HAÇLI SEFERLERİNDE BUĞDAY TİCARETİ ve AMBARGO

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 31 - 55, 30.06.2023

Nadir Karakuş

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1246846

Öz

Tarihin eski devirlerinden beri insanların temel gıdası, buğday ve onun yan ürünleri olmuştur. Bundan dolayı da büyük devletler buğdayı elde edebilmek için savaşlar verdikleri gibi rakiplerine buğday ambargosu da uygulamaktan geri kalmamışlardır. Roma İmparatorluğu Kuzey Afrika’nın buğdayı için Kartaca ile savaşmış, Hz. Muhammed Yemâme’nin buğdayı üzerinden uyguladığı ambargo ile Mekke müşriklerine geri adım attırabilmiştir. Buğdayın temininde yaşanan sıkıntılar, büyük devletleri bazı krizlerle baş başa bırakmıştır. Bizans İmparatorluğu, 640-642 yıllarında Mısır’ı Müslüman fatihlere terk etmek zorunda kalınca buğdayını buradan temin ettiği için ciddi bir kriz yaşamıştır. Buğdayın kıt olmasından dolayı da Doğu Afrika’daki Nûbelilerin, her yıl Kahire yönetimine 360 köle verip karşılığında mısır ve buğday almaları ise bu konuyu oldukça ilginç hale getirmiştir. Büyük devletler ve güçler, yeri gelince buğday ambargosu ile itaat altına alınabilmiştir. Osmanlıların, Akdeniz’in en büyük deniz gücü Venediklileri, Anadolu buğdayı ile itaat altına almaları ise bu konuya verilecek en çarpıcı örneklerden birisidir. 1095-1291 yılları arasında Suriye, Filistin ve Mısır bölgelerinde devam eden Haçlı seferleri, açlık ve kıtlık ile de gündeme gelmiştir. Bu durum, buğday ekiminin ve ticaretinin devam etmesi için düşman tarafları bir araya getirebilmiş, zaman zaman da aralarında buğday savaşları yaşanmıştır. Kudüs Kralı I. Baudouin ile Dımaşk Atabegi Tuğtegin arasında buna örnek sıra dışı ilişkiler yaşanmıştır. Kudüs Haçlı Krallığı Filistin’in çorak topraklarından dolayı Suriye’nin buğdayına ihtiyaç duymuştur. Bundan dolayı da Dımaşk Atabegliği ile sıcak ilişkiler kurmaya özen göstermiştir. Savaşın kızıştığı anlarda ise tarafların birbirlerine uyguladıkları buğday ambargoları sonucu belirlemiş, öyle ki açlık, kale ve şehirlerin düşmesine dahi sebep olmuştur. Haçlıların Suriye ve Filistin’de tutunmalarında Kıbrıs’ın buğdayı önemli bir etken olmuş, Bizans’ın ilk zamanlarda yaptığı zahire yardımları onları açlıktan kurtarmıştır. Üçüncü Haçlı Seferi ile birlikte bu önemli ada Haçlıların eline geçince, buğday açısından da bir kazanım olmuştur. Öte yandan ele geçirilen yerlerden elde edilen buğday dolu depolar, zapt edilen şehirler kadar burasını ele geçirenleri de sevindirmiştir. Bu süreç bazı zenginleri de ön plana çıkarmış, buğday ticaretinden kesesini dolduran kimseler gücün de sahibi olabilmiştir. Kilikya Ermenilerinin kontrolündeki bereketli Çukurova’nın zahiresi, Adana ve Tarsus’taki İtalyanlar ve yerli tacirler tarafından ihraç edilmiş ve onları zengin etmiştir. Bölgedeki buğday ekiminin zarar görmemesi için gayret sarf edenler Haçlılardan ziyade Müslüman idareciler olmuştur. Artuklu Belek, isyan eden Gerger Ermenilerini cezalandırmakla birlikte, onları Hanzit’e sürerek burada kendilerine topraklar tahsis etmiş, hatta kendilerine tohum dağıtarak tarımın sekteye uğramasının önüne geçmiştir. Haçlı seferleri buğday ticaretinden zengin olan ayrıcalıklı bir zümreyi de oluşturmuştur. Bunlar arasında İtalyan tüccarları ve şövalye tarikatlarını görüyoruz. İstanbul’a buğday taşıyan Cenevizliler Bizans’a istediklerini yaptırmışlar, Venedikliler Girit ve Foça’dan ihraç ettikleri buğday ile güçlerinin zirvesine ulaşmışlardır. Birbirleri ile rekabet etmeye başlayınca da Sakız’ın buğdayını Cenevizliler, Girit’in buğdayını ise Venedikliler tekellerine alarak bir orta yol bulmuşlardır. Şövalye tarikatları ise kutsal savaşa verdikleri destek yanında yaptıkları buğday ticareti ile de ön plana çıkmışlardır. Sicilya’daki Alman Hostenhaufen hânedanı ile yaşanan gerginlikten sonra, buraya daha sonra hâkim olan Fransız Anjou hanedanından elde ettikleri buğday ticaretine mahsus ayrıcalıklarla zenginliklerini artırmışlardır. Tapınakçılar buğday ticareti ile zenginliklerini artırırken, Hospitalier şövalyeleri Rodos’ta ve üçüncü tarikat olan Tötonlar, Baltık bölgesinde buğday ticareti ile de isimlerinden bahsettirmişlerdir. Öte yandan Sicilya buğdayı daha sonraları Barselona’yı beslediği gibi yeni zahire tâcirleri ortaya çıkarmış, Katalan tüccarlar bu işten pek çok para kazanmıştır. Napolyon’un dediği gibi ordular mideleri üzerinde yürümüşler ve bu gerçek Haçlı seferleri esnasında tüm çıplaklığı ile bir kez daha görülmüştür. Bu makale etkin ve başarılı tarım politikalarının, devletlerarası ilişkilerde oynayacağı belirgin ve etkin rolü de dikkatlerimize sunmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Buğday, Ambargo, Ticaret, Haçlılar, Kıtlık

