KUR’AN’DA BİLGİ İMKÂNLARI AÇISINDAN İNSAN VE BİLİŞSEL DİNAMİZMİ

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 851 - 901, 31.12.2020

Hasan Peker

https://doi.org/10.46353/k7auifd.802897

Öz

Bilgi eksenli temel problemlerin düşünce tarihinin ilk dönemlerine dayanmasına rağmen, bu problemlerin sistemli ele alınması modern felsefenin başlangıcına kadar da yapılmamıştır. Bilgi problemi, özellikle Yeniçağ felsefesinde, metotlu şekilde incelenmeğe başlanmış ve böylece “bilgi” temelli felsefî yaklaşımları (kuram/teori) içeren epistemoloji (epistemology) adıyla felsefenin spesifik bir problem alanı teşekkül etmiştir. Bu noktada öncelikle belirtmek istediğimiz husus, ikili mukayeseye imkân verecek şekilde çalışmamızın bağlamı olarak belirlemiş olduğumuz taraflardan biri olan epistemolojinin tartışmasız beşerî bir etkinlik olmasına mukabil, Kur’an’ın beşer sözü olmadığı vurgusuyla kendisini ilâhî kitap olarak tanıttığıdır. Çalışmamızda yer alan kavramları hangi içerikle kullanmakta olduğumuz, açıklama gereği duyduğumuz ikinci bir husustur. İmkân (possibility): Varlığı mümkün olmak anlamına geldiği gibi, güç (kudret) ve kabiliyet içeriğine de sahiptir. Birincisi, “olabilir ya da olmayabilir”, ikincisi ise “iş görme gücü ve kabiliyeti” anlamındadır. Bilişsel: Bilen varlığın bilinen varlık hakkında elde ettiği zihinsel farkındalığa “bilgi” diyoruz. Bilgi eylemini, bilme faaliyetini meydana getiren süreci; düşünme, kavrayış, akıl yürütme türünden zihinsel davranışları gösteren şemsiye terime ise “biliş” diyoruz. Dolayısıyla “bilişsel” terimi, zihinsel yaşamın bilgilenmeyle bağlantılı yönleri için kullanılan bir sıfat olmaktadır. Kısacası bilişsellik, insanın akıl ve akıllılığı içeren yönü için kullanılan nitelemeyi ifade etmektedir. Dinamizm: Mekaniğin fizik ve reel hareketi bütün özellikleriyle inceleyen bilhassa canlı kuvvetini ve kuvvetlerin hareket halindeki cisimlerle olan münasebetini araştıran kısmına “dinamik” adı verilir. Dinamizm ise, nesne(madde)yi atıl olarak kabul etmeyen, nesnelerin içinde bir takım kuvvetler veya enerjilerin mevcut olduğunu ileri süren felsefî meslek olarak tanımlanır. Ancak şu kadarını söyleyelim ki: Çalışmamızı, ne bilimsel anlamdaki ‘dinamik’ ne de felsefî bir görüşü temsil eden sistem olarak ‘dinamizm’ ile doğrudan ilgili görüyoruz. Lakin “dural olanın karşıtı” olarak “canlılığı”, “hareket ve faaliyet(işlevsellik)”i, “değişim ve dönüşümü” çağrıştırdığı kadarıyla kavramsal bazda bir ilgiden söz edebiliriz. Nitekim, kimi kaynaklarda, “dinamik olma hali,” “canlı bir varlığın etkin kuvveti,” “davranışları canlı ve enerji dolu kimsenin özelliği” diye de açıklanır. Bu sebeple biz dinamizm sözcüğünü, faaliyet(işlevsellik) ve ardındaki itici gücü temsil eden bir olgu olarak varlık dünyasında, insanda ve özellikle onun bilişselliğinde bahse konu ediyoruz. O halde “İnsanın bilişsel dinamizmi” ile vurgulamak istediğimiz şey, insanların bilgiyle münasebetlerinde “enerjik ve etkin” olduklarıdır. İşte biz, bilgi imkânları açısından Kur’an’da insanı ele almanın yanı sıra, insanın sahip olduğunu düşündüğümüz bu halinin bilgiyle münasebetini Kur’an çerçevesinde araştırma amacında olduk. Ancak Kur’an’la beraber ilgili diğer kaynaklardan da yararlandık. Şunu ifade edelim ki: Konumuza, epistemoloji ve dinî bir metin olan Kur’an bağlamında, mukayeseli olarak yönelirken gerek epistemolojiyi gerekse Kur’an’ı konumlarında tutmayı gözeten bir felsefî bakışla yönelme gayretinde olduk.
Yapılan çalışmada varılan neticeleri şöyle dile getirebiliriz: Bir alt dalı olduğu felsefenin sahip olduğu nitelikten pay aldığından epistemoloji bilginin imkânı, kaynakları ve değeri konularında paralel, yakın ve zıt görüşler kısaca, farklı düşünce ve tutumlar barındırmaktadır. Kur’an’la mukayesesinde de aynı şekilde, paralellikler, benzerlikler ve zıtlıklar gözlemlenebilmektedir. Epistemoloji, sadece insan bilgisini konu edinirken, Kur’an’ın, ‘bilgi’yi insanla sınırlı tutmadığı; ‘insan-üstü’ varlıklar için de bilgi imkânına yer verdiği gözlenmiştir. Lakin biz “bilen” olarak sadece insanı ve bilgi olarak da insanî bilgiyi ele aldık. Epistemolojide bilgiye, dahası doğru bilgiye imkân tanıyan ve tanımayan görüşler vardır. Kur’an, her ne kadar bir insan gerçeği olarak şüphe olgusuna yer veriyor ise de doğru bilgiye de imkân tanır. Bu, zaten Kur’an’ın kendi varlık nedeninde içkin bir realitedir. Yine epistemoloji, yeryüzü insanının, fizik dünyadaki bilgi imkânını ve bilgisini konu edinirken buna karşın, Kur’an’ın, bu yeryüzü yaşamı öncesinde “Bezm-i elest” diye tanımlanan bir varlık alanına ya da anına göndermede bulunduğu ve bu yeryüzü yaşamı sonrasında, “âhiret” diye tanımlanan bir varlık alanına ve insanın bu her iki alandaki bilişsel varlığına yer verdiği görülür. Ancak biz, epistemolojik çerçeveyi esas alarak insanı, yaşamakta olduğu bu fizik dünyadaki varlığıyla ve sahip olduğu bilişsel imkânlarıyla ele aldık.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, İnsan, Bilgi, İmkân, Bilişsel, Dinamizm

