DEFTERĪ MEHMED PASHA’S THOUGHT ON POLITICS IN THE FRAMEWORK OF HIS WORK ENTITLED NASĀYIH AL-VUZARĀ WA AL-UMARĀ

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 453 - 484, 30.12.2021

Ejder Okumuş

https://doi.org/10.46353/k7auifd.972197

Öz

There is no doubt that the tradition of politicsbook, advicebook or reformsbook has a special place within the framework of Islamic politics and governance thought. Works such as politicsbook (siyasetname) and advicebook contain remarkable information, view, advice and proposals about politics and governance. These remind the qualifications, duties and responsibilities of each office holder from the top governor to the lowest public official, reveal mistakes, corruptions and cruelties, and propose solutions. The work of Defterī (Defterdar) Bakkalzade Sari Haci Mehmed Pasha (d.1717) named Nasāyih al-Vuzarā wa al-Umarā is also a book that can be handled within the scope of politicsbooks that constitute the common political accumulation of humanity. As a matter of fact, in this article, it is tried to understand the politics and governance approach of Mehmed Pasha in the axis of his work. It is the purpose of this article to understand and make sense of political and governmental thought of the Ottoman intellectual Defterī Mehmed Pasha, who served in the state for nearly fifty years in one of the most critical periods of the Ottoman State. The researcher examines the subject by using the documentation technique with a qualitative approach within the framework of the understanding methodological paradigm. In the final analysis, Mehmed Pasha left a treasure-worthy work for researchers, especially those working in the field of politics and governance. In his work, Defterī Mehmed Pasha first identified and revealed the current situation in politics, and then put forward his criticism and solution proposal.
Defterī Mehmed Pasha is a statesman and intellectual who lived in one of the most critical and sensitive periods of the Ottoman State. Defterī Mehmed Pasha, who has traces of Ibn Khaldun in his view of state and society, is one of the important states and intellectuals who showed a deep interest in the weakening of the Ottoman State after the 18th century, competently handled and described the conditions of the time and put forward ideas related to reforms.
Historian Defterī Mehmed Pasha has a dynamic statesmanship story. He was appointed seven times at regular intervals to the office of financial management. Defterī was appointed to different positions depending on the dynamism in the political life of his time. Although there was a grandvizier expectation, he was not appointed to this post for various reasons. Defterī, who was sentenced to death on accusations such as carelessness, negligence in his jobs, insulting the padishah, religion and the state, persecuting the people in Thessalonike, having a share in Timishvar's capture by the enemy, was executed in 1717.
As can be seen, the subject of this study is very important. Because, in terms of the content of the subject, this has dimensions that will contribute to the understanding and interpretation of politics and governance in general, of the governance and society order of the Ottoman State in the 17th and 18th centuries, and of the approach of Defterī Mehmed Pasha on Ottoman politics and governance. Depending on his aforementioned contributions, the study contributes especially to researhes of political science, sociology and history.
Unlike the studies about Defterī Mehmed Pasha's view on politics and governance, this article approaches Pasha's book Nasāyih al-Vuzarā wa al-Umarā as a whole and discusses all the topics in the book by using the data of history, political science, political philosophy and sociology. As a matter of fact, this can be clearly seen when looking at the titles of the article.
Actually, the work is subject to the tradition of works such as politicsbook and advicebook before it, especially to the Ottoman dimension. However, its specificity and originality can easily be seen when we look at both the order of the subjects and the handling of the subjects that he cares about. In this respect, Defterī Mehmed Pasha's book is an original work of politics.
The subjects of the nine chapters present in Defterī Mehmed Pasha’s book in question shows that the book, in a way, deals with the eight pillars of the circle of justice and provides his information, opinion, advice and proposals within the framework of these eight pillars.
In the book, Defterī Mehmed Pasha does not exclude almost any issue within the scope of politics, governance and administration in the state. On the one hand, he deals with the functions of politics and the moral qualities and duties of statesmen, especially the sultan, padishah and grandvizier, on the other hand, he deals with issues within the scope of public governance, such as the issues that need to be considered in bureaucracy, and the importance of merit and competence in appointment.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Politics, Politicsbook, Governance, Ottoman, Defteri Mehmed Pasha

