CLASSIFICATION OF THE MIND IN SUFISM AND KALAM

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 513 - 540, 29.06.2020

Fehmi Soğukoğlu

https://doi.org/10.46353/k7auifd.713192

Öz

The nature of the mind is one of the issues that have occupied human thought since the ancient times, and a significant literature on mind has been formed in the history of Islamic thought. There is a wide range of knowledge transfer about mind in the Kalām and Sufism disciplines. It is seen that this knowledge includes several classifications of mind too. This article attempts to reveal how the mind is classified by the ʿulamā (Islamic scholars) who are adherents to these two disciplines. It is important to know how the mind is defined before ever classifying the mind. In this context, first of all, the definitions of mind have been examined, and then evaluations have been made by referring to the mind classifications of the Kalām and Ṣūfī scholars respectively. The word mind means “banning” in Arabic. The reason for using such a word for people’s ability to comprehend, which means “to ban” is that, the mind restrains the person from bad and meaningless habits. In the dictionaries, the relationship between mind and knowledge is emphasized, as well as the connection between mind and spirit in terms of people’s ability to comprehend is established. Mu‘tazilite Kalām scholars preferred to explain mind with knowledge. According to them, mind is a term used for a special part of essential knowledge. While addressing the issue of mind, antecedent Ash‘arites described the mind in a similar way such as Mu‘tazilites did, even though they started their words by criticizing them. In both schools, mind was explained with knowledge and considered as an accident. Maturidi Kalām scholars, on the other hand, conceived the mind as a substance or an elegant matter, acting on the idea that the mind is not accident. It is determined that the definitions of mind made by the Ṣūfīs are close to the definitions of Maturidi ʿulamā. It is seen that Al-Ghazali has tried a unifying approach towards the previous definitions of mind. In this context, Al-Ghazali’s emphasis on that the mind is a homonym Word, and has four different meanings is significant. According to Al-Ghazali, the first meaning of mind is the characteristic that distinguishes humans from animals. The second meaning is the essential knowledge that develops in the child, who reaches the age of discretion, and distinguishes between right and wrong. The third meaning is the formation of knowledge based on the experiences. The fourth meaning is to move away from the temporary pleasures by acknowledging the mortal life and thinking about the afterlife. Classifying discourses regarding the mind has been seen in the Islamic literature from the earliest of periods. For instance, some sources state that Hazrad ʿAlī wrote a poem that divides mind into two as matbū (innate mind that cannot distinguish good from bad) and masmū (acquired mind). It is seen in the discourses of the Mu‘tazilite Kalām scholars that they divided mind into two subgroups, namely the gharizī (innate mind that separates humans from other creatures) and the muktasab (acquired mind). It is understood that antecedent Ash‘arites also took a similar approach. However, if the mind is defined as a part of the essential knowledge, the acquired mind constitutes all of the inferences that is reached by innate mind rather than being an aspect of the mind. Both schools reached a consensus that the mind is equal in all people. It can be said that this perspective is valid for the innate mind. Al-Ghazali, on the other hand, based on the idea that mind has four different meanings, stated that mind also amounts to some of the essential knowledge, and in this respect all minds are equal. Al-Ghazali’s perspective is similar to the thought that ‘humans’ minds are equal’, which is attributed to the Mu‘tazilite school. It is seen that the tradition of classifying the mind is more prominent among Maturidis that it is among the Kalām scholars. Although there isn’t any clear classification of mind by Imām Maturidi, it became a tradition among the Maturidi Kalām scholars who came after him. In this context, it is important that Al-Hakīm al-Samarqandī dedicated one of the items in his sixty-two-item aqīdah (Islamic creed) pamphlet to this subject. It is seen that Abu al-Mu‘īn al-Nasafī and Abu al-Yusr al-Bazdawī stated that the minds of the believers and the non-believers cannot be considered equal. Although the Maturidis highlighted that people’s minds are not equal, they divided the mind into subcategories and stated that the innate mind is equal in everyone. In this sense, it can be said that most of the Kalām scholars found innate mind as the common and equal feature in people. The Maturidis’ thought that there is a difference between the believer’s and non-believer’s minds have been studied by Sufism school in broader perspective. In this context, classifying discourses regarding the mind has been handled more detailed in Sufism. 

