ÇEVRESEL BİLİNÇ BAĞLAMINDA KUR’ÂN’DA TESHÎR KAVRAMI

Yıl 2020, , 81 - 111, 29.06.2020

Necmettin Çalışkan

https://doi.org/10.46353/k7auifd.693319

Öz

Kur’ân’da teshîr kavramı, genel olarak insanın çevresini oluşturan varlıkların onun hizmetine sunulması manasında kullanılır. Teshîr kavramıyla ilgili âyetlerde Kur’ân, kâinatta kurduğu makro dengeden mikro dengeye ve bu dengenin insan için ne anlama geldiğine işaret eder. Bu yönüyle Kur’ân’da teshîr kavramı, sadece insanların önlerinde hazır olarak buldukları çevreyi ve nimetleri onlara hatırlatmaz aynı zamanda bu çevrenin mevcut duruma nasıl geldiğine değinerek hem tarihi sürece hem de fiziksel yasalara da dikkat çeker. Bu meyanda teshîr kavramı, tekvînî âyetlere atıfta bulunur ve insanla kâinat arasındaki bağa işaret eder. Bu sebeple teshîr kavramından hareket edilerek insan ve çevre kavramının ana umdeleri, ortaya çıkarılabilir.
Yapılan araştırmayla, teshîr kavramı üzerinden hem Kur’ân’ın ekolojik dengeye bakışının yansıtılması hem de çevre bilincinin oluşmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca bu kavramın, Kur’ân’ın bütünlüğü içerisinde anlaşılmasının Kur’ân’daki mesajların daha iyi anlamlandırılmasına katkısının ve tefsir ilmi için öneminin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Bu amacı gerçekleştirmek için teshîr kavramının etimolojik yapısı, manası, mahiyeti, Kur’ân’da teshîr kavramı hakkında müfessirlerin ve dilcilerin yaptıkları tanımlamalar, teshîr edilen varlıklar, özellikleri, teshîr yönleri ve teshîrin gayeleri incelenmiştir.
Araştırmada, teshîr kavramının etimolojik kökeninin tahlil edilmesi neticesinde bu kavramın kök manalarında alay etmek, gülmek, eğlenmek, boyun eğdirmek, karşılıksız bir iş yaptırmak, ücret ödemeden menfaat sağlamak ve başkasını bir şeyi yapmaya mecbur bırakmak gibi manaların ön plana çıktığı tespit edilmiştir. Teshîr kavramının bu manalar arasında özellikle tezlîl “/التَذْليلُboyun eğdirmek”, ücretsiz olarak bir işi yapmakla görevlendirmek, istemediği şeyle sorumlu tutmak “تَكْلِيف” ve istemediği şeyi yapmaya mecbur bırakmak “قهر” gibi anlamları merkeze aldığı görülmüştür.
Kur’ân’da geçen teshîr kavramının, Kur’ân ilimlerine tahsis edilen sözlüklerde ve İslâmî ilimlerde kullanılan terimleri açıklayan eserlerde; “سياقة إلى الغرض المختصّ قهرا /bir şeyi özel bir amaç için zorla sevk etmek” ve “هُوَ الْقَهْر على الْفِعْل/bir fiili yapmaya mecbur etme” şeklinde tanımlandığı tespit edilmiştir. Teshîr kavramının bu iki tanımının, sözlüklerde bu kavrama ilişkin terimsel anlamda ilk tanım denemeleri olduğu söylenebilir. Bununla birlikte birçok müfessirin, kavramın geçtiği âyetleri tahlil ettikleri yerde kendi ifadeleriyle teshîr kavramını ayrıca tanımladıkları görülür. Müfessirler Kur’ân’da geçen teshîr kavramına şu manaları vermişlerdir: Gece ve gündüzün birbiri ardınca gelmesi; güneş, ay ve yıldızın belirlenen zamanda gelmeleri; yaratma, kulun maslahatına olacak şekilde onun tasarrufuna bir şeyi boyun eğdirme, insanların faydalanması için yaratmak, bir şeyi kendi tercihine bırakmadan evirip çevirmek, insanlara faydalı olması için uygun hale getirmek, insanların maslahatlarına uygun hale getirmek, bir şeyin güç yetirerek kullanılması, bir şeyin kullanım keyfiyetini öğretmek, nizam koyanın iradesine göre eşyaya istenilen şekilde boyun eğdirmek, bir şeyi itaat altına almak, köleleştirmek ve hizmetinde çalıştırmak, hazırlama ve nizama koyma, hareket ettirmek, devam ettirmek, bir şeyi dilediği şekilde tasarrufta bulunması için başkasına boyun eğdirmek, zorlayarak getirmek, bir şeyi itaat eder hale getirmek, bir şeyi zorla hizmete koşmak, itaat ve inkıyâd ettirmek.
Zikredilen bu tanımlar içerisinde bir şeyin güç yoluyla kullanılması “اسْتِعْمَالُ الشَّيْءِ بِالِاقْتِدَارِ” ve bir şeyi itaat altına almak “جَعْلُ الشيءِ داخلاً تحت الطَّوْعِ” şeklinde yapılan tanımların kısa ve öz olmalarından dolayı yaygınlık kazandığı görülmüştür.
Teshîrin aynı zamanda yaratmanın akabinde ilâhi kanunlara uygun olarak kurulan sistemin mükemmelliğini ve ilâhî tasarrufun sürekliliğini hatırlatan bir kavram olduğunu belirtmek gerekir.
Araştırmada, Kur’ân meâllerinde teshîr kavramının ne şekilde tercüme edildiği tetkik edilmiştir. Söz konusu meâllerin çoğunluğunun, teshîr kavramının âlemin yaratılışıyla ilgili taşıdığı kozmolojik süreç boyutunu tam olarak yansıtamadığı görülmüştür. Teshîr kavramının süreç boyutunun, Râzî’nin bu kavramla ilgili olarak yaptığı “/جعلها موافقة لمصالحهاinsanların maslahatına uygun hale getirmek” tanımla daha belirgin bir şekilde ortaya çıktığı söylenebilir. Araştırmada, teshîr kavramının süreç boyutunun göz önünde bulundurulmasının, çevresel bilincin oluşması açasından önemli katkılar sağlayacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir,, Kur’ân, Teshîr, İnsan, Çevre

