KHĀRIDJITE TRACES IN THE IBĀDITE’S EXEGESES (THE EXAMPLE OF HIMYĀN-AL-ZĀD)

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 565 - 610, 30.12.2019

Güven Ağırkaya

Öz

The first sect that emerged in the history of Islamic thought is the Khāridjite. The
Khāridjites were divided into different subgroups by the time, and only the Ibādite
sect of them has continued to exist to the present day. Nowadays, the Ibādite scholars claim that they are not a subgroup of the Khāridjites. Attafayyish is a character, in the region of Algeria, who revitalised the IIbādites again. It is crucial for the
scholars who assess and evaluate the related religious sect to examine the works of
Attafayyish. For this reason, a valid evaluation of the IIbādites as a subgroup of the
Khāridjites is based on a reading of Attafayyish who is a reference for the subject
matter. Attafayyish has three works in the field of exegesis. The first exegesis is called
Himyān-al-zād ilā dār-al-ma‘ād. This work, as an IIbādite exegesis, is an exhaustive study which includes traditions, authentic or not, Isra’iliyyat in abundance and
long, wearisome philological analyses. The claim which introduces the IIbādites as
a moderate sect is based on a comparison of the other Khāridjite subgroups. Of
course it would not be just to claim that the IIbādites are as firm, violent and restless
as the other Khāridjite subgroups such as Azāriqa. But on the other hand, it is difficult to claim that they have not any relationship with the Khāridjites. In our study
we have observed that the IIbādites’ interpretation of some topics such as faith-act,
grave sins, denouncing someone as infidel and views about companions is parallel
to the Khāridjites’ comments.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Khāridjism, Ibādism, Attafayyish, Himyān-al-zād

İBÂDÎ TEFSİRLERDE HÂRİCÎ İZLER (Himyânu’z-Zâd Örneği)

Öz

İslâm düşünce tarihinde ilk ortaya çıkan mezhep Hâricîliktir. Hâricîler zamanla
farklı gruplara ayrılmış ve içlerinden sadece İbâzîler varlıklarını günümüze kadar
sürdürmüşlerdir. Günümüzde İbâzî müellifler ısrarla Hâricî olmadıklarını iddia etmektedirler. Ettafeyyiş, Cezayir bölgesinde yakın dönemde İbâzî mezhebini adeta
yeniden canlandıran bir karaktere sahiptir. İbâzî mezhebi hakkında mütalaa ve değerlendirme yapacak araştırmacıların Ettafeyyiş’in eserlerinden müstağni kalması
mümkün değildir. Bu sebeple İbâzîlerin Hâricîliği mevzusu bu araştırmada İbâzî
mezhebinde bir başvuru kaynağı sayılan Ettafeyyiş üzerinde yapılan bir okumayla
ele alınacaktır. Ettafeyyiş’in sadece tefsir alanında üç eseri bulunmaktadır. Bu tefsirlerin ilki Himyânu’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd adlı eseridir. Himyânu’z-zâd tefsiri son
derece geniş kapsamlı, rivayet ve nakledilen bilgiler konusunda müellifin çok da
seçici davranmadığı, israîliyatın yoğun bir şekilde kullanıldığı, okuyucuyu usandıracak kadar filolojik tahlillerin olduğu İbâzî mezhebi eksenli bir tefsirdir. İbâzîlerin
mutedil bir fırka oldukları iddiası aslında diğer Hâricî gruplara nispetledir. Onları
sert, katı, tahammülsüz yapıları ve dini metinlere yaptıkları zahiri okumalarla temayüz etmiş Ezârika gibi Hâricî gruplarla bir tutmak elbette yanlıştır. Ancak bununla
birlikte onların Hâricîlerden tamamen beri olduklarını iddia etmek de son derece
zordur. Yapılan okumalarda özellikle iman-amel, büyük günah, tekfir ve sahâbeye
yaklaşım konularında onların Hârîcî zihniyetten kurtulamadıkları müşahede edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hâricîlik, Ettafeyyiş, İbâzîlik, Himyânu’z-zâd