Anahtar Kelimeler

Theology, Sufism, Maturidi, Ash‘arite, Classification of The Mind, Carnal mind, Spiritual mind

KELÂM VE TASAVVUF’TA AKLIN FONKSİYONEL TASNİFİ

Öz

Aklın mâhiyeti, insan düşüncesini eski dönemlerden beri meşgul etmiş hususlardan olup, İslâm düşünce tarihi içerisinde de akıl hakkında önemli bir literatür oluşmuştur. Kelâm ve Tasavvuf disiplinlerinde de akıl hakkında geniş bir bilgi aktarımı bulunmaktadır. Bu bilgiler içerisinde akıl tasniflerine de yer verildiği görülmektedir. Makalede bu iki disipline müntesip ulema tarafından aklın tasnif edilme şekli ortaya konulmaya çalışılmıştır. Akıl tasnifinden önce aklın nasıl tanımlandığı bilgisi önemlidir. Bu bağlamda çalışmada öncelikle akıl tanımları incelenmiş, akabinde önce kelâmcıların daha sonra sûfîlerin akıl tasniflerine yer verilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Akıl kelimesi Arapçada “men etmek” anlamına gelmektedir. İnsanın idrak etme yeteneğine “men etmek” manasındaki bir kelimenin kullanılmasının sebebi, aklın kişiyi kötü ve anlamsız işlerden alıkoymasıdır. Lugatlarda aklın bilgiyle olan ilişkisine vurgu yapıldığı gibi akılla, insanın idrâk edici özelliği anlamında ruh arasında bağlantı kurulduğu da görülmektedir. Mûtezilî kelâmcılar aklı bilgiyle açıklamayı tercih etmişlerdir. Onlara göre akıl, zorunlu bilgilerin özel bir kısmı için kullanılan bir addır. Mütekaddimûn Eş’arîler konuyu ele alırken her ne kadar Mûtezileyi tenkit ederek sözlerine başlamışlarsa da aklı benzer bir şekilde tanımlamışlar ve her iki ekolde de akıl bilgiyle açıklanmış ve âraz olarak kaydedilmiştir. Mâtürîdî kelâmcılar ise aklın araz olmadığı düşüncesinden hareket ederek aklı bir cevher veya latif bir cisim olarak tasavvur etmişlerdir. Sûfîlerin yapmış olduğu akıl tanımlarının Mâtürîdî ulemanın tariflerine yakın olduğu tespit edilmektedir. Gazzâlî’nin kendisinden önceki tanımları birleştirici bir yaklaşımda bulunmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda akıl kelimesinin eş sesli olduğunu vurgulaması ve akılla dört ayrı anlamın kastedildiğini belirtmesi önemlidir. Ona göre aklın birinci anlamı, insanı hayvandan ayıran vasıftır. İkincisi; mümeyyez çocukta oluşan, zarurî ilim, temyiz bilgisidir. Üçüncüsü, tecrübelerden kaynaklanan bilginin oluşmasıdır. Dördüncüsü kişinin geçici lezzetlerinden uzaklaşıp, işlerin sonunu görmesidir. Aklı tasnif edici söylemler İslâmî literatürde ilk dönemlerden itibaren görülmektedir. Sözgelimi Hz. Ali’nin aklı matbû ve mesmû olmak üzere ikiye ayıran bir şiirinin olduğu kaynaklarda yer alır.