THE CONCEPT OF TASKHĪR WITHIN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL AWARENESS IN THE QURʾĀN

Öz

The word taskhīr is used to mean that all the beings all around the world are created to serve human beings. In the verses related to the word taskhīr Qurʾān points out the meaning of the balance on earth from micro level to macro level and informs people of the meaning of this balance. In this respect, the concept taskhīr in the Qurʾān not only reminds people of the environment and blessings therein but also draws attention to the history and physical laws involved of how such blessings were created. In this respect, by referring to the verses related to cosmic phenomena (ayat takwiniyyah) taskhīr and show the connection between human beings and the universe. As a result, using the concept taskhīr, the basic principles of being a human being on earth and the role of the environment can be revealed.
This study aims at indicating both the Qurʾānic approach to the ecological balance and helping raise environmental consciousness. In addition, understanding this concept within the entiretiy of Qurʾān will help appreciate the correct semantic interpretation of Qurʾān and will provide new perspectives for the the field of Tafsīr. Toward this end, the etymology of the word taskhīr, its meaning, its essence, the Qurʾānic definitions of this word by mufassirūn (Qurʾānic interpreters) and linguists, subjugated beings and their properties, and the aspects and purposes of taskhīr were investigated.
In this study, when the etymology of the word taskhīr was investigated, the word has multiple meanings, and the most common usages are ridicule someone, laugh, make fun of, sunjugate, compel someone to work gratis, abuse people and force someone to do something against their will. Among the definitions of taskhīr, especially the following meanings are commonly used: subjugate “التَذْليلُ”, compel someone to work gratis, hold someone responsible for something unwanted “تَكْلِيف”, and force someone to do something against their will “قهر”.
The concept taskhīr in Qurʾānic dictionaries and books explaning Islamic terms used in Islamic studies is found to be defined as “سياقة إلى الغرض المختصّ قهرا” subjugate something for a purpose and “هُوَ الْقَهْر على الْفِعْل” compel someone to do an act. These two definitions can be said to be first attempts at suggesting a definition for the concept taskhīr as a term. However, apart from these two common definitions, many mufassirūn (Qurʾānic interpreters) analyzed the verses containing the word taskhīr and made their own definitions. Mufassirūn (Qurʾānic interpreters) defined the concept taskhīr as used in the Qurʾān as follows: the alteration of the night and the day, rising of the sun, the moon and the stars at designated times, creation, subjugating for the service of human beings, creating for the benefit of humankind, intervening by the will of Allah, making things beneficial to human beings, controlling something to use, teaching the usage of a thing, subjugating beings based upon the will of the Creator, subjugate something, conquer and compel someone to work gratis, prepare and control, continue, conquest and make subservient, force someone into submission, subdue.
Among these definitions mentioned, using something under compulsion “اسْتِعْمَالُ الشَّيْءِ بِالِاقْتِدَارِ” and subjugating something “جَعْلُ الشيءِ داخلاً تحت الطَّوْعِ” are commonly used since they are brief and concise.
Taskhīr is also a concept that expresses the perfection of the system established in accordance with divine laws following its creation.
In this study, how the concept taskhīr was translated in various Qurʾānic translations was investigated. It was observed that the majority of such translations fail to fully denote the aspect of the meaning of the word taskhīr related to the cosmic processses involved in the creation of the universe. The aspect of the process of the word taskhīr reveals the aptness of the definition of al-Rāzī: subjugate something for the service of mankind “جعلها موافقة لمصالحها”. As a result, it was found out that taking into consideration the process of the concept of taskhīr will contribute greatly to developing environmental consciousness.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qurʾān, Taskhīr, Human, Environment