Teşekkür

Teşekkür Ederim

HUMAN AND COGNITIVE DYNAMISM IN TERMS OF KNOWLEDGE POSSIBILITIES IN THE QURAN

Öz

Althoug knowledge-based main problems date back to the early stages of the history of thought, handling of these problems systematically was not done until the beginning of modern philosophy. The problem of knowledge has begun to studied methodically, especially in the New Age philosophy, and thus, a specific problem area of philosophy has been formed by the name of epistemology, which includes knowledge-based philosophical approaches (theory). At this point, the point we want to emphasize first is the fact that despite epistemology, which is one of the parties that we have determined as the context of our study, is an indisputable human activity, in a way that allows binary comparison, Quran on the other hand, introduces itself as a divine book by emphasising that it is not the human word. The second issue we need to explain is the content with which we use the concepts in our study.
Possibility: As it means its existence is possible, it also means the content of power (might) and ability. The first means "may or may not be", the second means "ability and ability to work".
Cognitive: We call the mental awareness, which was obtained by the knowing being about the known being, as "knowledge". The act of knowledge, the process that constitutes the act of knowing; We call the umbrella term "cognition" which indicates mental behaviours such as thinking, comprehension, reasoning. Therefore, the term "cognitive" is an adjective used for aspects of mental life relating to being informed. In short, cognition refers to the qualification used for the aspect of the human being that includes wisdom and intelligence.
Dynamism: The part of mechanics, which studies physics and real motion with all its properties, especially the living force and the relationship of forces with objects in motion, is called "dynamics". Dynamism, on the other hand, is defined as a philosophical profession that does not consider the object (matter) as inactive, and claims that there are some forces or energies within objects. However, let's say this much: We do not see our work directly related to "dynamic" in the scientific sense, nor to "dynamism" as a system representing a philosophical view. However, we can talk about a conceptual connection as far as it associates "vitality" with "the opposite of static", "movement and activity (functionality)" with “change and transformation”. As a matter of fact, in some sources, "the state of being dynamic" can be also explained as "the active force of a living being," "the characteristic of a person whose behaviour is alive and full of energy". For this reason, we talk about the word dynamism as a phenomenon that represents activity (functionality) and the driving force behind it, in the world of being and in natural human and especially in his cognition.
So, what we want to emphasize with "cognitive dynamism of man" is that people are "energetic and active" in their relations with knowledge. Here, besides handling human beings in the Quran in terms of knowledge possibilities, we aimed to investigate the relation of this state of human being with knowledge within the framework of the Quran. Of course, by taking advantage of the Quran and other related sources. Let us express this: We have tried to focus on our subject with a philosophical perspective that takes into account both epistemology and the Qur'an, as they are, in the context of the epistemology and the Qur'an, which is a religious text.
We can express the conclusions reached in the study as follows: Since epistemology has a share of the quality of the philosophy of which it is a sub-branch, it contains parallel, close and opposite views, in short, different opinions and attitudes on the 'possibility', 'resources' and 'value' of knowledge.
Similarly, parallels, similarities and contrasts can be observed in the comparison with the Quran. While epistemology is the subject of only human knowledge, the Quran does not limit "knowledge" to human; It has been observed that it also provides information opportunity for "extraterrestrial " beings. However, we only handled human as "the one who knows" and human knowledge as “knowledge”. In epistemology, there are views that allow and do not allow knowledge, rather, correct knowledge.
Although the Qur'an includes the phenomenon of doubt as a human fact, it also provides accurate information.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Human, Knowledge, Possibility, Cognitive, Dynamism