Mûtezilî kelâmcıların konuyla ilgili söylemlerinde aklı, garîzî ve müktesep olmak üzere ikiye ayırdıkları görülmektedir. Mütekaddimûn Eş’arîlerin de benzer bir yaklaşımda bulunduğu anlaşılmaktadır. Ancak aklı zaruri bilgilerin bir bölümü olarak tanımlanması durumunda müktesep akıl aklın bir yönü olmaktan ziyade garîzî aklın ulaştığı sonuçların bütününü oluşturmaktadır. Her iki ekol müntesiplerince aklın bütün insanlarda eşit olduğu görüşüne yer verilmiştir. Bu görüşün garîzî akıl için geçerli olduğu söylenebilir. Gazzâlî ise aklın dört ayrı anlamı olduğu düşüncesinden hareketle aklın zorunlu bilgilerin bazısı anlamına da geldiğini ve bu açıdan akılların eşit olduğunu söyler. Bu söylemi Mûtezileye izafe edilen insanların akılları eşittir düşüncesiyle aynıdır. Kelâmcılar arasında aklı tasnif etme geleneğinin Mâtürîdîlerde daha ön planda olduğu görülmektedir. Her ne kadar İmâm Mâtürîdî’de net bir tasnif görülmese de ondan sonra gelen kelâmcılarda bir adet haline gelmiştir. Bu bağlamda Hakîm esSemerkandî’nin altmış iki maddelik itikat risalesinde bir maddeyi buna ayırması önemlidir. Ebû Muîn en-Nesefî ve Pezdevî’nin de mü’minlerin aklıyla kâfirlerin aklının bir tutulamayacağını dile getirdikleri görülmektedir. Mâtürîdîler her ne kadar aklın insanlar arasında eşit olmadığının altını çizmişlerse de aklı bölümlere ayırıp garîzî aklın herkeste aynı olduğu bilgisini paylaşmışlardır. Bu bağlamda kelâmcıların çoğu açısından garîzî aklın insanlarda ortak ve eşit olduğu söylenebilir. Mâtürîdîlerde görülen mü’min-kâfir aklı arasında fark bulunduğu düşüncesi tasavvufî düşüncede daha geniş bir şekilde işlenir. Bu bağlamda aklı tasnif edici söylemler Tasavvuf ’ta daha net karşılık bulur. Muhâsibî normal bütün insanları dünya işlerini idrak edici olduğunu aktardıktan sonra ahiret umurunu akledebilmenin ilahî bir lütuf olduğunu belirtir. Bu açıdan Muhâsibîden itibaren sûfîlerde aklı dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki kısma ayırma geleneğinin oluştuğu söylenebilir. Bu durum Hakîm et-Tirmizî’de daha açık hale gelmiştir. Tirmizî, akıl tasnifini sadece iman-küfür bağlamında ele almayıp, mü’minleri de sınıflara ayırarak, avamhavâs arasında da bir ayrım getirir. Bu açıdan insan kemâlât yolunda ilerledikçe aklî melekeleri güçlenmektedir. Ancak o bu meleke gelişmesini metafizik/îmanî konuları algılamakla/îman etmekle ilişkilendirir. Bu açıdan inançsız dahi olsalar filozofların aklının dünyevî yönünden daha üstün bir konuma gelmesini mümkün görür. Onun bu söylemlerinin yansıması kendisinden sonra bu konuyu işleyen sûfîlerde görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tasavvufî düşünce, Mâtürîdiyye, Eş’ariyye, Akıl, Akl-ı Meâd, Akl-ı Meâş