DEFTERÎ MEHMED PAŞA’NIN NESÂYİHU’L-VÜZERÂ VE’L-ÜMERÂ BAŞLIKLI ESERİ ÇERÇEVESİNDE SİYASET DÜŞÜNCESİ

Öz

İslam siyaset ve yönetim düşüncesi çerçevesinde siyasetname, nasihatname veya ıslahatname geleneğinin ayrı bir yeri olduğu şüphesizdir. Siyasetname türü eserler, siyaset ve yönetimle ilgili dikkate değer bilgi, görüş, nasihat, tavsiye ve teklifler ihtiva ederler. En üst yöneticiden en alt kamu görevlisine kadar her makam sahibinin nitelik, görev ve sorumluluklarını hatırlatır, yanlışlar, bozulmalar ve zulümleri ortaya koyarak çözüm önerileri getirirler. Defterî (Defterdâr) Bakkalzade Sarı Hacı Mehmed Paşa’nın (ö.1717) Nesâyihu’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ adlı eseri de insanlığın ortak siyaset birikimini teşkil eden siyasetnameler kapsamında ele alınabilecek bir kitaptır. Bu makalede belirtilen eser ekseninde Defterî Mehmed Paşa’nın siyaset ve yönetim yaklaşımı anlaşılmaya çalışılmaktadır. Osmanlı’nın en kritik devirlerinden birinde elli yıla yakın bir süre devlette çeşitli hizmetlerde bulunan Osmanlı aydını Defterî Mehmed Paşa’nın siyaset ve yönetim düşüncesini inceleyip anlamak ve anlamlandırmak, bu makalenin amacıdır. Araştırmacı anlamacı metodolojik paradigma çerçevesinde nitel yaklaşımla dokümantasyon tekniğini kullanmak suretiyle konuyu incelemektedir. Son tahlilde Defterî Mehmed Paşa, bilhassa siyaset ve yönetim alanında araştırma yapanlar için hazine değerinde bir eseri miras bırakmıştır. Defterî Mehmed Paşa, eserinde öncelikle siyasetteki mevcut durumu tespit edip ortaya koymuş, ardından da eleştirisini ve çözüm önerisini serdetmiştir.
Defterî Mehmed Paşa, Osmanlı Devleti’nin en kritik ve en hassas dönemlerinden birinde yaşamış bir devlet adamı ve entelektüeldir. Devlet ve toplum görüşünde İbn Haldun’dan izler bulunan Defterî Mehmed Paşa, 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin zayıflaması konusuna çok derinden ilgi gösteren, zamanın şartlarını yetkin bir biçimde ele alıp vasıflayan ve ıslahat fikirleri öne süren önemli devlet ve fikir adamlarındandır.
Tarihçi Defterî Mehmed Paşa dinamik bir devlet adamlığı hikayesine sahiptir. Belli aralıklarla defter-darlık makamına yedi defa tayin edildi. Defterdar, döneminin siyasi hayatındaki hareketliliğe bağlı olarak değişik görevlere getirildi. Sadrazamlık beklentisi olsa da çeşitli sebeplerle bu göreve getirilmedi. İşlerinde özensizlik, dikkatsizlik, ihmal, padişaha, din ve devlete hakaret, Selânik’te halka zulmetme, Tımışvar’ın düşman eline geçmesinde payı bulunma gibi suçlamalarla ölüme mahkûm edilen Defterdar Mehmed Paşa, 1717 yılında idam edildi.