WHEAT TRADE AND EMBARGO IN THE CRUSADES

Öz

Since ancient times of history, the basic food of people has been wheat and its by-products. For this reason, the great states did not stay away from imposing a wheat embargo on their rivals as they fought wars to obtain the wheat. The Roman Empire fought Carthage for the wheat of North Africa, and Prophet Muhammad with the embargo imposed on the wheat of Yamame, the Meccan polytheists were able to take a step back. The problems experienced in the supply of wheat left the big states with some crises. When the Byzantine Empire had to leave Egypt to the Muslim conquerors between the years 640-642, it experienced a serious crisis as it obtained its wheat from there. Due to the scarcity of wheat, the fact that the Nubians in East Africa gave 360 slaves to the Cairo administration every year and got corn and wheat in return made this issue very interesting. Great states and powers were able to be obeyed by the wheat embargo when appropriate. The Ottomans' subordination of the Venetians, the greatest naval power of the Mediterranean, with Anatolian wheat is one of the most striking examples to be given to this subject. The Crusades, which continued in Syria, Palestine and Egypt between 1095-1291, also came to the fore with hunger and famine. This situation brought the enemy sides together for the continuation of wheat cultivation and trade, and wheat wars took place between them from time to time. There were extraordinary relations between the King of Jerusalem, Baudouin I and Damascus Atabeg Tughtegin. The Crusader Kingdom of Jerusalem needed Syria's wheat because of the barren lands of Palestine. Therefore, he took care to establish warm relations with Damascus Atabegs. In the moments when the war escalated, it was determined as a result of the wheat embargoes applied by the parties to each other, such that hunger even caused the fall of castles and cities. The wheat of Cyprus was an important factor for the Crusaders to hold on in Syria and Palestine, and the grain aid of Byzantium in the early days saved them from hunger. When this important island fell into the hands of the Crusaders with the Third Crusade, it was also gain in terms of wheat. On the other hand, the warehouses full of wheat obtained from the captured places pleased those who seized this place as much as the cities that were captured. This process brought some wealthy people to the fore, and those who filled their pockets from the wheat trade could also become the owner of power. The grain of the fertile Chukurova, controlled by the Cilician Armenians, was exported by the Italians and local merchants in Adana and Tarsus and enriched them. It was the Muslim rulers rather than the Crusaders who made efforts to prevent wheat cultivation in the region from being damaged. Although Artukid Balak punished the rebellious Gerger Armenians, he deported them to Hanzit, allocated lands to them, and even distributed seeds to them and prevented the interruption of agriculture. The Crusades also created a privileged group that was rich from the wheat trade. Among them, we see Italian merchants and knightly orders. The Genoese carrying wheat to Istanbul made Byzantium do whatever they wanted, the Venetians reached the peak of their power with the wheat they exported from Crete and Foça. When they started to compete with each other, they found a middle way by monopolizing the wheat of Chios to the Genoese and the wheat of Crete to the Venetians. The knight sects, on the other hand, came to the forefront with their wheat trade as well as their support of the holy war. After the tension with the German Hostenhaufen dynasty in Sicily, they increased their wealth with the privileges specific to the wheat trade they obtained from the French Anjou dynasty, which later dominated here. While the Templars increased their wealth with the wheat trade, the Hospitaller knights in Rhodes and the third sect, the Teutons, made their name known with the wheat trade in the Baltic region. On the other hand, Sicilian wheat brought forth new grain traders as it fed Barcelona later, and Catalan traders earned a lot of money from this business. As Napoleon said, armies marched on their stomachs, and this fact was once again seen in all its nakedness during the Crusades. This article has also brought to our attention the prominent and effective role that effective and successful agricultural policies will play in interstate relations.

