BEING A STEPCHILD IN THE HISTORICAL NARRATIVE: THE POSITION OF WOMEN IN THE OTTOMAN MODERNIZATION PROCESS

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 233 - 261, 30.06.2024

Osman Ülker Dilek Ülker

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1461886

Öz

This article critically examines the representation and status of women in Turkish history, with a particular focus on the Ottoman and Republican periods. While conventional wisdom holds that modernization in Turkish society commenced with the Tanzimat reforms, the establishment of the Republic signaled a departure from the Ottoman Empire. Consequently, modernization and its resulting transformations have often been treated as distinct phenomena for each era. However, recognizing the interconnectedness of historical events reveals that modernization is an ongoing process. The proclamation of the Republic brought about a reconfiguration of modernization and Westernization, aimed at societal transformation through comprehensive reforms. A pivotal aspect of legitimizing these reforms was the deliberate portrayal of the Ottoman past in a negative light, serving to distance the new Republic from its predecessor. This reframing is particularly evident in the depiction of women. In the Ottoman Empire, women were often portrayed as relegated to traditional roles, veiled and confined to domestic spaces, lacking agency and education. In contrast, the Republic positioned women as emancipated and independent, symbolizing freedom from traditional constraints. However, before assessing the rights gained by women in the Republican period, it is imperative to scrutinize the accuracy of their portrayal in the Ottoman era. The article unfolds in three main sections. Firstly, it delves into discussions surrounding modernization, drawing upon Kemal Karpat's perspective to underscore the historical continuity between the Ottoman and Republican states. According to Karpat, Turkey was forged through the inheritance of linguistic and cultural elements from the Ottoman Empire, maintaining a historical bond between the two entities. Secondly, a comparative analysis is conducted between "the woman of the Republic," depicted as modern and Western, and the Ottoman woman, portrayed as traditional and oppressed. Despite claims of liberation for Ottoman women, the persistence of male dominance during the Republic period challenges the narrative of complete emancipation. Lastly, the article provides a detailed exploration of women's status in the Ottoman period, focusing on their representation in education, art, and literature. This section highlights the increasing presence of women in various spheres, including education, where the establishment of mandatory primary schools and junior high schools demonstrated a commitment to female education. Moreover, the emergence of female authors, artists, and intellectuals underscores the active participation of women in Ottoman civil society. This article also argues that the Kemalist narrative of Turkish modernization perpetuates a selective historical interpretation, obscuring the multifaceted nature of societal transformations. By reassessing the representation of women across historical periods, it seeks to challenge entrenched narratives and contribute to a more nuanced understanding of Turkish modernization and its impact on gender dynamics. Overall, this study underscores the importance of adopting a holistic perspective in examining Turkish history, recognizing the complexities and interconnectedness of societal changes over time. As a result, it has been observed in the study that the representation of women in the public sphere began from the Tanzimat period onwards, and women have been involved in both education and employment. Additionally, it is possible to say that particularly in the field of literature, women's studies in the Ottoman period were more intense compared to the Republican period. It has been reaffirmed that women had different advantages and disadvantages in both the Ottoman and Republican periods; therefore, it is emphasized once again that Turkish modernization cannot be delineated in black and white, and it should be approached from a holistic perspective.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Modernization, Women, Ottoman Women, Republican Women

