THE SOURCE OF INTERPRETATION OF DIFFERENT DISCIPLINES IN THE EARLY PERIOD: TAFSĪR YAHYĀ IBN SALLĀM EXAMPLE

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 781 - 812, 30.12.2024

Aykut Kaya

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1522606

Öz

The method followed by commentators in interpreting the verses after the Qur'an has been conducted according to the arrangement of the Mushaf is significant from the perspective of the history of exegesis. This is because the methods and principles preached during the founding phase of tafsir influenced the subsequent methodology of tafsir interpretation. One of the methods followed in the interpretation of the verses in the early period was to make use of the branches of science related to the verses. This study focuses on the efforts of Yahyā b. Sallām (d. 200/815), who is considered an authority in the rational and theoretical sciences, who pointed out that different disciplines should be known for the writing of tafsīr in the field of early tafsīr. It is thought that identifying this unique method of Yahyā b. Sallām, which is different from his predecessors in the early tafsīr activities and which influenced the later tafsīr literature, will contribute to the field. The aim of the research is to reveal the relationship between tafsir and different branches of science in the early period of tafsir activity after tafsir was edited separately according to the Mushaf order and to reveal how tafsir benefited from different sciences. The most general conclusion we have reached in this study is this: Yahyā b. Sallām was one of the pioneers of change in the early period of tafsīr by making rational and narrative sciences functional in tafsīr. In his tafsīr, he followed the method of direct exegesis in addition to narration and interpreted the verses by utilizing different branches of science. Yahyā b. Sallām, who is considered to be the first early commentator to mention the sciences that the exegete should know, generally followed the narration-based exegesis method of his predecessors, but he also offered new methods to his successors. Yahyā b. Sallām, who is recognized as a competent scholar in Islamic sciences and who wrote works, both expressed these issues directly and applied them in his tafsīr. Thus, the author enriched the field by accelerating the tafsir activities of his time and paved the way for tafsir to become more systematic. The exegesis of the entire Mushaf by Yahyā b. Sallām brought tafsīr into closer contact with different disciplines. This situation affected the function of both traditional and rational sciences in tafsīr. He made many narrations functional in tafsīr due to the need for more narrations for the exegesis of the verses. In addition, he did not only look at the authenticity of the narrations but also used them in the exegesis according to their compatibility with the meaning of the verses. This method of the commentator was criticized by the muhaddiths who evaluated the narrations within the framework of the conditions of authenticity. When we look at Yahyā b. Sallām's utilization of narrative sciences, we observe that he quoted the sayings of the Prophet, the opinions of the Companions, and the interpretations of the tabiūn, which serve to explain the verses and clarify the meanings. Yahyā b. Sallām explained the different meanings of the verses in his Tafsīr by using the Qiraat as the main source and stated the differences of the Qiraat and the effects of these differences on the meaning. In addition, other narrative sources such as isrāiliyyat and siyar were included in his tafsīr more than in the previous period. Thus, he contributed to the system in which many narrations about a verse are quoted. Yahyā b. Sallām, who acted on his own ijtihād in the absence of narrative data, relied on rational sciences in this process. Among the most prominent of the rational sciences he utilized are the method of exegesis of the Qur'an with the Qur'an, linguistic sciences such as sarf, nahw, and linguistics, fiqh, kalām, and Qur'anic sciences. In particular, the method of exegesis of the Qur'an with the Qur'an was used effectively by Yahyā b. Sallām. In addition, linguistic sciences played a large role in the explanation of the verses. In addition, deducing jurisprudential rulings from the verses is also considered one of the methods Yahyā b. Sallām followed in his exegesis. Yahyā b. Sallām did not enter into discussions on theological issues in terms of the conditions of the period, but he made tafsir in line with the Ahl al-Sunnah creed and considered theology as a source of tafsir. Yahyā b. Sallām, who made the Qur'anic sciences functional as the main source in his tafsīr, both wrote independent works in this field and applied them in his tafsīr.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Early Tafsīr activities, Yahyā b. Sellām, Source of Tafsīr, Tadwīn.