Kaynakça

• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Dirâsât İslamiyye fi’l-usûli’l-İbâziyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Kutbu’l-eimme el-allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, âsâruhu’l-fikriyye ve cihaduh. Mektebetü’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’tTevzi‘. Uman, 1989.
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. M. Mustafa Hilmi - Ebü’l-Vefâ el-Ğanîmî. 16 Cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1965.
• Abdülhamîd, İrfan. İslamda İtikadî Mezhepler ve Akâid Esaslar. trc. M. Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Ağırkaya, Güven. Ettafeyyiş’in Himyânu’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd Adlı Tefsiri ve Hâricî Yorumları. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2018.
• Akdoğan, Mehmet Nûr. “Şîî Literatürde Hz. Ömer’in Bazı Hâdiselerdeki Rolü”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12 (Kasım 2014), 86-110.
• Avâcî, Gâlib b. Ali. Firak muasıra tentesib ile’l-İslâm ve beyânu mevkıfi’l-İslâm minha. 3 Cilt. Cidde: el-Mektebetü’l-Asriyyeti’z-Zehebiyye, 2001.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ vd.. Mu‘cemu a‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-karni’levvel el-hicrî ila’l-asri’l-hâdır. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2000.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Haz. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008.
• Bebek, Adil, “Kebîre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/163- 164. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Behhâz, İbrâhim b. Bekir vd.. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Saltanatu Uman: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cehlân, Addûn b. Nâsır. el-Fikru’s-siyasiyyu inde’l-İbâziyye min hileli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş. Gerdaye: Cemiyyetu’t-Turâs, 1990.
• Ca‘birî, Burhanuddin Ebû İshak İbrâhim b. Ömer b. İbrâhim b. Halîl. Rusûmu’t-tahdîs fi ulûmi’l-hadis. thk. İbrâhim b. Şerif el-Meyli. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.
• Ca‘birî, Ferhat b. Ali. el-Bu‘du’l-hadârî li’l-akîdeti’l-İbâziyye. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 1991.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerif. Kitâbü’t-ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dalkılıç, Mehmet. “Sufriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/472-473. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Derviş, Abdulhamid. el-İmame ve’t-takiyye inde müfekkiri’l-İbâziyye. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• Derviş, Muhammed Mustafa el-Hâce. Menhecu’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş fi tefsirihi “Teysîru’t-tefsir”. Amman: el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud. el-Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmün‘im Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ebû Bekr er-Râzî, Ebû Abdullâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
• Efendioğlu, Mehmet. Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014. Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Kitâbü’l-lüma‘ fi reddi ala ehli’z-zeyği ve’l-bida‘. thk. Abdülaziz İzzeddin Seyrevan. Lübnan: Dâru Lübnan, 1987.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Makalâtu’l-islamiyyîn ve ihtilâfu’lmusallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2009.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’zzâd ilâ dâri’l-me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’sSekâfe, 1980-1991.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Teysîru’ttefsîr. thk. İbrâhim b. Muhammed Talay. 17 Cilt. Maskat: Vizâratu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2004.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Şerhu akîdeti’t-tevhîd. thk. Mustafa b. Nâsır Vinten. Gerdaye: Neşrü Cem‘iyyeti’tTurâs, 2001.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Şerhu‘nNîl ve Şifâi’l-Alîl. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Feth, 1972.
• Ezherî, Muhammed b. Muhammed. Tehzîbu’l-Luğa. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 2001.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975)/219-247.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Halîfât, Ivaz. Neş’etu’l-hareketi’l-İbâziyye. Uman: et-Metâbiu’zZehebiyye, 2002.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi elMahzûmî-İbrâhim es-Samurâî. 8 Cilt. b.y.: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Halîlî, Ahmed Hamad. Cevâhiru’t-tefsir: Envâr min beyâni’t-tenzîl. 3 Cilt. Uman: Mektebetü’l-İstikame, 1984.
