theoretical thought system and in this respect it is a theological-philosophical teaching or belief. In addition, it has been concluded that Zürvanism is an astrological, heretical and mythological idea that emerged in the atmosphere of the Cibal Region located in ancient Babylon and Med lands, which gave birth to gnositic-lore traditions, and that accepted time as the creator god and turned from strict dualism in divinity to monotheism.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Mazdayesna, Zoroastrianism, Zurvan, Zurvanism, Time

ZAMAN FELSEFESİ: ZÜRVANİZM

Öz

Mazdaizm, yüzyıllar süren uzun bir zaman dilimi içerisinde şekillenmiş ve kurumsallaşmış tüm İrani düşüncelerin ortak adı olarak kabul edilmektedir. Ancak Mazdaizm zaman içerisinde farklı düşüncelerle etkileşim kurmuş ve bunun sonucu olarak önemli değişimler geçirmiştir. Bu değişim ve dönüşümlerde İran’ın batı bölgesinde yaşayan, magus olarak bilinen ve daha çok Babil-Med topraklarında yetişmiş, bu bölgelerdeki düşüncelerden etkilenmiş din adamlarının önemli etkisi olmuştur. Bu bölgenin farklı din ve düşünce doğuran atmosferinde Zürvanizm, Mitraizm, Maniheizm ve Mazdekizm gibi dinler ve fırkalar Mazdaizm’in içerisinde doğup büyümüş ama bunların içerisinde Mazdaizm’in ortodoksi geleneğini oluşturan Zerdüştîlik en güçlü dinî gelenek olarak varlığını günümüze kadar sürdürmüştür. Ancak İran’ın ana dinî geleneğini oluşturan Zerdüştîlik bile hem zamanın dayattığı zorunlu revizyonlar hem de karşılaştığı dinî düşüncelerin gücü ve cazibesine kapılmış ve önemli oranda değişimler geçirmiştir. Zerdüştîliğin bu değişim ve dönüşümüne sebep olan sebeplerin başında Yunan, Mısır ve Sami gelenekleriyle karşılaşması ve bunun sonucunda meydana gelen etkileşim gelebilir. Özellikle Mısır-Sami geleneğinden kaynağını alan gnostik fikirlerin etkili edebiyatı İran’ı cezbetmiş ve birçok dinî düşünce ve akımın meydana gelmesi kaçınılmaz olmuştur. Genel olarak dünyayı ve maddeyi önemseyen, bireysel yaşamı ve inzivayı reddeden, güçlü bir toplum ve devlet kurmayı amaçlayan İran'ın yasacı ana dini geleneği olan Zerdüştîlik, gnostik fikirlerin çekim alanına girmeye engel olamamıştır. İran'ın ruhuna yabancı gelmesine rağmen bu gnostik düşünceler İran dinî düşüncesine, hayatına ve edebiyatına nüfuz etmiştir. Bunun en önemli örneği Zürvanizm, Maniheizm, Mitraizm ve Mazdekizm’dir. İran’ın ana geleneği olan Zerdüştîlik bir yandan yasacı ortodoksi geleneğini korumak amacıyla bu yabancı fikirlerle mücadele etmiş diğer taraftan istemeden onların çekim alanına girmiş ve günümüze kadar da onlardan yakasını kurtaramamıştır. Zürvanizm aslında Zerdüştîlik içerisinde ortaya çıkmış heretik bir hareket olarak kökenini Mısır ve Babil düşünceleri ile gnosizmden alan İrani bir düşüncedir. Zürvanizm bir taraftan İran’ın ana geleneği tarafından yabancı görülüp dışlanırken diğer taraftan İrani düşünceyi beslemiş ve derinleştirmiştir. Özellikle düalizme karşı geliştirdiği monoteist yaklaşım, kötülük problemine getirdiği yorum, zaman felsefesine kattığı derinlik, astrolojiye atfettiği önemle Zürvanizm, İran’ın ortodoksi geleneği olan Zerdüştî dinî edebiyatı değiştirmiş ve derinleştirmiştir. Bu çalışmanın konusu Mazdaizm’in ana geleneğini oluşturan Zerdüştîliğin içerisinde doğmuş ve onu etkilemiş olan Zürvanizm'dir. Konu, Mazdaizm’in dinî kaynakları, Zürvanist metinler ve Zürvanist düşüncelerin izini sürmüş alan araştırmacılarının eserleri ışığında hazırlanmış ve yorumlanmıştır. Bu çalışmada din fenomenolojisi ve karşılaştırma metodu kullanılmıştır. Çalışmanın amacı, Zürvanizm’in ortaya çıktığı bölgeyi, bu bölgenin dinî atmosferini, Zürvanist düşünce sistemini, diğer din ve düşüncelerle ortak ve farklı noktalarını ortaya koyarak Zürvanist geleneğin dinsel kodlarını ortaya koymaktır. Çalışmanın sonucunda Zürvanizm’in müstakil bir din olmadığı, aksine teorik bir düşünce sistemi olduğu ve bu yönüyle kelami-felsefi bir öğreti veya inanç biçimi olduğu anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra Zürvanizm’in antik Babil ve Med topraklarında bulunan Cibal Bölgesinin gnositk-irfani gelenekler doğuran atmosferinde ortaya çıkan, zamanı yaratıcı tanrı olarak kabul ederek tanrısallıkta katı düalizmden tevhide yönelen astrolojik, heretik ve mitolojik bir fikir akımı olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Mazdayesna, Zerdüştîlik, Zürvan, Zürvanizm, Zaman