Anahtar Kelimeler

Kıtlık, Islamic History, Wheat, Embargo, Trade, Crusaders, Famine

Kaynakça

• Abdullah b. Muhammed b. Nâsır, “S̱ümâme b. Üs̱âl el-Ḥanefî”, Mecelletü Câmiati’l-İmâm Muḥammed b. Suûd el-İslâmiyye, 16. Riyad 1417/1996.
• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK Basımevi, 1950.
• Abulafia, David. “Charles of Anjou Reassessed”. Journal of Medieval History 26 (2000), 93-114.
• Abulafia, David. “Southern ltaly and the Florentine Economy, 1265-1370”. Economic History Review 33 (1981), 377-388.
• Albert of Aachen. Historia Ierosolimitane, History of the Journey to Jerusalem. çev. Susan B. Edgington. Oxford: Clarendon Press, 2007.
• Alptekin, Coşkun. Dımaşk Atabegliği, Tog Teginliler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 1985.
• Anna Komnena. Alexiad Malazgirt’in Sonrası. çev. Bilge Umar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1996.
• Asbridge, Thomas. Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Aydemir Abdullah. Tefsirde İsrâiliyyât. Ankara: DİB Yayınları, 1979.
• Barber, Malcolm. Yeni Şövalyelik, Tapınak Tarikatının Tarihi. çev. Berna Ülner İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• Barber, Malcolm. “Supplying the Crusader States, The Role of the Templars”. The Horns of Hattin. Nşr. B. Z. Kedar, 314-326. Jerusalem and London: 1992.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. Thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân, Ülkelerin Fetihleri. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Cahen, Claude. “Le Diyar Bakr au Temps des Premiers Urtukides”. Journal Asiatique 277 (1935), 219-276.
• Cahen, Claude. Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı. çev. Mustafa Daş. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2016.
• Casson, Lionel. Everyday Life in Ancient Egypt. Baltimore: The John Hopkins University Press, 2001.
• Coureas, Nicholas. “Nicosia”, Crusades an Ancyclopedia. Ed. Alan V. Murray. 885. California: Santa Barbara, 2006.
• Coureas, Nicholas. “Western Merchants and the Ports of Cyprus up to 1291”. Cyprus and the Sea. 255-261. ed. Vassos Karageorghis and Demetrios Michaelides. Nicosia: University of Cyprus, 1995.
• Delaville Le Roulx, Joseph. Les Hospitaliers a Rhodes, (1310–1421). Paris: Leroux, 1913.
• Demirkent, Işın. Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi, (1118-1146). Ankara: TTK Basımevi, 1994.
• Dımaşkî, Ebu’l-Fadl Ca’fer. el-İşâre ilâ Mehâsini’t-Ticâre. çev. Abdulhalık Bakır. “Ticaretin Güzelliklerine İşaret”. Ortaçağ Tarih Metinlerine Dair Çeviriler-1 içerisinde Ankara: Bizim Büro, 2008.
• Ebü’l-Kāsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm Ebû Şâme el-Makdisî. Kitabu’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nuriyye ve’s-Salâhiyye. Thk. İbrahim ez-Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Ebu’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl. el-Muhtasar fî ahbari’l-beşer. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ty.
• Edbury, Peter W. “The Crusader States”, The New Cambridge Medieval History, 590-606. ed. David Abulafia vol. 5. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Ernoul. Ernoul Kroniği, Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Ahmet Deniz Altunbaş. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Gardiner, Robert. “Crusader Turkey: The Fortifications of Edessa”. Fortress: The Castles and Fortifications Quarterly 2 (1989), 23-35.
• Gibbon, Edward. Decline and Fall of the Roman Empire. London: . M. Dent & Company, 1962.
• Harris, Marvin. Cannibals and Kings, The Origins of Culture. New York: Vintage Books, 1977.
• Heyd, W. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. çev. Enver Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Hiestand, Rudolf. “‘Kaiser’ Konrad III., der zweite Kreuzzug und ein verlorenes Diplom für den Berg Thabor”. Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 35 (1979), 82-126.