ERKEN DÖNEMDE FARKLI DİSİPLİNLERİN TEFSİR’E KAYNAKLIĞI: YAHYÂ B. SELLÂM TEFSİRİ ÖRNEĞİ

Öz

Kur’ân’ın Mushaf tertibine göre tefsir edilmesinden sonra müfessirlerin âyetlerin yorumlanmasında takip ettikleri yöntem, tefsir tarihi açısından önem arz etmektedir. Çünkü tefsirin kuruluş aşamasında vaz’ edilen yöntem ve prensipler, kendinden sonraki tefsir yorumlama metodolojisinin şekillenmesinde başat rol oynamıştır. Erken dönemde âyetlerin yorumlanmasında takip edilen yöntemlerden biri de âyetlerin ilişkili olduğu ilim dallarından istifade ederek yorumlama ameliyesi yapmaktır. Bu çalışma, erken dönem tefsir sahasında tefsir yazımı için farklı disiplinlerin bilinmesi gerektiğine işaret eden, naklî ve aklî ilimlerde otorite sayılan Yahyâ b. Sellâm’ın (öl. 200/815) çabasını konu edinmektedir. Yahyâ b. Sellâm’ın, erken dönem tefsir faaliyetleri içinde kendinden öncekilerden farklı olarak ortaya koyduğu ve kendinden sonraki tefsir literatürünü etkileyen bu özgün metodunun tespit edilmesinin alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmanın amacı, erken dönem tefsir faaliyeti içerisinde tefsirin Mushaf tertibine göre müstakil olarak tedvin edildikten sonra farklı ilim dallarıyla ilişkisini açığa çıkarmak ve tefsirin farklı ilimlerden istimdat etme keyfiyetini ortaya koymaktır. Çalışmada, tefsire kaynaklık eden ilimler aklî ve naklî olarak tasnif edilmiş ve Yahyâ b. Sellâm’ın işlevsel kıldığı ilimler örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada ulaştığımız en genel sonuç şudur: Erken dönem tefsir faaliyeti içerisinde, Yahyâ b. Sellâm’ın aklî ve naklî ilimleri tefsirde işlevsel kılarak bu alanda değişimin öncülerinden olduğudur. O, tefsirinde rivâyetin yanı sıra dirâyet tefsir metodunu takip ederek âyetleri farklı bilim dallarından istifade ederek yorumlamıştır. Erken dönemde müfessirin bilmesi gereken ilimlerden bahseden ilk müfessir olarak kabul edilen Yahyâ b. Sellâm, genel olarak kendinden öncekilerin rivâyet eksenli tefsir metodunu takip etse de tefsiri farklı disiplinlerle ilişkilendirmesi yönüyle kendinden sonrakilere yeni yöntemler sunmuştur. İslâmî ilimlerde yetkin bir alim olarak kabul edilen ve eserler veren Yahyâ b. Sellâm, bu hususları hem doğrudan dile getirmiş hem de tefsirinde uygulamıştır. Böylece, müellif, kendi dönemindeki tefsir faaliyetlerine ivme kazandırarak alana zenginlik