Kaynakça

• A‘yid, Ahmed vd. el- Mu‘cemu’l Arabiyyi’l- Esasi. Tunus: Larus, 1988.
• Abduh, Muhammed. Tevhid. çev. Sabri Hizmetli. Ankara: Fecr Yayınları, 1986.
• Abdülbaki, Muhammed Fuad. el-Mu’cemu’l Müfehres li Elfâzi’l Kur’ân’i’l Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Açar, Halil Rahman. “Kur’an’ın Bilgisinden Bilgi Bilimine” 1. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu. 261-267. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 1995.
• Açıkgenç, Alparslan. Bilgi Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Ahmet, Kadirüddin. İslam Dinamizmi ve Entellektüel Atalet. çev. Ertuğrul Aytekin. 1. Basım, İstanbul: İlke Yayınları, 1992.
• Akarsu, Bedia. Çağdaş Felsefe. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1978.
• Albayrak, Halis. Kur’an’da İnsan-Gayb İlişkisi. İstanbul: Şule Yayınları, 1993.
• Altar, Cevad Memduh. “Çağdaş Sanat Yaratıcılığında Eleştirinin Yeri”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 2/5 (mayıs-1986), 351-355.
• Altıntaş, Ramazan. “Kelamî Epistemolojide Aklın Değeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 97-129.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Arslan, Ahmet. Felsefeye Giriş. Ankara: Vadi Yayınları, 4. Basım, 1999.
• Atay, Hüseyin. Kur’an’da Bilgi Teorisi. İstanbul: Furkan Yayıncılık, 1982.
• Atay, Hüseyin. Kur’an’a Göre İslam’ın Temel Kuralları. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Ateş, Süleyman. İnsan ve İnsanüstü. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 1979.
• Attas, M. Nakib. İslami Eğitim -Araçlar ve Amaçlar-. çev. Ali Çaksu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Aydın, Hüseyin. Muhasibi’nin Tasavvuf Felsefesi -İnsan/Psikoloji/Bilgi/Ahlak Görüşü-. Ankara: y.y., 1976.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 1990.
• Aydın, Mehmet. “Türklerin Felsefe Kültürüne Katkıları”. Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 1/3 (Eylül-1985), 621-644.
• Baljon, J. M. S. Kur’an Yorumunda Çağdaş Yönelimler. çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Bayraklı, Bayraktar. İslam’da Eğitim -Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli-. İstanbul: Anda Neşriyat, 2. Basım, 1983.
• Bergson, Henri. Düşünce ve Devingen, çev. Miraç Katırcıoğlu. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Bergson, Henri. Yaratıcı Tekamül. çev. Şekip Tunç. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Berkeley, George. İnsan Bilgisinin İlkeleri Üzerine. çev. Halil Turan. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1996.
• Bilgiz, Musa. Kur’an’da Bilgi -Kavramsal çerçeve/Bilgi türleri-. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Bin-Nebi, Malik. Kur’ân-ı Kerîm Mucizesi. çev. Ergun Göze. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1991.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefi Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 4. Basım, 1987.
• Capra, Fritjof. Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları. 2.Basım, 1992.
• Carrel, Alexıs. İnsan Denen Mechul. çev. Refik Özdek. İstanbul: Yağmur Yayınları, 4. Basım, 1987.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Chittick, William-Murata, Sachiko. İslam’ın Vizyonu -İslam İman ve Amelinin Temelleri-. çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Condillac, İnsan Bilgilerinin Kaynağı Üzerine Deneme. çev. Miraç Katırcıoğlu. İstanbul: Maarif Basımevi, l954.
• Çekmegil, M. Said. Bilginin Gücü. İstanbul: Timaş Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Çotuksöken, Betül. Felsefeyi Anlamak Felsefe ile Anlamak. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1. Basım, 1995.
• Çubukçu, İbrahim Agah. “Gazzali ve Felsefesi”, Belleten, L/196-198 (1987), 621-635.
• Çubukçu, İbrahim Agah. İslam’da Ahlak ve manevi Vazifeler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
• İbrahim Agah Çubukçu, “Türk Filozofu Farabi ve Düşüncesi”, Belleten XLIX/194 (1985), 273-286.
• Çüçen, A. Kadir. Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi, 1. Basım, 2001.