• Holt, P. M. Haçlılar Çağı, 11. Yüzyıldan 1517’ye Kadar. çev. Özden Arıkan. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Honigmann, E. Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Housley, Norman. “Charles II of Naples and the Kingdom of Jerusalem”. Byzantion 54 (1984), 527-535.
• Huntington, Samuel P. Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması. çev. Elif Berktaş. Ankara: Panama Yayınları, 2021.
• İbn Abdüzzâhir, Muhyiddin. er-Ravzu’z-zâhir fî sîreti’l-meliki’z-Zâhir. nşr. Abdülaziz el-Huveytır. Riyad: Meşveret, 1396/1976.
• İbn Abdüzzâhir, Muhyiddin. Teşrîfü’l-eyyâm ve’l-usûr fî sîreti’l-melik el-Mansur. nşr. Murad Kâmil. Kahire: y.y., 1961.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed. Endülüs’ten Kutsal Topraklara. çev. İsmail Güler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2003.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretu’n-nebeviyye. thk. şrh: M. es-Sekkâ-İ. Ebyârî-A. Şelbî. Kahire: y. y. 1375/1955.
• İbn Kesir, bü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ahmed Abdülvehhâb Fetîh. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1992.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. M. Abdülkadir Atâ. Beyrut Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1410/1990.
• İbn Şeddâd, Bahaeddin. en-Nevâdiru’s-sultâniyye fî mehâsini’l-yûsufiyye. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl. Kahire: Müessesetü’l-Hendâvî, 1994.
• İbn Şeddâd, İzeddin. el-A’lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. By.: y.y., ty.
• İbn Şeddâd, İzzeddin. Baypars Tarihi. çev. M. Şerefüddin Yaltkaya. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr: M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî. Müferricü’l-kurûb fî ahbâri Benî Eyyûb. Thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl ve dğr. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1377/1957.
• İbnü’l-Adîm, Kemâlüddin. Zübdetü’l-Haleb fî târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-tarih. tsh. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1407/1987.
• İbnü’l-İbrî, Abu’l-Farac. Abu’l-Farac Tarihi. çev. Şerafeddin Yaltkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya‘lâ er-Reîsülecel Mecdürrüesâ el-Amîd Hamza b. Esed. Şam Tarihine Zeyl, I. Ve II. Haçlı Seferleri Dönemi. çev. Onur Özatağ. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• İmâdüddin Kâtib Isfahânî. el-Berku’ş-Şâmî. thk. Falih Huseyn. Amman: Müessesetü Abdülhamid Şûmân, 1987.
• İnalcık, Halil. Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: TTK Yayınları, 1954.
• Kalkaşendî. Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, t.y.
• Kiesewetter, Andreas. “Bonifacio VIII e gli Angioini”. Bonifacio VIII: Atti del XXXIX Convegno storico internazionale del Centro italiano di studi sul Basso Medioevo-Accademia Tudertina (Todi, 13-16 ottobre 2002), Spoleto: Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, 2003.
• Makrizî, Takiyeddîn Ahmed. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hıtât ve’l-a’sâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1418.
• Makrizî, Takiyeddîn Ahmed. es-Sülûk li mağrifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1418/1997.
• Makrîzî, Takiyeddîn Ahmed. İgâsatu’l-ümme bi-keşfi’l-ğumme. nşr. Kerem Hilmi Ferhat. Kahire: Aynu’d-Dirâsât ve’l- Buhûsi’lİnsâniyye ve’l-İçtimaiyye, 2007.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüsey. et-Tenbîh ve’l-işrâf. nşr. Michael Jan de Goeje. Leiden. E. J. Brill, 1967.
• Moreno, M. M. “Sicilya’da Müslümanlar”. çev. A. Bakır-A. Çelik. Ortaçağ Tarihi Metinlerine Dair Çeviriler-2. Ankara: Bizim Böro, 2008.
• Muhammed Seyyid Keylânî. el-Hurûbu’s-salîbiyye ve eseruhâ fi’l-edebi’l- Arabî fî Mısr ve’ş-Şam. Kahire: y.y., 1949.
• Munro, Dana Carleton. Letters of the Crusades. Philadelphia: Longmans, 1902.