katmış, tefsirin daha sistematik hale gelmesine ön ayak olmuştur. Yahyâ b. Sellâm'ın Mushaf’ın tamamını tefsir etmesi, tefsirin farklı disiplinlerle daha yakın temasa geçmesini sağlamıştır. Bu durum, hem naklî hem de aklî ilimlerin tefsirdeki fonksiyonunu etkilemiştir. Yahyâ b. Sellâm, âyetlerin tefsiri için daha fazla rivâyete ihtiyaç duyulması nedeniyle birçok rivâyeti tefsirde işlevsel kılmıştır. Ayrıca, rivâyetlerin sadece sıhhatine değil, aynı zamanda âyetlerin anlamıyla uyumlu olmasına da dikkat etmiştir. Bu yöntemi, rivâyetleri sıhhat şartları çerçevesinde değerlendiren muhaddisler tarafından eleştirilmiştir. Yahyâ b. Sellâm’ın naklî ilimlerden yararlanma yönüne baktığımızda, ayetlerin açıklanmasına ve manaların te’kid edilmesine hizmet eden Hz. Peygamber'in sözleri, sahabe görüşleri ve tabiûn yorumlarını naklettiği gözlemlenmektedir. Yahyâ b. Sellâm, tefsirinde kıraatleri ana kaynak olarak kullanarak âyetlerin farklı manalarını açıklamış, kıraat farklılıklarını ve bu farklılıkların manaya etkilerini belirtmiştir. Ayrıca, isrâiliyyat ve siyer gibi diğer naklî kaynaklar da daha önceki döneme nazaran daha fazla yer vermiştir. Böylece, bir ayet hakkında birçok rivayetin aktarıldığı sisteme katkı sağlamıştır. Naklî verilerin olmadığı yerlerde ise kendi içtihadıyla hareket eden Yahyâ b. Sellâm, bu süreçte aklî ilimlerden istimdat etmiştir. İstifade ettiği aklî ilimlerin en belirgin olanları arasında Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsir yöntemi, sarf, nahiv, lügat gibi dil ilimleri, fıkıh, kelâm ve Kur’ân ilimleri yer almaktadır. Özellikle Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsir edilmesi yöntemi, Yahyâ b. Sellâm tarafından etkili bir şekilde kullanılmıştır. Bunun yanında, sarf, nahiv, lügat gibi dil ilimlerine âyetlerin açıklanmasında geniş yer vermiştir. Âyetlerden fıkhî hükümler çıkarma da Yahyâ b. Sellâm’ın tefsirinde takip ettiği önemli yöntemlerden biridir. Kelâmî konulara dönemin şartları itibariyle tartışmaya girmeden ehl-i sünnet akidesi doğrultusunda tefsir yaparak kelâmı da tefsir kaynağı olarak değerlendirmiştir. Kur’ân ilimlerini tefsirinde ana kaynak olarak işlevsel kılan Yahyâ b. Sellâm, bu alanda hem müstakil eserler yazmış hem de tefsirinde uygulamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Erken Dönem Tefsir, Yahyâ b. Sellâm, Tefsir Kaynakları, Tedvin.

