تطوّرُ الحضارةِ وانهيارُها عند ابنِ خلدون

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 773 - 796, 31.12.2020

Ahmad Shaikh Husayn

https://doi.org/10.46353/k7auifd.790134

Öz

يرمي هذا البحثُ إلى دراسة نظريةَ ابن خلدون في الحضارة من حيث التطوّرُ والانهيار، فالمُتتبع لمقدمة ابن خلدون لابد أن يجد أنه قد أبدع في بناء نظرية لمفهوم الحضارة؛ واضحة الأطر والمعالم؛ وذلك من خلال تحليله الموسوم بالدقة لمراحل تكوينها وممظاهر قوتها، ومن ثم أسباب الضعف التي تكتنفها، لقد أسس ابن خلدون لنظرية في علم الاجتماع غاية في الأهمية ألا وهي (نظرية العمران)، إذ بيّن أن المجتمعات البشرية إنما تسير وفق قوانين مضبوطة ومحددة، وهذه القوانين تفتح المجال على قدر كبير من التنبؤ بالمستقبل من حيث تطوّرُ الحضارات وانهيارُها إذا ما دُرست وفهمت بالشكل الصحيح.
درس البحث بدايةً تعريفَ الحضارة (لغةً واصطلاحاً)، إذ أجمعت المعاجم العربية على أن الحضارة إنما هي حالة من التَّمدن ضد البداوة، في حين أن الكثير من الدارسين قد ذهبوا إلى أنها مجموعة المظاهر العلميّة، والأدبيّة، والفنيّة، وكذلك الاجتماعيّة، الموجودة في المجتمع، كما تناول البحث الحديث عن حياة ابن خلدون والمراحل التي مرّ بها، حيث كان لها التأثيرُ الأكبر في بناء نظريّته، أما القسم الثاني من هذا البحث، فقد تناول أهمّ الأسباب والعوامل التي أدّت إلى تطور الحضارة من وجهة نظر ابن خلدون، وكان من أهم هذه العوامل: ( العوامل الطبيعية الجغرافية، الانتقال من البداوة إلى الحضر، السياسة، الثروة، والعدل)، كما وقف البحث أيضاً على أهم الأسباب التي تدفع إلى انهيار الحضارة وسقوطها، فكان من هذه الأسباب: غلبة العرب على الأوطان، التحكم بطبيع المُلك، انقسام الدولة إلى دولتين، الظلم وما ينتج عنه من تأثير على الحضارة، والحضارة غاية العمران وبداية نهايته.
ومن الجدير ذكره أن ابن خلدون أسس لنظرية في علم الاجتماع غاية في الأهمية ألا وهي (نظرية العمران)، إذ بيّن أن المجتمعات البشرية إنما تسير وفق قوانين مضبوطة ومحددة، وهذه القوانين تفتح المجال على قدر كبير من التنبؤ بالمستقبل من حيث تطوّرُ الحضارات وانهيارُها إذا ما دُرست وفهمت بالشكل الصحيح، فعلم العمران عنده لايتأثر بالحواث والتصرفات الفردية؛ وإنما هو كلٌّ عام، بمعنى أنه يتأثر بالمجتمعات ككل، ثم إن هذه النظرية لا ينحصر تطبيقها على زمان ومكان معينين؛ وإنما ينسحب على جميع الأمكنة والأزمنة.
لقد درس ابن خلدون في مقدمته الكثير من العلوم على اختلافها، كعلوم الشريعة، والجغرافية، والسياسة، والعمران، والاجتماع، من غير أن يتناسى أحوال الناس وطبائعهم، وقد قسم كتابه “المقدمة” إلى ستة أبواب:
الباب الأول: كان في العمران البشري، رأى فيه أن التعاون بين البشر مسألة مهمة لا مناص منها، حيث أن أساس بقاء الإنسان وتحصيله للطعام لا يعتمد على فرد واحد بل على الجماعة.
كما ربط بين درجة الحرارة وبناء المجتمع ربطا وثيقا، فالمناطق الحارة على سبيل المثال يصعب العيش والعمران فيها، أما المناطق الباردة والمعتدلة نسبيا فهي أكثر ملاءمة للمعيشة ولبناء الحضارة.
الباب الثاني: يرى ابن خلدون في هذا الباب أن بناء الحضارة يبدأ بتوفير الغذاء والملبس والمسكن، ومن ثم يأتي التفرغ للزينة والتأمل، ثم يوضح فكرة أن البدو يكتفون بضروريات العيش خلاف ما تبحث عنه المدن من الكماليات.
أما النسب عند ابن خلدون فهو يمتد لجدود أربعة فقط ، وما قبل ذلك مجرد اعتزاز لا أساس به، لأن مكارم الأخلاق لا تنتقل بالوراثة والدم. ويقول في هذا الباب: إن الأمم التي اعتادت الكسل وعدم الجِد سهل التّمكن منها و من ثم من حكمها.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, ابن خلدون, الحضارة, العمران, تطور, انهيار