Buraya kadar belirtilen hususlardan da anlaşılabilceği üzere bu çalışmanın konusu oldukça önemlidir. Belirtmek gerekir ki konu, içeriği itibariyle gerek genel olarak siyaset ve yönetimin, gerek siyasetna-melerin, gerek 17. ve 18. yüzyıllar Osmanlı Devleti’nin yönetim ve toplum düzeninin, gerekse bizzat Defterî Mehmed Paşa’nın Osmanlı siyaset ve yönetimiyle ilgili yaklaşımının anlaşılması ve anlamlandırılmasına dair çalışmalara katkıda bulunacak boyutlar taşımaktadır. Söz konusu katkılarına bağlı olarak çalışma, bilhassa siyaset bilimi, sosyoloji ve tarih araştırmalarına katkı sağlar niteliktedir.
Bu makale, Defterdar Mehmed Paşa’nın siyaset ve yönetim görüşü hakkında yapılmış çalışmalardan farklı olarak Paşa’nın Nesâyihu’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ kitabına bir bütün halinde yaklaşmakta ve kitaptaki bütün konuları tarih, siyaset bilimi, siyaset felsefesi ve sosyolojinin verilerinden yararlanarak ele almaktadır. Nitekim makalenin başlıklarına bakıldığında bu açıkça görülebilmektedir.
Eser, kendisinden önceki siyasetname ve nasihatname türü eserler geleneğine, bilhassa Osmanlı zaman boyutuna tabidir fakat gerek konuları sıralayışına gerekse önem verdiği konuları ele alışına bakılırsa, kendine özgülüğü, orijinalliği rahatlıkla görülebilir. Bu açıdan Defterî Mehmed Paşa’nın kitabı özgün bir siyasetname eseridir.
Defterî Mehmed Paşa’nın söz konusu kitabında mevcut dokuz bölümün konuları, kitabın bir bakıma daire-i adliyyenin sekiz rüknünü ele aldığını ve bu sekiz rükün çerçevesinde bilgi, görüş, nasihat, tavsiye ve tekliflerini sunduğunu göstermektedir.
Kitapta Defterî Mehmed Paşa, devlette siyaset ve yönetim kapsamında neredeyse hiçbir konuyu dışarda tutmaz. Bir yandan siyasetin işlevleri ile başta padişah ve sadrazam olmak üzere devlet adamlarının ahlaki nitelikleri ve görevlerini ele alırken, diğer yandan kamu yönetimi kapsamına giren konuları, mesela bürokraside dikkat edilmesi gereken hususları, atamada liyakat ve ehliyet ilkesinin önemini ele alır. Bu çerçevede bir yandan ekonomi alanında toplum ve devlette dikkat edilmesi gereken noktaları incelerken, diğer yandan ordunun önemini ve askeri alanda nelere dikkat edilmesi gerektiğini ortaya koyar, o çerçevede görüş ve nasihatlarını sergiler.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Siyaset, Siyasetname, Yönetim, Osmanlı, Defteri Mehmed Paşa