Teşekkür

Kolaylıklar diliyorum.

Kaynakça

• Abdulhalim, Muhammed Safven Mubarrir. Menhec el-İmam Yahyâ b. Sellâm et-Teymî fi’t-tefsîr. Ummu Derman - Sudan: Câmiatu’l-Kur’âni’l-Kerim ve Ulûmu’l-İslâmiyye, Kulliyetu Dırâsetü’l-Ulya, Doktora, 2011.
• Abdullah, Müsaid Müslim. Gelişme Döneminde Tefsir. çev. Muhammed Çelik. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Akbaş, Mustafa Yasin. Hadis Edebiyatında Kitâbu’t-Tefsîrler Ve Taberî Tefsiri İle Karşılaştırılması. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Alî, İsra Huseyn-Semir, Abdu Hasan. "Tevcîhât Yahyâ b. Sellâm lil’kıraâti’l-Kur’âniyye fî tefsîrihi: Sûretu’l-Kehf enmûzecen". Mecelletü Câmiatu’l-Enbâr li’l-Ulûmu’l-İslâmiyye 12/53 (2022), 67-108.
• Baş, Erdoğan. "Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi (İlk Dört Asır)". Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III. 21-42. İstanbul: İSAV, 2002.
• Bayram, Abdullah. "Tefsir İlminin Müstakil İnşası, Özgün Yapısı ve İşlevi: Hicri İkinci Asrın Kurucu Vasfı Temelinde Eleştirel Bir Analiz". Hicri İkinci Asırda İslâmi İlimler - I. İksad Yayınları, 2022.
• Baysal, Sıddık. "Mahiyeti, İmkân ve Sınırlılıkları Açısından Bilimsel Tefsir". Tefsir Araştırmaları Dergisi (TADER) 3/2 (Ekim 2019), 226-266. https://doi.org/10.31121/tader.620721
• Birışık, Abdulhamit. "Tefsir İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi". Temel İslam İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. 18-102. İstanbul: İSAV, 2014.
• Büyük, Enes. Dönemlendirme Merkezli Tefsir Tarihi (Başlangıç, Teşekkül ve Sistemleşme Dönemleri). İstanbul: Kitaplar Arası Yayınları, 2024.
• Büyük, Enes. "Tefsirde İstimdâd: Klasik Dönemde Tefsirin İlişkili Görüldüğü İlimler". Trabzon İlahiyat Dergisi 5/2 (Güz 2018), 367 - 409.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ İbn Sellâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr, 4. Basım, 2009.
• Cerrahoğlu, İsmail. "Yahyâ b. Sellâm". TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/263-264. Ankara: İSAM - İslâm Araştırmaları Merkezi, 2013.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâʾ. thk. Gotthelf Bergstraesser. 3 Cilt. Mektebetu İbn Teymiyye, 1932.
• Coşkun, Muhammed. Tefsirin İlk Çağları (Kur'an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri). İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Vakfı Yayınları, 2019.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. ed. Murat Demirkol, Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Çol, Muhammet. "Müfessirin İhtiyaç Duyduğu Kaideler Üzerine Sistematik Bir İnceleme Denemesi". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2019), 205-226. 10.30623/harranilahiyatdergisi. 630099
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Deliser, Bilal. "Hicrî VIII. Asra Kadar Kur’an İlimleri, el-Burhan’ın Yazılış Amacı ve Yöntem Bilim Oluşturma Çabaları Üzerine". Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2016/5), 1-23.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara İlahiyat Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Duman, M. Zeki. Uygulamalı Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihi: (başlangıcından tedvin dönemine kadar). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1992.
• Dûri, Abdulazîz. Neş’etu ilmi’t-târih ʿinde’l-Arab. el-Ayn Merkezu’z-Zayed li’t-Türâs ve’t-Târih, 2000.
• Görener, İbrahim. "Tefsir Usûlü ve Kur’an İlimlerinin Tefsir Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi". Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Necdet Yılmaz Bilal Gökkır, Ömer Kara, Muhammed Abay, Necmettin Gökkır 227-240. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. Ta’rîfü’d-dârisîn bi menâhici’l-müfessirîn. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2008.
• Hamde, Vesile Belîde b. "Neş’etü’t-tefsîr bi’t-Tûnus". Mecelletü Câmiatu’t- Tûnus 1 (1992), 65-105.
• Huvvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîrü Kitâbillahi'l-'Aziz. thk. Belhâc b. Said Şerifî. 4. cilt. Beyrut: Dârü'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1990.
• İbn Âşur, Muhammed el-Fâzıl b. Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tefsir ve ricâluhu. Kahire: Matabiü’l-Ezher, 1970.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfi Muhammed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1993.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Karagöz, Mustafa. "Dil Merkezli Tefsir Çalışmaları". Tefsire Akademik Yaklaşımlar I. ed. M. Akif Koç-İsmail Albayrak. Ankara: Otto Yayıncılık, 2013.