• Davies, Merrly Wyn. İslami Antropolojinin Oluşturulması. çev. Tayfun Doğukargın. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991. Demir, Ömer. Bilim Felsefesi. Ankara: Vadi Yayınları, 2. Basım, 1997.
• Descartes, René. Metod Üzerine Konuşma, çev. K. Sahir Sel. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2. Basım, 1994.
• Diemer, Alwin. “Bilgi Kuramı”. çev. Doğan Özlem. Günümüzde Felsefe Disiplinleri. drl. Doğan Özlem. 163-180, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2. Basım, 1997.
• Dogubert D. Runes (ed.), Dictionary of Philosophy -Ancient/Mediavel/Modern-. Iowa: Philosophical Library Inc., 1956.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük, Ankara: Rehber Yayınları, 9. Basım, 1992.
• Eflatun, Theaitetos. çev. Macit Gökberk. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Erdem, Hüsameddin. Problematik Olarak Din Felsefe Münasebeti. Konya: Hü-er Yayınları, 2. Basım, 1999.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı, (Meal-Tefsir). çev. Cahit Koytak- Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 4.Basım, 1998.
• Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’an, çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 1987.
• Fersahoğlu, Yaşar. Kur’an’da Zihin Eğitimi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2. Basım, 1988.
• Foucault, Michel. Bilginin Arkeolojisi. çev. Veli Urhan. İstanbul: Birey Yayınları, 2. Basım, ts.
• Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Mahmud. Dalaletten Hidayete. çev. Ahmet Suphi Fırat. İstanbul: Şamil Yayınları, ts.
• Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Mahmud. İhyau Ulumi’d-din, çev. M. A. Müftüoğlu. 4 Cilt. İstanbul: Tuğra Neşriyat. 1990.
• Gölcük, Şerafeddin- Toprak, Süleyman. Kelam, Konya: Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Güneş, Abdülbaki. Kuran’da İşlevsel Akla Verilen Değer -Akıl Kavramının Semantik Analizi-. İstanbul: Ahenk Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Hacıkadiroğlu, Vehbi. Bilginin Doğası ve Kaynakları Üzerine. İstanbul: Cem Yayınları, 2. Basım, 2002.
• Hacıkadiroğlu, Vehbi. İnsan Felsefesi. İstanbul: Cem Yayınları. 2. Basım, 2000.
• Heinemann, Fritz. “Bilgi Kuramı”. çev. Doğan Özlem. Günümüzde Felsefe Disiplinleri. drl. Doğan Özlem. 181-199. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2. Basım, 1997.
• İbn Rüşd. Faslu’l-Makal (Felsefe-Din İlişkisi). çev. Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• İkbal, Muhammed. İslâm’da Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü. çev. Sofi Huri. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1999.
• İnam, Ahmet. “Epistemiyatri Kapısını Açarken”. Felsefe Dünyası. 36 (2002), 3-8.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l Kur’ân. İstanbul: Darü Kahraman, 1986.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• İzzetbegoviç, Ali. Doğu ve Batı Arasında İslam. çev. Salih Şaban. İstanbul: Nehir Yayınları, 1993.
• James, William. Pragmatizm. çev. Muzaffer Aşkın. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Keklik, Nihat. Türk İslam Felsefesi Açısından Felsefenin İlkeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Kırca, Celal. Kur’an ve Bilim. İstanbul: Marifet Yayınları, 1996.
• Kırca, Celal. Kur’an ve İnsan. İstanbul: Marifet Yayınları, 1996.
• Kirmani, M. Rıza. “İslam’ın Epistemolojik Temelleri”. çev. Mehmet Paçacı. İslami Bilimde Metodoloji Sorunu. haz. Mehmet Paçacı. 1. Basım, Ankara: Fecr Yayınları, 1991.
• Kocabaş, Şakir. İslam’da Bilginin temelleri. İstanbul: İz Yayınları, 1997.
• Kösemihal, N. Şazi. Sosyoloji Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 4. Basım, 1989.
• Krishnamurti, J. Öğrenme ve Bilgi Üzerine. çev. Anita Tatlıer. İstanbul: Ayna Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Kuşpınar, Bilal. İbn Sina’da Bilgi Teorisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 2001.
• Kutup, Muhammed. İslam Düşüncesinde Sanat, çev. Akif Nuri. İstanbul: Fikir Yayınları, 1979.