TARİH ANLATISINDA ÜVEY EVLAT OLMAK: OSMANLI MODERNLEŞME SÜRECİNDE KADININ KONUMU

Öz

Bu makale, kadınların Osmanlı döneminde baskı altında tutulduğu ile ilgili anlatıları, kadınların dönemin kamusal yaşamdaki rollerini ve temsillerini, eğitim, istihdam ve kültürel üretimdeki katılımlarını inceleyerek analiz etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne geçiş sürecinde kadınların statüsü ve haklarında süregelen değişimleri, toplumdaki kadınlara yönelik algıları ve tutumları ortaya koymayı hedeflemektedir. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle başlayan yeni süreç, farklı alanlarda radikal değişimlerin yaşandığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Toplumun yukarıdan aşağı bir model ile çağdaşlaştırma/Batılılaştırma projesi devrimler ile gerçekleştirilmek istenmiş, kadının toplumdaki konumu ise çağdaşlaşmanın sembollerinden birisi olarak görülmüştür. Bu sebeple kadınlara yeni haklar tanınırken aynı zamanda geleneksel yaşam biçimine yönelik yasaklar da getirilmiş; böylece bir Cumhuriyet kadını üretilmek istenmiştir. Tek partili dönemde kadınlara yönelik alınan kararlar meşruiyetini ise, Osmanlı döneminde kadınların din ve gelenekler tarafından baskı altında tutulduğu inancını üreten oryantalist bakış açısından almıştır. Osmanlı döneminde kadınların herhangi bir hakka sahip olmadığı ve kamusal alanda yerlerinin bulunmadığı, ancak Cumhuriyet sonrası devrimlerle özgürlüklerine kavuşabildiklerine dair bir söylem geliştirilmiştir. Bu yaklaşımın zayıf noktası ise, geçmişin karanlıkta olduğu yargısına Osmanlı dönemini inceleyerek değil, Cumhuriyetin ilanından sonraki uygulamalara bakarak ulaşmasıdır. Bu çalışmamızda konunun asıl muhatabına yani, Osmanlı’da kadının kamusal alanda konumunun ne olduğuna bakmaya çalışacağız. Bu açıdan konu üç ana kısımda incelenecektir: Türk modernleşmesinin kuramsal değerlendirilmesi, Osmanlı döneminde kadının baskı altında tutulduğu ve Cumhuriyetin ilanı ile özgürleştiği iddiaları.  Bu bağlamda çalışmada öncelikle, Türk modernleşmesi etrafında dönen tartışmalara bakılacaktır. Bu konuda özellikle Kemal Karpat'ın perspektifinden yararlanılarak, Osmanlı ile Cumhuriyet ilanından sonra kurulan genç devlet arasındaki tarihsel sürekliliğin altı çizilecektir. Karpat'a göre, Türkiye, Osmanlı İmparatorluğu'ndan dil ve kültür gibi birçok unsur miras alarak ve aralarındaki tarihsel bağı koruyarak oluşturulmuştur. Yani Türk modernleşmesi Osmanlı dönemi ve Cumhuriyet dönemi diye birbirinden tamamen bağımsız iki kısımdan oluşmamakta, aksine birbirinin devamı olacak şekilde ilerlemektedir. İkinci olarak, "Cumhuriyet kadını" ile "Osmanlı kadını" arasında karşılaştırmalı bir analiz yapılacaktır.  Bu kavramların ne ifade ettiği, hangi bağlamlarda kullanıldığı ve nasıl bir karşıtlık oluşturduğu incelenecektir. Çalışmada özellikle Cumhuriyet sonrası bazı metinlerde, modern ve batılı olarak tasvir edilen Cumhuriyet kadını, geleneksel ve baskı altında olduğu düşünülen Osmanlı kadınıyla bir dikotomi içinde konumlandığı görülmüştür. Osmanlı döneminde gerçekten tarif edildiği gibi bir baskı var mıydı ve Cumhuriyetin ilanı ile kadın tam anlamıyla özgür olabilmiş midir? Bu iki soru bu bölümün temel problemi olacaktır. Yine çalışmada Cumhuriyetin ilanından sonra kadınların bir anda kamusal alanda, siyasette ve edebiyatta özgürleşmediği, hatta bazı geleneksel toplumsal rollerin kadınlara yüklenmeye devam ettiği görülmüştür. Son olarak, makale Osmanlı döneminde kadınların durumuna detaylı bir şekilde odaklanarak eğitim, sanat ve edebiyat alanlarındaki temsillerini inceleyecektir. Bu bölüm, Osmanlı döneminde kızların eğitimde artan varlığı zorunlu ilkokulların ve ortaokulların kurulması, kız eğitimine verilen önemi Osmanlı döneminde kadınların cahil bırakıldığı iddiaları ekseninde ele alınacaktır. Ayrıca, kadın yazarlar, sanatçılar ve entelektüellerin ortaya çıkışı ve kadın dergilerinde yaşanan artış Osmanlı toplumunda kadınların iddia edilenden daha aktif ve sosyal hayatta yer aldıklarını gösteren birer delil olarak tartışılacaktır. Bu açıdan çalışma Türk modernleşmesinin Kemalist anlatısının seçici bir tarihsel yorumu devam ettirdiğini ve toplumsal dönüşümlerin karmaşıklığını göz ardı ettiğini savunur ve kadınların temsillerini tarihsel dönemler boyunca yeniden değerlendirerek, yerleşik hikayelere meydan okumayı ve Türk modernleşmesinin ve cinsiyet dinamiklerinin etkileri hakkında daha nüanslı bir anlayışa katkıda bulunmayı amaçlar. Sonuç olarak çalışmada kadınların kamusal alanda temsilinin Tanzimat’tan itibaren başladığı, II. Meşrutiyet ile arttığı ve kadınların hem eğitim hem çalışma hayatında yer aldığı görülmüştür.  Buna ek olarak özellikle edebiyat alanında kadın dergileri aracılığı ile Osmanlı döneminde kadınların yaptığı müstakil çalışmaların Cumhuriyet dönemine nazaran daha yoğun olduğunu söylemek de mümkündür. Hem Osmanlı hem de Cumhuriyet döneminde kadının farklı avantaj ve dezavantajlarının olduğu; bu sebeple Türk modernleşmesinin siyah beyaz bir çizgiyle ayrılmadığı, ona bütüncül bir perspektiften bakılması gerektiği bir daha teyit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Modernleşme, Kadın Hakları, Osmanlı Kadını, Cumhuriyet Kadını