THE DEVELOPMENT AND COLLAPSE OF CIVILIZATION ACCORDING TO IBN KHALDUN

Öz

The paper presents Ibn Khaldun’s theory of civilization in terms of development and collapse. Those who follow Ibn Khaldun’s introduction must find that he has excelled in building a theory for the concept of civilization. Established a theory in sociology of great importance, namely (the theory of urbanism), as he showed that human societies are based on precise and specific laws, and these laws It opens the door to a great deal of prediction for the future in terms of the development and collapse of civilizations, if properly studied and understood. The research first deals with the definition of civilization (both in terms of language and convention), as Arab dictionaries have unanimously agreed that civilization is a state of civilization against nomadism, while many scholars have argued that it is a set of scientific, literary, artistic, as well as social aspects that exist in society, The research also dealt with the conversation about Ibn Khaldun’s life and the stages he went through, as it had the greatest influence in building his theory, while the second section of this research dealt with the most important causes and factors that led to the development of civilization from Ibn Khaldun’s point of view, and one of the most important of these factors was : (Geographical natural factors, the transition from nomadism to urbanism, politics, wealth, and justice). The research also discussed the most important reasons that lead to the collapse and fall of civilization, and among these reasons were: the predominance of Arabs over homelands, the control of the nature of ownership, the division of the state To two states, injustice and the resulting impact on civilization, and civilization is the end of urbanization and the beginning of its end.
It is worth noting that Ibn Khaldun foundations for a theory in sociology of great importance, namely (the theory of urbanism), as he showed that human societies are based on precise and specific laws, and these laws open the way for a great deal of prediction for the future in terms of the development of civilizations and their collapse if It has been properly studied and understood, for its science of architecture is not affected by individual incidents and behaviors. Rather, it is a general whole, meaning that it is affected by societies as a whole, and then this theory is not limited to its application to a specific time and place. It applies to all places and timesIn his introduction, Ibn Khaldun studied many different sciences, such as the sciences of Sharia, geography, politics, urbanism, and sociology, without forgetting about the conditions: and natures of people. He divided his book “Introduction” into six chapters
The first chapter: It was in human construction, in which he saw that cooperation between human beings is an important and unavoidable issue, as the basis for human survival and food attainment does not depend on one individual but on the group
He also linked temperature and community building closely. Hot areas, for example, are difficult to live and build in, while relatively cold and temperate regions are more suitable for living and building civilization.
Chapter Two: Ibn Khaldun believes that building civilization begins with providing food, clothing and housing, then devotion to adornment and contemplation comes, and then he clarifies the idea that the Bedouins are satisfied with the necessities of living other than the luxuries that cities are looking for.
As for the lineage, according to Ibn Khaldun, it extends to four grandparents only, and before that is just a pride that has no basis, because the honor of morals is not transmitted by heredity and blood. And he says in this section: The nations that are accustomed to laziness and lack of stubbornness are easy to gain control over them and thus their rule