Kaynakça

• Abdulcebbâr, el-Kâdî. el-Muğni. y.y.:ts.
• Alkhattaf, Hasan. “Mûtezilî Aklın Mahiyeti”. Artuklu Akademi. 2/2 (2015): 115-146.
• Bağdadî, Abdülkahir. usûlü’d-dîn. İstanbul: 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. et-Takrib ve’l-İrşad. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. et-Temhîd. Beyrut: el-Mektebetü’ş-şarkiyye, 1957.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Câmiü’l-müsnedi’s-sahih. Beyrut: Dârü’t-te’sil, 2012.
• Bûsîrî, Ahmed b. Ebû Bekir. İthâfü’l-hıyere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l-ʿaşere. Riyad: Dârü’l-vatan li’n-neşr, 1999.
• Cîlî, Abdulkerîm. İnsan-ı Kâmil. Beyrut: Dârül’l-kutubi’l-ilmiyye, 1997.
• Cürcâni, es-Seyyid eş-Şerîf. et-Tarifât. Beyrut: 1985.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhü’l-mevâkıf. Beyrut: Dârül-kutubi’l-ilmiyye, 1998.
• Cüveynî, İmâmü’l-harameyn. el-İrşâd. Mısır: Mektebetü’l-hancı, 1950.
• Çelebi, Emin. “İbn Arabi’nin Epistemolojisinde Duyu ve Akıl”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 10/3 (2010): 43-56.
• Çınar, Mahmut. “Mütekaddimûn Dönemi Kelâm Âlimlerine Göre Bilgi, Kaynakları ve Bunlar Arasındaki İrtibatın Keyfiyeti”. Bilimname, (21) 2011/2, 19-20.
• Demirci, Mehmet. “Mesnevî’de Akıl Aşk Karşılaştırması”. 4. Milli Mevlânâ Kongresi Bildirileri (12-13 Aralık 1989). Konya: Selçuk Üniversitesi, 1989. 153-159.
• Doru, Nesim. “İbn-i Arabî’nin Fahreddin Razi’ye Gönderdiği Mektup”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2002): 99-105.
• Eraslan, Yunus ve Mahmut Çınar. “Vahiy ve İlhâm Bağlamında Erken Dönem Hanefî-Mâtürîdî Kelâm Sisteminin Tasavvufla İlişkisi”. KADER, 17 (2), 348-379.
• Erdem, Hüsameddin. “Gazzalî’de Akıl Din İlişkisi”. TYB Akademi. (1) 2011.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musâllîn. Beyrut: Dârü İhyâi’t-turâsi’l-arabî, ty.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mîzânü’l-amel. Mısır: Dârü’l-maârif, 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-mârife, 1983.
• Harman, Ömer Faruk. “Firavun” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 121. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Arabî, Muhyiddin. el-Futûhât el-Mekkiyye. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, 1999.
• İbn Fûrek. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. Kahire: Mektebetü’s-sekâfâti’d-dîniyye, 2005.
• İbn Manzûr, Muhammed. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dârü Sâdir, ts.
• İsfahânî, Ragıb. el-Müfredât. thk. Muhammed el-Keylânî. y.y.:ts.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Darü’l-kutubi’l-ilmiyye, 1993.
• Köle, Bekir. “Tasavvufa Göre İlahî Hakikatlerin İdrâkinde Aklın Konumu”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3, (2013): 81-96.
• Kuşpınar, Bilal. “Mevlana’da Akıl ve Aşk”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23, (2007): 7-22.
• Maverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dârü İkra, 1985.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2005.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. Trc. Derya Örs ve Hicabî Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Yedi Meclis. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010.
• Muhâsibî, Haris. Muatabatü’n-nefs. Kahire: Dârü’l-i‘tisâm, ts.
• Muhâsibî, Haris. el-Aklu ve fehmü’l-Kur’an. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1971.
• Muhâsibî, Haris. Kitabü’l-ilm. Cezair: el-Mektebetü’l-vataniyye, 1975.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru ihyâi’l-kutubi’l-arabiyye, 1955.
• Nesefî, Ebü’l-muîn. Tabsiratü’l-edille. tah. Hüseyin Atay. Ankara: 1993.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahrü’l-kelâm, Çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. et-Temhîd li-kavâidi’t-tevhîd. Kahire: 1986.
• Özköse, Kadir. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Akıl Eleştirisi ve Aklın İşlevselliğine Yönelik Yaklaşımlar”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11/11, (2017): 13-34.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’l-dîn. Kahire: el-Mektebetü’l-ezheriyye li’t-turâs, 2003.
• Râzî, Muhammed b. Ebîbekir. Muhtâru’s-sihâh. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1999.
• Semerkandî, Hakîm. es-Sevâdü’l-a’zam. Çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2007.
• Serrâc, Ebu’n-Nasr. el-Luma‘. Mısır: Darü’l-kütübi’l-hadise, 1960.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân. el-Mu’cemu’l-evsat. Kahire: Dârü’l-haremeyn, 1415 hicrî.
• Tirmizî, Hakîm. Beyânü’l-fark beyne’s-sadr ve’l-kalb ve’l-lübb ve’l-fuâd. Kahire: Merkezü’l-kitâb li’n-neşr, ts.
• Tirmizî, Hakîm. Mârifetü’l-esrâr. Kahire: Dârü’n-nehdati’l-arabiyye, 1977.
• Tirmizî, Hakîm. Nevâdirü’l-usûl. Beyrut: Dârü’n-nevâdir, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 246-247. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 528. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1989. 2: 246-247.