Kaynakça

• Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan yay., 2018.
• Bakırî, Mihri. Dinha-yi İran-i Bastan. 4. Bs. Tahran: Neşr-i Katre, 1389.
• Behar, Mehrdad. Edyan-i Asyayi. Tahran: Neşr-i Çeşme, 1373.
• Benveniste, Emile. Din-i İrani ber Paye-i Metinha-yi Kohen-i Yunani. Trc. Behmen Serkarati. Tahran: Neşr-i Katre, 1383.
• Bianchi, Ugo. “Twins: An Overview”. Encyclopedia of Religion 1-15. Ed. Lindsay Jones. Usa, 2005.
• Boyce, Mary. A History of Zoroastrianism V.1 the Early Period. Netherlands, 1975.
• Boyce, Mary. “A Reader in Manichaean Middel Persian and Parthian”. Acta Iranica. Leiden, Brill 1975.51
• Boyce, Mary. Edebiyat-i Manevi. Trc. Umid Behbehanî - Hasan Tehamî. Tahran: İntişârât-i Bundahişn, 1386.
• Boyce, Mary. Zoroastrians Their Religious Beliefs and Practices. Boston, Usa, 1979.
• Choksy, Jamsheed K. “Zurvanism”. Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. 10011-10015. Usa, 2005.
• Christensen, Arthur Emanuel. İran der Zaman-i Sasaniyan. Trc. Reşid Yasemî. Tahran: İntişârât-i Sada-yi Muasir, 1388.
• Cumont, Franz. Mysteries of Mithra. Trc. Thomas J. Mccormack. New York: Dover Publications, 1956.
• Dadegî, Faranbag. Bundahişn. Trc. Mehrdad Behar. Tahran: İntişarât-i Tus, 1390.
• Dhalla, Maneckji Nusserwanji. Zoroastrian Theology from the Earliest Times to the Present Day. New York, 1914.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. Trc. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı yay., 2007.
• Garthwaite, Gene R. İran Tarihi. Trc. Fethi Aytuna. İstanbul: İnkılap Kitabevi, t.y.
• Gnoli, Gherardo. “Babylonia ii. Babylonian Influences on Iran”. 1988. https://www. iranicaonline.org/articles/babylonia-ii.
• Hamzeh’ee, M. Reza - Öprengin, Ergin. Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik Tarihsel ve Dini-Tarihsel Bir İnceleme. İstanbul: Avesta Yayınları, 2009.
• Hauge, Martin. Essays on the Sacred Language, Writings and Religion of the Parsis. London, 1907.
• Holroyd, Stuart. Edebiyat-i Gnosî. Trc. Ebulkasım İsmailpur. Tahran: İntişârât-i Usture, 1387.
• İbn Nedim, Ebu’l-Farac Muhammed b. Ebi Yakub İshak el Maruf bi’l-Warrak. elFihrist. Ed. İbrahim Ramazan. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1997.
• İsmailîpur, Ebulkasım. Usture-yi Aferineş Der Ayin-i Mani. Tahran: İntişarat-i Fikr-i Ruz, 1375.
• James Hope Moulton. Early Zoroastrianism. London, 1926.
• Kızıl, Hayrettin. “Zürvanizm’in Kuruluşu ve Sasaniler Dönemindeki Etkileri”. Ekev Akademi Dergisi. 56 (2013): 295-310.
• Meçin, Mehmet Mekin. “İnsan-Tanrı Diyalogunun Kadim Bir Örneği: Minu-yi Hıred”. Kavramlar ve Kuramlar: Düşünce Bilimleri. Mardin: Mardin Artuklu Üniv. yay., 2020.
• Purdavud, İbrahim, trc. “Hurda Avesta”. Avesta. Tahran: İntişârât-i Nigah, 1394.
• Purdavud, İbrahim, trc. “Hurşid Neyayeş”. Avesta. Tahran: İntişârât-i Nigah, 1394.
• Purdavud, İbrahim. trc. “Hürmüzd Yeşt”. Avesta. Tahran: İntişârât-i Nigah, 1394.K7AÜİFD | 2023/2| CİLT: 10 | SAYI: 2 Purdavud, İbrahim, trc. “Sî Rûz-ı Bızorg”. Avesta. Tahran: İntişârât-i Nigah, 1394.
• Purdavud, İbrahim, trc. “Sî Rûz-ı Kûçek”. Avesta. Tahran: İntişârât-i Nigah, 1394.