Anahtar Kelimeler

Arabic Rhetori, Ibn Khaldun, Civilization, Urbanization, Evolution

İBN HALDÛN’A GÖRE MEDENİYETİN GELİŞİMİ VE ÇÖKÜŞÜ

Öz

Makale, Mukaddime’nin sahibi İbn Haldûn’un felsefesi açısından medeniyetin gelişimi ve gerilemesini incelemektedir. El- Mukaddime adlı eseri analiz eden kişi İbn Haldûn’un medeniyet mefhumu için net bir çerçeve çizip yeni bir teori geliştirdiğinin farkına varacaktır. Bütün bunlar medeniyetin oluşum ve gelişim sürecini ile onu sarmalayan gerileme nedenlerini hassasiyetle takip edip analiz etmesiyle meydana gelmiştir. İbn Haldûn sosyoloji biliminde şehirleşme teorisi gibi son derece önemli bir düşünce geliştirmiştir. Bundan dolayı felsefesinde, toplumların sınırlı ve disiplinli kurallara göre hareket ettiğini açıklamıştır. Bu kanunlar okunup doğru bir şekilde anlaşıldığında, gelecekte, medeniyetin gelişim ve çöküşünü bilme açısından büyük ölçüde ip ucu verecektir..
Makalede ilk evvel medeniyetin sözlük ve terim anlamları ele alınmıştır. Zira birçok düşünür, medeniyetin, bilimsel, edebî, sanatsal ve aynı zamanda sosyal hayatın bir tezahürü olduğunu belirtirken, bütün Arapça sözlükler de kültürün, bedeviliğin zıttı olan şehirleşmenin bir parçası olduğunu kaydetmiştir. Çalışma aynı zamanda İbn Haldûn’un düşüncesinin oluşmasında büyük bir etkiye sahip olan hayatı ve geçirmiş olduğu dönemleri de içermektedir.
Çalışmanın ikinci kısmı kültür ve medeniyetin gelişmesine yol açan faktörler İbn Haldûn’un perspektifinden ele alınmıştır. Bu etkenlerin en önemlileri ise, coğrafi faktörler, bedevilikten medeniyete geçiş, siyaset, doğal kaynaklar ve adalettir. Çalışma aynı zamanda medeniyetin çöküşüne neden olan önemli sebepleri de ele almaktadır. Arapların şehirlerde hâkimiyeti, yönetimi kontrol altında tutmaları, ülkenin ikiye bölünmesi, zulüm ve medeniyeti etkisinde bırakan sonuçları gibi nedenler de medeniyetin çöküşünün sebeplerindendir.
İbn Haldûn’un, toplumların kesin ve belirli yasalara dayanarak yaşadığını belirttiğinden dolayı, sosyolojide son derece önemli olan şehircilik teorisini tesis etmiştir. Bu kanun ve yasalar doğru bir şekilde öğrenilip anlaşıldığında çevreciliğin gelecekteki gelişimi ve çöküşü hakkında büyük oranda kapı aralayacaktır. Ona göre şehircilik bilimi ferdi davranışlarla etkilenmeyen bilakis toplumlarla değişen bir bilimdir. Çevrecilik teorisi belli bir zaman ve mekâna bağlı kalmadan her zaman ve her yer için tatbik edilen bir teoridir.
İbn Haldûn Mukadimesinde şeriat, coğrafya, siyaset, şehircilik, sosyoloji gibi farklı ilim dallarından bahsetmiş, insan tabiat ve hallerini de kitabına eklemiştir. Mukaddime adlı eserini altı bölüme ayırmıştır.
Birinci bölümde toplum şehirleşmesinden söz etmektedir. Toplumda bir arada yaşayan insanlar arasında yardımlaşmanın çok önemli bir mesele olduğunu aktarmıştır. Örnek olarak insanın hayatta kalabilmesi, yiyecek elde etmesi sadece bir kişi ile değil belli bir grup çalışması ile elde edilebilir. Bir bölgenin sıcaklık derecesi ile toplum yapısı arasında sıkı bir bağ olduğunu vurgulayan İbn Haldûn, sıcak bögelerde yaşamanın ve bina inşâ etmenin zor olduğunu, serin ve soğuk bölgeler ise yaşam ve kültürel inşânın oluşmasında daha elverişli yerler olduğunu ifade etmiştir.
İkinci bölümde ise İbn Haldûn medeniyet inşasının yiyecek giyecek ve barınma imkânlarını sağlamakla başladığını aktarmıştır. Ziynet ve süse dair eylemleri ise medeniyetin inşası noktasında ikincil planda olduğunu vurgulamıştır. İbn Haldûn daha sonra şehirlilerin aradığı tüm imkânların aksine bedevilerin, yaşamlarını sürdürebilecek kadar gereksinimlerle iktifa ettiklerini açıklamıştır.
İbn Haldûn’a göre soy, sadece dört büyükbaba ve büyükanneye kadar ulaşır, bunlardan önce yaşayanlar sadece bir övünçten ibarettir. Çünkü güzel ahlak veraset ve kan yoluyla geçmez. Ayrıca bu bölümde şunları da aktarır: Tembellik ve gevşekliği adet haline getiren toplumlar ve yöneticiler üzerine hâkimiyet kurmak kolaydır.
Üçüncü bölümde her kurulan yeni sistemin ve nizamın başlangıçta birçok zorluklarla karşılaşması gerektiğini öngörmüştür. Çünkü insan psikolojisi buna alışmamış, fakat zaman içerisinde buna alışacağını ve kabul edeceğini ifade etmiştir.
Daha sonra, yöneticilerinin çok uzun zaman iktidarda kalan devletler ve toplumların aşağılanmaya maruz kaldıklarını, ayrıca halkına karşı da coşkunluğunu kaybedeceğini vurgulamıştır. Bütün bu durumlar fesadın ortaya çıkmasına kapı aralamaktadır. Uzun sürede iktidarda kalması zengin ve fakir arasında ki uçurumun da daha fazla açılmasına yol açacağından aktif olmayan bir neslin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ülkelerde görülen konfor ve lüks hayat doğru şekilde kullanılması şartıyla o ülkenin gelişmişliğinin delilidir. Aksi takdirde çöküşüne neden olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belağatı, İbn Haldûn, Medeniyet, Şehirleşme, Gelişim, Çöküş