Kaynakça

• Acun, Fatma. “Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne değişme ve süreklilik”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 16/ (20 Aralık 1999).
• Acun, Fatma. “Osmanlı’nın Torunları Cumhuriyet’in Çocukları: Osmanlıdan Cumhuriyet’e Değişme ve Süreklilik”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 2007/15 (01 Ağustos 2007), 39-63.
• Akdemir, Fatma. Hayal ve Hakikat’ten Enin’e Fatma Aliye’nin yazarlık serüveni. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2015.
• Avci, Müşerref. “Osmanlı Devleti’nde Kadın Hakları ve Kadın Haklarının Gelişimi İçin Mücadele Eden Öncü Kadınlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 55 (26 Ocak 2016), 225-254.
• Aydede, (20 Nisan 1922), 32.
• Bekiroğlu, Nazan. “Osmanlıda Kadın Şairler”. Yeni Türk Yayınları 9/ (1999), 802-812.
• Bilgiç, Esra Ercan. “Women’s Rights and Gender Equality in Turkey| The Image of Turkish Women as the Antithesis of the Ottoman Past: Representations of Women in the Newspapers of the Early Republican Era”. International Journal of Communication 14/0 (28 Ekim 2020). 5463-5481
• C.H.P., Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası. Ankara: Ulus Basımevi, 1935.
• Caporal, Bernard. Kemalizmde ve Kemalizm sonrasında Türk kadını: (1919-1970). Türkiye İs Bankası Kültür Yayınları, 1982.
• Caporal, Bernard. Kemalizmde ve Kemalizm sonrasında Türk kadını: (1919-1970). Türkiye İs Bankası Kültür Yayınları, 1982.
• Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. Ankara: Siyasal Yayın Dağıtım, 2014.
• Cumhuriyet. “Türk Kadını” (26 Aralık 1936).
• Cumhuriyet. “Türk Varlığında Türk Kadının Yüksek Yeri” (23 Şubat 1935).
• Çakir, Serpil. “Osmanlı Kadın Dernekleri”. Toplum ve Bilim 1 (1991), 139-157.
• Daver, Abidin. “Abidin Daver, Türk Kadını Sevinç ve Kıvanç Duy!”. Cumhuriyet (07 Şubat 1935).
• Erdem, Ali Rıza. “Atatürk’ün Kadına ve Kadın Eğitimine Verdiği Önem”. Belgi Dergisi 9 (01 Şubat 2015), 1266-1277.
• Erdem, Y. Tümer. II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2007.
• Ergönül, Eser- Koca, Bayram. “Erken Cumhuriyet Dönemi Resimlerinde Kadın İmgesi: Modernleşme ve Milliyetçilik”. Art-e Sanat Dergisi 10/20 (31 Aralık 2017), 761-786.
• Erişti, Özgür Ceren. “Geç Dönem Osmanlı Resim Sanatında Kadın İmgesinin Temsili”. Moment Dergi 2/2 (15 Aralık 2015), 59-79.
• Georgeon, François. “11. Women’s Representations in Ottoman Cartoons and the Satirical Press on the Eve of the Kemalist Reforms (1919–1924)”. A Social History of Late Ottoman Women. 249-277. Brill, 2013.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1990.
• Güzel, M. Şehmus. “1908 Kadınları”. Tarih ve Toplum 2 (Temmuz 1984), 6-12.
• Işık, Esra. “Erken Cumhuriyet Dönemi Kadın Dergilerinde Kadın İmajı: Ev Kadın Dergisi Örneği”. Folklor/Edebiyat 27/106 Özel Ek (11 Ekim 2021), 211-228.
• İnan, Afet. Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması Tarih Boyunca Türk Kadının Hak ve Görevleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2022.
• İnce, Başak. “Gender Stereotyping in Civic Education Textbooks in Turkey throughout the Republican History”. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 14/27 (2018), 155-179.