Kaynakça

• el-Aclunî, İsmail Muhammed. Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs. 2 cilt. Beyrut: Dâru’ İhyâi’t-Turâs, 1351.
• Akkuzu, Tayfun. Yönetim Düşüncesinin Gelişim Sürecinde Siyasetnameler: Defterdar Sarı Mehmet Paşa Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Aristoteles. Politika. çev. Mete Tunçay. 3. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1990.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Canatan, Kadir. İslam Siyaset Düşüncesi ve Siyasetname Geleneği. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2014.
• Darling, Linda. “Do Justice, Do Justice, for That is Paradise, Middle Eastern Advice for Indian Muslim Rulers”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. 22 (2002), 3-19.
• Daver, Bülent. Siyaset Bilimine Giris. 5. Basım. Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekaiyat Tahlil ve Metin. haz. Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa. Devlet Adamlarına Öğütler. Haz. Hüseyin Ragıp Uğural. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Defterî Mehmed Paşa. Nesâihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ. Esad Efendi Kitaplığı. No: 1830.
• Defterî Mehmed Paşa. Zübde-i Vakayiât. Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları. No: 1226.
• Devvânî, Celâleddîn. Ahlâk-ı Celâlî. thk. Abdullah Mes’ûdî ‘Ârâ’î. Tahran: İntişârât -i ‘Ittılâ’ât, 1391.
• Duverger, Maurice. Siyaset Sosyolojisi. çev. Şirin Tekeli. İstanbul: Varlık Yayınları, ts.
• Ergan, Nevin Güngör. Siyasetnamelerimizde Çizilen Devlet Adamı Portresinin Temel Özellikleri. İstan-bul: Bilgi Yayınları, 1998. Gazali, Ebû Hâmid. et-Tibru’l-Mesbûk fî Nasihati’l-Mülûk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1988.
• Genç, Nurullah. Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Seçkin Yayınları, 2007.
• Itkowitz, Norman. Osmanlı İmparatorluğu ve İslâmî Gelenek. çev. İsmet Özel. 2. Basım. İstanbul: Şûle Yayınları, 1997.
• İbn Cemâ’a, Bedreddin. Tahrîru’l-Ahkâm fî Tedbîri Ehli’l-İslâm. thk. Fuad Abdu’l-Mun’im Ahmed. Katar: Riâsetu’l-Mehâkimi’ş-Şer’iyye ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 1985.
• İbn Haldun. Mukaddime. thk. Derviş el-Cüveydî. 2. Basım. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1996.
• İbn Teymiyye. Siyaset es-Siyasetu’ş-Şeriyye. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
• Kınalızâde Âlî. Ahlâk-ı ‘Alâî. Bulak: Matbaatü'l-Bulak, 1248.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Kınalızâde Ali Efendi. Devlet ve Aile Ahlakı. haz. Ahmet Kahraman. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, ts.
• Koçi Bey. Koçi Bey Risalesi. haz. Yılmaz Kurt. Ankara: Ecdâd Yayınları, 1994.
• Lütfi Paşa. Asafnâme-i Vezir Lütfi Paşa. haz. Ahmet Uğur. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ortaylı, İlber. Türki¬ye İdare Tarihine Giriş. Ankara: Turhan Kitabevi, 1996.
• Özcan, Abdülkadir. “Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Mali Bazı Görüş ve Faaliyetleri”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. 10-11 (1983), 239-248.
• Özcan, Abdülkadir. “Defterdar Sarı Mehmed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özcan, A. Gökçe. “Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Nesâyihü’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ Adlı Eserine Göre Osmanlı Yönetim Anlayışı ve Toplum Düzeni”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences, 5 (2015), 1-22.
• Perry, John R. “Justice for the Underprivileged: the Ombudsman Tradition of Iran”. Journal of Near Eastern Studies. 37/3 (1978), 203-215.
• Rosenthal, Erwin I. J. Ortaçağ'da İslâm Siyaset Düşüncesi. çev. Ali Çaksu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Ruby, Christian. Siyaset Felsefesine Giriş. çev. A. Ufuk Kılıç. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Sari Mehmed Pasha. Ottoman Statecraft The Book of Counsel for Vezirs and Governs (Nasaih ül-Vüzera vel’Ümera). çev. Walter Livingston Wright. Princeton: Princeton Üniversity Press, 1935.
• et-Tarsusi, Necmüddin İbrahim b. Ali. Tuhfetu’t-Turk Fîmâ Yecibu en Yu’mel fi’l-Mülk. thk. Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Daru’t-Talîa, 1992.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Matbaatü Mustafâ el-Bâbî, 2. Basım, 1395/1975.
• Togan, Zeki Velidi. Tarihte Usul. 4. Basım. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1985.
• Uğural, Hüseyin Ragıp. “Eser Hakkında”, Devlet Adamlarına Öğütler, Defterdar Sarı Mehmet Paşa. xvıı-xxx. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. çev. Ömer Laçiner. 2. Basım. İstanbul: İletişim Ya-yınları, 1996.