Kaynakça

• 1- إبراهيم، حسام العيسوي. "قيام الحضارات وسقوطها" ابن خلدون نموذجا. (28-5-2014)، www.alukah.net، اطّلع عليه بتاريخ 27-6-2018.
• 2- ابن خلدون. ديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر. ضبطه. خليل شحادة، راجعه. سهيل زكار. بيروت: دار الفكر، الطبعة الثانية، 2001.
• 3- ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي أبو الفضل جمال الدين الأنصاري الرويفعى الإفريقي. لسان العرب. 15 جزءاً. بيروت: دار صادر، الطبعة 3، 1414هـ .
• 4- بوزياني، فاطمة الزهراء. مفهوم الحضارة بين مالك بن نبي وابن خلدون. الجزائر: جامعة أبي بكر بلقايد، 2012.
• 5- الجوهري، محمد- يوسف، محسن. ابن خلدون إنجاز فكري متجدد. الإسكندرية: مكتبة الإسكندرية، 2008.
• 6- حسين، طه: فلسفة ابن خلدون الاجتماعية (تحليل ونقد)، ترجمة. محمد عبد الله عنان. القاهرة: مطبعة الاعتماد بشارع حسن الأكبر بمصر، الطبعة 1، 1343ــ/1925.
• 7- خليل، عماد الدين. ابن خلدون إسلامياً. د.م. المكتب الإسلامي، الطبعة1، 1403/1983.
• 8- الزركلي، خير الدين. الأعلام. د.م. دار العلم للملايين، الطبعة 15، 2002.
• 9- عنان، محمد عبد الله: ابن خلدون حياته وتراثه الفكري. القاهرة: مطبعة دار الكتب المصرية، الطبعة1، 1352/1933.
• 10- الفيروزآبادي، مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب. القاموس المحيط. تحقيق. مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة. بإشراف: محمد نعيم العرقسُوسي، بيروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة 8، 1426/2005.
• 11- إبراهيم مصطفى- أحمد الزيات- حامد عبد القادر- محمد النجار. مجمع اللغة العربية المعجم الوسيط. القاهرة: دار الدعوة، د.ت.
• 12- وافي، علي عبد الواحد. مقدمة ابن خلدون. القاهرة: دار نهضة مصر للنشر، الطبعة 6، 2012.
• İbn Haldûn. Dîvânu’l-mubtedei ve’l-haberi fî târîhi’l-arabi ve’l-berrîr ve men ‘âsarahum min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 2001.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Ali Ebu’l-fadl Cemâluddîn Ensârî er-Ruveyifî el-Afrîkî. Lisânu’l-Arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• Bûziyânî, Fâtima Zehra. Mefhûmu’l-hadârati beyne Mâlik b. Nebâ ve İbn Haldûn. Cezair: Câmiatu Ebî Bekir belkâyid, 2012.
• Cevherî, Muhammed Yusuf Muhsin. İbn Haldûn İncâzun fikriyyun muteceddidun. İskenderiye: Mektebetu’l-İskenderiyye, 2008.
• Huseyn Taha. Felsefetu İbn Haldûni’l-İctimâiyye. trc. Muhammed Abdullah ‘İnân Mısır: Matbaatu’l-‘İtimâd bişârii’, Hasan Ekber 1. Basım, 1925.
• Halil ‘İmâdu’d-dîn. İbn Haldûn İslâmiyyen. b.y.: Mektebetu’l-İslâmî, 1. Basım, 1983.
• Zeriklî, Hayruddîn. el-‘Âlâm. b.y.: Dâru’l-ilmi Lilmelâyîn,15. Basım, 2002.
• Muhammed Abdullah ‘İnân. İbn Haldûn Hayâtuhu ve Turâsuhu’l-fikrî. Kahire: Matbaatu Dâri’l-kutubi’l-Mısriyye, 1. Basım, 1933.
• Fîruzâbâdî, Mecduddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Yâkûb. Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebu tahkîki’t-turâs fî müesseseti’r-risâle. Beyrut :Müessesetü’r-risâle li’-tibâati ve’n-neşr ve’t-tevzî’, 8. Basım, 2005.
• Mustafâ, İbrâhîm, ez-Zeyyât Ahmed, Abdulkâdir Hâmid. el-Muʻcemu’l-Vasît. Kâhire: Dâru’d-Daʻva, t.s. Vâfî, ʻAlî ʻAbdulvâhid. Mukaddimetu İbni Haldûn. Kâhire: Dâr Nahdati Mısr li’n-Neşr, 6. Basım, 2012.