• Kandiyoti, Deniz. Fragments of Culture: The Everyday of Modern Turkey. I.B.Tauris, 2013.
• Karagöz, (Aralık 1923), 1647.
• Karagöz, (Aralık 1923), 1650.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din. çev. Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Kırkpınar, Leyla. “Cumhuriyet ve Kadın”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/8 (01 Haziran 1998), 93-114.
• Koç, Duygu. “Öcü Geçmiş, Yüceltilen Bugün ve Umutlu Gelecek: Türk Kadın Yolu Dergisi’nde Siyasi Söylem”. Tarih Araştırmaları Dergisi 39/67 (31 Mart 2020), 585-609.
• Kurnaz, Şefika. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadınların Eğitimi”. Milli Eğitim Dergisi 143 (1999), 99-111.
• Kurnaz, Şefika. Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını. Ankara: Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Linke, Lilo. Allah Dethroned: A Journey Through Modern Turkey. New York: Alfred A. Knopf, 1937.
• Makal, Ahmet. “Türkiye’de kadın emeğinin tarihsel kökenleri: 1920-1960”. Geçmişten Günümüze Türkiye’de Kadın Emeği. 38-116. Ankara: Ankara A.Ü. Yayınevi, 2012.
• Manen, Max van. Researching Lived Experience: Human Science for an Action Sensitive Pedagogy. New York: Routledge, 2. Basım, 2016.
• Mevlan, Ulviye. “Hürriyet İsteriz”. Kadınlar Dünyası, 1.
• Özdemir, Gülen. “Türk Kadınının Toplumsal Konumunun Gelişim Süreci”. Sosyal Bilimler Metinleri 2009/1 (01 Haziran 2009), 1-19.
• Öztürk, Cemil. “Dârülmuallimât”. İslam Ansiklopedisi. 8/549-550. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Papila, Aytül. “Cumhuriyet Döneminin Türk Kimliğininin, Cumhuriyet İdeolojisinin Oluştuğu (1923-1950) Yılları Arasında Üretilen Resimler Üzerinden Analizi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16/1 (2012), 151-168.
• Sevinç, Kazım. Türk Yavrularına Yurt Bilgisi: Sınıf 5. İstanbul: Ekspres Matbaası, 1931.
• Seyran, Emine. Mihri Müşfik (Yaşamı ve Sanatı). İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2005.
• Shaw, Wendy M. K. “Where Did the Women Go?: Female Artists from the Ottoman Empire to the Early Years of the Turkish Republic”. Journal of Women’s History 23/1 (2011), 13-37.
• Somel, S. Akşin. “Osmanlı Modernleşme Dönemince Kız Eğitimi”. Kebikeç 10 (2000), 223-238.
• Tunç, Uğurgül. Osmanlı Modernleşmesinde Eğitim Sanat ve Kadın: İnas Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi Örneği. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 2018.
• Türkiye Cumhuriyeti Tarih: 4. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Ürekli, Fatma. “Güzel Sanatlar Eğitiminde Osmanlı Hanımlarına Açılan Bir Pencere İnas Sanayi-i Nefise Mektebi”. Tarih ve Toplum 39/231 (2003), 50-61.
• Yaman, Zeynep Yasa. “Ötekinin Varlığı: Her Resim Bir Öykü Anlatır”. Kadınlar Resimler Öyküler,. İstanbul: Pera Müzesi, 2006.
• Yilmaz, Ahmet. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadın Kimliğinin Biçimlendirilmesi”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 9/20 (01 Haziran 2010), 191-212.
• Yilmaz, Hale. Becoming Turkish: Nationalist Reforms and Cultural Negotiations in Early Republican Turkey 1923-1945. Syracuse, NY: Syracuse University Press, Reprint edition., 2016.