• Kutup, Muhammed. İslam’da Fert ve Cemiyet. çev. Mehmet Süslü. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1985.
• Kutup, Seyyid. Fizılal-il Kur’an -Kur’an’ın Gölgesinde-. 16 Cilt. çev. İ. Hakkı Şengüler vd. İstanbul: Hikmet Yayınları, ts.
• Locke, John. İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme, çev. Vehbi Hacıkadiroğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2.Basım, 1996.
• Mengüşoğlu, Takiyettin. Felsefeye Giriş. İstanbul: Remzi Kitabevi, 4. Basım, 1988.
• Mesud, Cübran. er-Raid. 2 Cild. Beyrut: Daru’l i‘lm, 5. Basım, 1986.
• Mevdudi, Ebu’l A’la. Tefhimu’l Kur’an -Kur’an’ın Anlamı ve Tefsiri-. çev. Muhammed Han Kayânî vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Muşta, Muammer C. Konya Enerjetizm Felsefe Okulu. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları., 1995.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Bilgi ve Kutsal. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Olguner, Fahrettin. Türk-İslam Düşüncesi Üzerine. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Öncül, Remzi. Eğitim ve Eğitim Bilimleri Sözlüğü. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Öner, Necati, Felsefe Yolunda Düşünceler. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Öner, Necati. İnsan Hürriyeti. İstanbul: Selçuk Yayınları, 1982.
• Öner, Necati. “Niçin Felsefe?”. Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 1/2 (Mayıs-1985), 493-500.
• Öner, Necati “Zihniyet Farklılıkları ve Kültür”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 1/1 (Ocak-1985), 83-96.
• Özel, İsmet. Bilinç Bile İlginç. İstanbul: Şule Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Politzer, Georges. Felsefenin Başlangıç İlkeleri. çev. Ayda Düz. Ankara: Doğa Yayınları, 1987.
• Popper, Karl R. Daha İyi Bir Dünya Arayışı -Son otuz yılın makaleleri ve bildirileri- çev. İlknur Ata. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Rundell, Micheal- Fox, Gwreth, English Dictionary. Malaysia: Macmillian Press, 1st printing, 2002.
• Salih, Suphi. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 1973.
• Sarı, Mevlüt. el-Mevarid (Arapça-Türkçe Lügat). İstanbul: Bahar Yayınları, 1982.
• Schuon, Frithjof. Varlık, Bilgi ve Din. drl. ve çev. Şehabeddin Yalçın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Spranger, Eduard. İnsan Psikolojisi -Bir Kişilik Psikolojisi-. çev. Ahmet Aydoğan. İstanbul: İz Yayınları, 2001.
• Suruş, Abdülkerim, Evrenin Yatışmaz Yapısı, İstanbul: İnsan Yayınları, 1984.
• Suyuti, Celaleddin. el-İtkan fi ulumi’l Kur’an -Kuran İlimleri Ansiklopedisi-. çev. Yakup Yıldız-Avni Çelik. 2 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat A.Ş., 1987.
• Şeriati, Ali. Kendini Bilmek, çev. Selim Naci Karaarslan. İstanbul: Endişe Yayınları, 1990.
• Şimşek, Said. Kur’an’ın Ana Konuları. İstanbul. Beyan Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Taylan, Necip. İslam Düşüncesinde Din Felsefeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 3. Basım, 1997.
• Timuçin, Afşar. Düşünce Tarihi. İstanbul: BDS Yayınları, 1992.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. İslam Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergah Yayınları, 1. Basım, 1979.
• Uyanık, Mevlüt. Bilginin İslamileştirilmesi ve Çağdaş İslam Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1995.
• Ülken, Hilmi Ziya. Bilgi ve Değer. Ankara: Kürsü Yayınları, ts.
• Ünal, Ali. Kur’an’da Temel Kavramlar. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 1988.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınları, 4. Basım, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”. 2/242-246. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. Kur’nâ-ı Kerîm’de Tefekkür ve Tartışma Metodu. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1983.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Yolcu, Mehmet. Kur’an’ın Zihniyeti Değiştirmesi. İstanbul: Denge Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Yüksel, Emrullah. Amidi’de Bilgi Teorisi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1. Basım, 1991.