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd.. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Albayrak, Halis. Tefsir Usulü. İstanbul: Şule Yayınları, 2009.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmud. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’s-Sebʿi’l-Mesânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. Muʿcemu’l-furûku’l-lüğaviyye. b.y.: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412/1991.
• Aydın, Hüseyin. Yaratılış ve Gayelilik. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam ve Ekoloji. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,1997.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1418/1997.
• Bikâî, İbrahim b. Ömer. Nazmu’d-dürer fi tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’lKitâbi’l İslâmiyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Edebü’l-müfred. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1409/1989.
• Bursevî, İsmâil Hakkî el-Halvetî. Rûhu’l-beyân fi tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’lFikr, ts.
• Cebel, Muhammed Hasan Hasan. el-Muʿcemü’l-iştikâkiyyü’l-müessal li-elfâzi’lKur’âni’l-Kerîm. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1431/2010.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987/1407.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Dercü’d-dürer fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Talʿat Salâh el-Ferhân-Muhammed Edîb Şekûr. Amman: Dâru’l-Fikr, 1430/2009.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/324-329. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çalışkan, Necmettin. Kur’an’da İnsanın Canlı (Nebâtât-Hayvânât) ve Cansız (Cemâdât) Varlıklarla İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksel Lisans Tezi, 2010.
• Çalışkan, Necmettin. “Kur’an’da İnsanın Varlıklarla İlişkisi”. International Journal of Social Science 55 (Bahar II, 2017), 247-265.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs: Tertîbü’s-süver hasebe’n-nüzûl. Kahire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1383/1963.
• Düzenli, Yaşar. Kur’ân Işığında Evrensel Dengeler ve İnsan. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2000.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Endelûsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyyân Esîru’d-Dîn. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’lFikr, 1420/2000.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbü’l-lüga. Beyrut: Dâru İhyâi’tTürâsi’l-ʿArabî, 1421/2001.
• Ferâhidî, Ebû Abdurrahman Halîl b. Ahmed b. Amr Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿayn. thk. Mehdî Mahzûmî & İbrâhim Sâmerrâî. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddin. Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Güllük, İsmail. İslam ve Sinema: Sinemanın Fıkıh Dili. İstanbul: Siyer Yayınları, 2016.
• Hafâcî, Şehâbeddîn. Hâşiyetü’ş-Şihâb ʿalâ Tefsîri’l-Beyzâvî, İnâyetü’l-kâdî ve kifâyetü’r-râzî ʿalâ tefsîri’l-Beyzâvî. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm (Abdiddâim) Semîn. ed-Dürru’l-masûn fî ʿulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-Bağdâdî. Lübâbü’tte’vîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Abdusselâm Muhammed Ali Sahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Herarî, Muhammed Emin b. Abdullah b. Yusuf b. Hasan Urammî el-Alevî elEsyûbî. Tefsîru hadâiki’r-ravh ve’r-reyhân fî ravâye ʿulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1421/2001.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî b. Âdil en-Nuʿmânî edDımaşkî. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd & Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdüsselâm Abdüsşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Dureyd, Ebubekir Muhammed b. Hasan. Cemheretü’l-luga. Beyrut: Dâru’l-İlm lil-Melâyîn, 1407/1987.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî. Tefsîrü’lKur’âni’l-Azîz, thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe & Muhammed b. Mustafa el-Kenz. Kahire: el-Fârûkü’l-Hadîse, 1423/2002.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Tefsîru İbn Fûrek min evveli sûreti’l-mü’min. thk. Allâl Abdülkâdir. el-Memleketü’lʿArabiyyeti’s-Suûdiyye: Câmiʾatu Ümmi’l-Kurâ, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1994.