• Nâsır-ı Hüsrev. Sefernâme. çev. Abdülvehap Tarzi. İstanbul: MEB Yayınları, 1950.
• Niketas Khoniates. Historia, Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Odo de Deuil. The Journey of Louis VII to the East. nşr. çev. V. G. Berry. New York: Columbia University Press, 1948.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Otten, Catherine. “Les Genois a Limassol au Milieu du XVe Siecle”. Dei Gesta per Francos: Crusade Studies in Honour of Jean Richard. ed. Michel Balard, Benjamin Z. Kedar, and Jonathan Riley-Smith. Aldershot, UK: Ashgate, 2001.
• Pirenne, Henri. Hz. Muhammed ve Charlemagne. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Prawer, Joshua. The Latin Kingdom of Jerusalem: European Colonialism in the Middle Ages. London: Weidenfeld and Nicolson, 1972.
• Raymondus Aguilers. Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem, Haçlılar Kudüs’te, Bir Papazın Gözünden İlk Haçlı Seferi. çev. Süleyman Genç. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2019.
• Richard, Jean. “La Polittique Orientale de Saint Louis, La Crusaide de 1248”. Septieme Centenaire de la Mort de Saint Louis Actes des Colloques de Royaumont et de Paris (1976) 197-207.
• Rubenstein, Jay. “Cannibals and Crudsades”, French Historical Studies, Vol. 31, No. 4 (2008), 525-552.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kururmu Yayınları, 1987.
• Safvet, Ahmed Zeki. Cemheretü resâili’l-Arab. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât v. dğr. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Sumberg, Lewis A. M. “The ‘Tafurs’ and the First Crusade,” Mediaeval Studies 21 (1959), 222-246.
• Süleyman Sûdî. Osmanlı Vergi Düzeni: Defter-i Muktesid. haz. M. Ali Ünal. Isparta: Süleyman Sudi Kitapları, 1996.
• Sümer, Faruk. Yabanlu Pazarı, Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1985.
• Süryani Mikhail. Süryânî Patrik Mihail’in Vakayinâmesi. çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Kütüphanesi Tercümeler Kısmı, 1944.
• Şeşen, Ramazan. Selâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. Kahire: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi, 1388/1968.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). Beyrut: Dâru’t-Turâs 1387.
• Tanilli, Server. Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, İnsanlık Tarihine Giriş. İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.
• Turan, Osman. “Keykâvus I”. İslam Ansiklopedisi. 6/632. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer. Kitâbu’l-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1409/1989.
• Vann, Theresa M. “The Role of Rhetoric and Diplomacy in the Creation of Muslim Identity in Fifteenth Century Rhodes”, Mediterranean Identities in the Premodern Era: Entrapots, Island, Empires. ed. John Watkins-K. L.Reyerson. Routhledge: UK, 2014.
• Vasiliev, A. A. Bizans İmparatorluğu Tarihi. çev. Arif Müfit Mansel. Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
• Wilhelm Johann. Zinkeisen, Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa. Gotha: Biblio Bazaar, 1856.
• William of Tyre. A History of Deeds Done Beyond the Sea. çev. Emily Atwater Babcock-A. C. Krey. New York: Colombia Universty Press, 1943.
• Wolff, Robert L. “Politics in the Latin Patriarchate of Constantinople, 1204–1261”, Dumbarton Oaks Papers 8 (1954), 227-303.
• Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk. Ülkeler Kitabı. çev. Murat Ağarı. İstanbul: Bayrak Matbaası, 2002.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Mu’cemü’l-büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1410/1990.
• Yavaş, Halil. “Töton Şövalyelerinin Ortaya Çıkışı ve Geç Ortaçağ’da Kuzey Avrupa’da Tesiri”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı: 1 (2018), 1-16.
• Zacour, N. P. – Hazard, H. W. “The Teutonic Knights in the Crusader States”. The Impact of The Crusades on The Near East. Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1985.