• Hizmetli, Sabri. “Ettafeyyiş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/500-501. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İbn Ebü’l-İz, Sadruddin Muhammed b. Alauddin. Şerhu’l-akîdeti’ttahâviyye. thk. Şuayb Arnavut-Abdullah b. Muhsin et-Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-tarih. thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 1997.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. Usdu’l-gabe fi ma’rifeti’sSahâbe, thk. Ali Muhammed Muavviz-Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed elAskalânî. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Cami‘ li ‘ulûmi İmam Ahmed (İlelu’l-Hadis). Hazırlayan İbrâhim enNehhas. 22 Cilt. Mısır: Dâru’l-Fellâh, 2009.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Dîvânü’l-mübtede ve’l-haber fi tarihi’l-Arab ve’l-Berber ve men âsârahum min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halîl Şehade. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî ez-Zâhirî. elFasl fi’l-milel ve’l-Ahvâi ve’n-nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmaduddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Manzur, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Kefevî, Ebü’l-Beka. el-Külliyyât: Mu‘cem fi’l-mustalahât ve’l-furûki’lluğaviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, [t.y.].
• Kubat, Mehmet, “Hâricîlerin İmamet Görüşleri Bağlamında Yapılan Bazı Çağdaş Yorumların Tutarsızlığı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013), 316-334.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud esSemerkandî. Kitâbü’t-tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dâru’lCâmiati’l-Mısriyye, ts.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali. Murûcu’z-zeheb ve meadinu’lcevher. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mücâhid, Zeki Muhammed. el-A‘lâmu’ş-şarkıyye fi’l-mieti’r-râbiate aşerate’l-hicriyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1994.
• Müslim, Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, ts..
• Nesefî, Ebû Muin Meymun b. Muhammed. Tabsıratu’l-edille fi usûli’ddîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Nevevî, Ebû Zekeriyye Muhyiddin. et-Takrîb ve’t-teysîr li-ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fi usûli’l-hadîs. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1985.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatte’l-asri’lhâdır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1988.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu A‘lâmi’l-Cezayir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1980.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Öz, Mustafa. “İsti‘raz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 374. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avnî. “İmamet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22: 201-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Rakbî, Battal b. Ahmed b. Süleyman. en-Nazmu’l-musta‘zeb fi tefsîri garîbi elfazi’l-mühezzeb. thk. Mustafa Abdulhâfız Sâlim. 2 Cilt. Mekke: elMektebetu’t-Ticariyye, 1991.
• Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Humeyd. Cevâbâtu’l-İmam es-Sâlimî. 6 Cilt. Bidiya: Mektebetü’l-İmam es-Sâlimî, 2010.
• Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Humeyd. Behcetü’l-envâr. thk. Ali b. Said b. Mes‘ûd el-Gâfirî. [by ]: [yayınevi y.], ts..
• Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Humeyd. Meşârîku envâri’l-‘ukûl. thk. Ahmed H. el-Halîlî. 2 Cilt. Uman: Dâru’l-Cîl, 1989.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslâm Düşünce Tarihinde Mezhepler. Isparta: Tuğra Matbaası, 2001.
• Süveydân, Ahmed Cihat. es-Sahâbe beyne’l-İbâziyye ve Ehli’s-sünne. Medine-i Münevvere: el-Câmiatu’l-İslamiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ta‘îme, Sabir. İbâziyye “akîdeten ve mezheben”. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Talay, İbrâhim Muhammed. el-İbâziyye leysû mine’l-Havâric. y.y.: Gerdaye, 1996. Tebğûrîn, Davut b. İsa el-Melşûtî. Usûlü’d-dîn ev el-usûlü’l-aşere inde’lİbâziyye. Maskat: Mektebetü’l-Cîli’l-Vâid, ts..
• Teftâzânî, Sa‘duddin Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-akâidi’n-Nesefiyye. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2013. Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. es-Sünen. thk. A. Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Mektebe ve’l-Matbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Üzüm, İlyas. “Mirdas b. Üdeyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/148-149. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Üzüm, İlyas “Sıffîn Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Vellevî, Muhammed b. Allame b. Âdem b. Mûsâ el-Esyûbî. Şerhu elfiyyeti’s-Suyûtî fi’l-hadîs. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1993.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yusuf İbrâhim. ed-Delîl ve’l-burhân. thk. Salim b. Hamed el-Hârisî. 3 Cilt. Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1997.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Hüseynî Ebü’lFeyz Murtaza. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidaye, ts..
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts..
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. er-Ruvâtu’s-sikât el-mütekellem fîhim bi-mâ lâ yûcibu’r-reddehum. thk. Muhammed İbrâhim el-Mevsılî. Beyrut: Dâru’l-Beşairi’l-İslamiyye, 1992.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Ziriklî, Hayreddin. A‘lam: Kâmûsu terâcîm li eşheri’r-ricâl ve’n-Nisâ ve’lmüsta‘rebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.