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Karataş, Şuayip. "Yahyâ b. Sellâm Tefsirinde Kıraat". Hicri İkinci Asırda İslâmî İlimler -1. 175-192. Ankara: İksad Yayınevi, 2022.
• Kaya, Aykut. Menêhicu’l-müfessirin fi’l-ʿitimâdî ala’s-Sîret en-nebeviyye fi’t-tefsir (Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm li İbn Kesîr ve Fî zilâli’l-Kur’ân li Seyyid Kutub enmûzecen). Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kaya, Mesut. Taberî Tefsiri'nin Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Kaya, Mesut. "Dönemsel İlmî Şartların Müfessirin Donanımı Üzerindeki Belirleyiciliği -Klasik ve Modern Dönem Mukayesesi -". Marife 13/3 (Kış 2013), 9-31.
• Mahfuz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifine’t-tûnisiyyîn. Beyrut Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Mertoğlu, M. Suat. "Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü". Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021/1), 183-222.
• Özata, Havva. "Hicrî İkinci Asırda Dilbilimsel Tefsir". Hİcri İkincİ Asirda İslâmî İlimler- II. ed. Hidayet Aydar. 1-23. 'Ankara: İKSAD, 2022.
• Pak, Zekeriya. "Rivâyet Ağırlıklı Tefsirler". Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 159-174. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Baskı. Basım, 2018.
• Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed es-. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 2002.
• Sabit, Muhammed Sâbir. "Mesîratu’t-Tefsir fi İfrîkiyye ve Tûnus". Mecelletü fi Rihâbi’z-Zeytûne 6 (2017), 63-78.
• Sammoud, Hamadi. "Kuzey Afriaka'da şarklı Bir Müfessir: Yahyâ İbn Sellâm (742-815)". çev. Salih Ahkdemir. İbla 33 (1970), 242-272.
• Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. et-Tesârif tefsirü’l-Kur’ân mimma iştebehet esmâuhu ve tasarrefet meânihi, ''Muhakkik girişi''. thk. Hind Şelebî. Tunus eş-Şeriketü't-Tûnisiyye, 1980.
• Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Tefsîri Yahyâ b. Sellâm ''Muhakkikin girişi''. thk. Hind Şelebî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004a.
• Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004b.
• Sellâm, Yahyâ b. Et-Tesarîf (Kur'ân'daki Lafızları Aynı Mânaları Farklı Olan Bazı Kelimelerin Tefsiri). çev. Nihat Uzun. İstanbul: Kitabi Yayınevi, 2022.
• Sezgin, M. Fuat. Târihu't-Türâsi'l-Arabî. çev. Muhammed Fehmî Hicâzî Arapça'ya Çeviri. Riyâd: Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr es-. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Hey’etü’l-Mısriyyetu’l-Amme, 1974.
• Şelebî, Hind. "Kıraâtu Yahyâ b. Sellâm el-Basrî el-Kayravânî". Câmiatu’t-Tûnusiyye el-Kulliyetu’z-Zeytûniyye li’ş-Şerîati ve Usûlu’d-Din 6 (1983), 137-171.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk b. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî Garbi İfrikıya. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2005.
• Teymiyye, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim İbn. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Hayat, 1980.
• Türker, Ömer. "Mukâtil b. Süleymân ". TDV İslam Ansiklopedisi. 31/134-136. Ankara: İSAM - İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveysizade İlim ve Kültür Vakfı, 2020.
• Vasîfi, Abdullah. "Yahyâ b. Sellâm: Râidu’t-tefsir el-Kur’ânî bi’l-Kayrevân". A‘malu en-Nedvetu’l-İslâmiyye el-Hâmisatu el-Kayrevân ’Abre'n-Nedvetü’l-İslâmiyye. 51-58. Kayravan - Tunus: Câmiatu’z-Zeytûne: Merkezu’d-Dirâsetu’l-İslâmiyye bi’l-Kayravân, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "Ehl-i Sünnet". TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/525-530. İstanbul: İSAM - İslâm Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Yıldız, Mustafa. Tefsirde İsrâiliyat ve Kitab-ı Mukaddes'e Yaklaşımlar -Tâhir b. Âşûr Örneği-. ed. Mesut Kaya, Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin ez-. et-Tefsir ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1985.
• Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ İbn Ebû Tefsiru İbn Ebû Zemenîn. thk. Muhammed Hasan Muhammed İsmail-Ahmed Ferid Mezidi. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l ‘İlmiyye, 2003.
• Zerkeşî, Bedreddin b. Muhammed b. Abdullah ez-. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’l-Kutubu’l-Arabiyye, 1957.