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʿzam. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İslamoğlu, Mustafa. Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meal Tefsir. İstanbul: Düşün Yayınları, 2008.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Musa. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş & Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Martı, Huriye. Hadisler Ekseninde Çevre Ahlakı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Mâtürîdî, Muhammed İbn Muhammed İbn Mahmûd Ebû Mansûr. Tefsîru’lMâturîdî (Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne). thk. Mecdî Bâselûm. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Nâsır, Seyyid Hüseyin. “İslam, Günümüz İslam Dünyası ve Çevre Krizi”. İslam ve Ekoloji: Bahşedilmiş Bir Emanet. haz. Richard C. Foltz vd.. çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2007.
• Okşar, Yusuf. “Şemsüddin Muhammed B. Eşref Es-Semerkandî’de Nefis Ve Marifetullah”. Turkish Studies 13/9 (2018), 175-194.
• Okşar, Yusuf. “Muhammed Bin Eşref es-Semerkandî’nin Astronomi Anlayışı ve Kevnî Ayetler Bağlamında Tefsir Metodu”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/40 (2017), 423-444.
• Onur, Mehmet. İslam Hukukunda Ehliyet Arızaları ve Sefeh. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2019.
• Pişgin, Yasin. Kur’an’da Karakter İnşası. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2017.
• Pişgin, Yasin. Kur’an’da Akıl ve Tefsirde Akılcılık. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2015.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1992.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Râzî, Ebû Abdullah Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr Abdülkâdir. Muhtâru’ssıhâh. Beyrut: Mektebetü’l-ʿAsriyyeh, 1999/1420.
• Saʾlebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed İbn Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’lʿArabî, 1423/2002.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân Nedir?. İstanbul: Şule Yayınları, 2009.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’ân’da İstihza (Küçümseme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Sıcak, Ahmet Sait. “Nüzûl Dönemini Bilmenin Anlama Etkisi: “Fülki’l-Meşhûn” Olgusu Üzerine Bir İnceleme”. Beü İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2019), 147-176.
• Tantâvî, Muhammed. et-Tefsîru’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’n-Nahda, 1418/1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan ʿAlî b. Ahmed b. Muhammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî eş-Şâfi’î. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʾâni’l-Kur’ân ve îʾrâbuhu. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemi’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 14071987.
• er-Risâle, “ez-Zemen beyne’l-ʿilmi ve’l-Kur’ân”. Erişim: 18 Şubat 2020. https://alresalah.ps/post/28988/والقرآن-العلم-بين-الزمنSıcak, Ahmet Sait. Kur’ân’da İstihza (Küçümseme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Sıcak, Ahmet Sait. “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Dini Alaya Alanlara Karşı Müminlerin Takınmaları Gereken Tavırlar”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 4/2 (2015), 433-454.
• Sıcak, Ahmet Sait. “Nüzûl Dönemini Bilmenin Anlama Etkisi: “Fülki’l-Meşhûn” Olgusu Üzerine Bir İnceleme”. Beü İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2019), 147-176.
• Tantâvî, Muhammed. et-Tefsîru’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’n-Nahda, 1418/1998.
• Taş, Mustafa. Kur’an-ı Kerim’de Teshir Kavramı. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan ʿAlî b. Ahmed b. Muhammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî eş-Şâfi’î. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki & Çetin, Abdurrahman. “Âyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʾâni’l-Kur’ân ve îʾrâbuhu. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemi’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 14071987.
• er-Risâle, “ez-Zemen beyne’l-ʿilmi ve’l-Kur’ân”. Erişim: 18 Şubat 2020. https://alresalah.ps/post/28988/والقرآن-العلم-بين-الزمن