NİYÂBET RİVÂYETLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME -YAŞAYAN KİŞİNİN YERİNE HAC YAPMA İBADETİ ÖZELİNDE-

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 611 - 642, 30.12.2019

Sinan Erdim

Öz

Niyâbet bir terim olarak, hukukî konularda
başkası adına tasarrufta bulunma veya başka birinin yerine herhangi bir ibadeti
edâ veya kaza etme anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda hadîs kaynaklarında
başkası adına tasaddukta bulunma, köle azat etme, hac yapma, vefat etmiş bir
kimsenin nezirde bulunup da edâ etmediği namaz, oruç, yürüme, i’tikâf vb.
ibadetleri kaza etme rivâyetleri nakledilmiştir. Bu konuların bazısında niyâbet
ittifakla kabul edilmişken, bazı meselelerde ise muhaddislerce sahih kabul
edilen hadîslerin varlığına rağmen ihtilâf edilmiştir. İhtilaf edilen
mevzulardan birisi de başkasının yerine hac yapmadır. Bu konudaki niyâbet
rivâyetleri,  yaşayan ve vefat eden kişi
için hac yapma şeklinde vârid olmuştur. Bu çalışmamızda, bu ihtilâfın hicrî ilk
üç asırda rivâyetler üzerinden nasıl başladığı, sahâbe ve tabiînin âlimlerinin
nasıl bir tutum takındıkları, bu dönemlerde hangi rivâyetlerin aktarıldığı ve
özellikle hicrî ikinci asır mezhep imâmlarının bu hadîslere nasıl yaklaştıkları
ve ne kadarını bildikleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.  Çalışmamızda da görüleceği üzere her hadîs aynı
şöhreti yakalayamamış, bütün ilim meclislerinde aynı zaman dilimlerinde var
olamamış, bazıları ise senedleri sahih de olsa pek fazla itibar görmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hac, Haberi Vâhid

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed Abdulhumeyd b. Nasr, el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd. 1 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1988.
• Abdurrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr b. Nâfi’ el-Himyerî el-Yemenî. el-Musannef. Thk. Habiburrahman el-A’zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebû’l-İslamî, 1403.
• Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. Umdetu'l-kârî şerhu Sahîhi'l-Buhârî. 22 Cilt. Kahire: y.y., 1972.
• Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1420.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ûd, Şerhu’s- sünne, 15 Cilt. Beyrut-Dımeşk: 1983.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenu’l Kebîr. 10 Cilt. Mekke: Mektebetu Dâri’l-Bâz, 1994.
• Bilal Aybakan. “Niyâbet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 161-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi’u’s-Sahîh. Thk. Mustafa Dîb el-Boğa. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Cevad Ali, el-Mufassal fi târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 2001.
• Ebu’l-Cehm, el-Alâ b. Musa b. Atiyye el-Bâhilî, Cüzü Ebi’l-Cehm. 1 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Kahire: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî, Müsned. 13 Cilt. Tahk. Hüseyin Selim Esed, Şam: Dâru’l-Me’mun, 1984.
• Ebû Yusuf, Yakub b. İbrahim b. Habîb, el-Âsâr. 1 Cilt. Beyrut, Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, ts.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrahim. Meâlimu’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: el-Matbeatu’l-İlmiyye, 1932.
• İbn Abdilber, Ebû Amr Yusuf b. Abdullah b. Abdullah. et-Temhîd lima fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânid. 22 Cilt. Fas: Vezâretu Umumi’l-Evkâf, 1387.
• İbn Adiyy, Ebû Ahmed el-Cürcânî. el-Kâmil fi’d-duafâi’r-ricâl. 9 Cilt. Beyrut: el-Kutubu’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, ed-Duafâ ve’l-metrûkîn, 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kûfî. el-Kitâbu’l-Musannef. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali. Fethu'l-bârî fi şerhi’l- Câmi’i’s-Sahîh li’l-Buhari. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, Takrîbu’t-tehzîb. 1 Cilt. Suriye: Dâru’r-Reşid, 1986.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali. Tehzîbu’t-tehzîb. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî, el-Müsned. Thk, Şuayb el-Arnavut 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, el-Muhallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sünen. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas Şihâbuddin Ahmed b. İdris, Envâru’l burûk fi envâi’l-furûk. 4 Cilt. Yy.: Alemu’l-Kutub, ts.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah. Muvatta’. Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî nüshası. 3 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah. Muvatta’. Yahyâ el-Leysî nüshası. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’t-Turâs, ts.
• Mizzî, Ebû’l-Haccâc Cemâlüddîn Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Müslim, Ebû Huseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâs, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünen. Thk. Dr. Abdulğaffâr Süleymân el-Bendârî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Kitâbi’l- İlmiyye, 1991.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osman el-Horasânî. Sünen. Thk. Habiburrahman el-A’zamî. 2 Cilt. Hindistan: Dâru’s-Selefiyye, 1982.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris, el-Umm, 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, el-Asl. 5 Cilt. Karaçi: İdâretu’l-Kur’an, ts.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, el-Hücce ala ehli’l-Medine. 4 Cilt. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1403.
• Şuayb el-Arnavût, Beşşâr Avâd Ma’rûf, Tahrîru takrîbi’t-tehzîb lil hafız Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1988.
• Zehebi, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah, Mizânu’l-i’tidâl fi nakdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-marife, 1963.
• Zehebi, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427.