The Method Of Gıvıng Fatwa İn The Shafı’ı Madhhab

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 869 - 893, 30.12.2024

Murat Nergis

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1528052

Öz

In order for Islamic legal life to continue in a consistent and organised manner, it is necessary to follow the view of a particular sect in fatwa activities. The solution to religious issues is possible by adhering to the systematic structure of a sect. This is because sects are institutions that have ensured the security of law, created legal unity and ensured legal stability. A jurist who belongs to a sect should know the way to follow in preferring one of the opinions in the sect or giving fatwa on it. He should give fatwa according to the preferred rājih view of the sect he belongs to. The method followed by the mufti in giving fatwa is called the method of fatwa. As long as the mufti follows this method, his fatwa will be valid. In order to carry out fatwa activities in an orderly manner, the sects developed the fatwa methodology literature. Thus, they ensured discipline within the sect. The terms used by the sects in their fatwa procedure and literature regarding fatwa differ among them. Each sect has its own hierarchy in terms of the opinions taken as basis for fatwa. According to this hierarchy, the faqīh who has the capacity of ijtihad makes judgements from sharī'ah sources. The faqīh who does not have the capacity for ijtihad should know the fatwa procedure of the sect he follows and give fatwa according to that sect.
The Shafi'i madhhab has also established the fatwa methodology by establishing a set of methods and rules to produce solutions to religious issues. Until they reached a systematic structure, the books of jurisprudence, which are the sources to be taken as basis for issuing fatwas in the Shafi'i madhhab, went through a certain process. Before the VIIth century AH, al-Muhtasar by al-Musanī, al-Tanbīh and al-Muhazzab by al-Shīrazī, and al-Wasīt and al-Wajīz by al-Ghazālī were the main sources of jurisprudence for issuing fatwas in the Shafi'i school. In the period between the IIVth and Xth centuries AH, the works of Rāfi'ī and al-Nawawī, who were referred to as Shaykhān in the Shafi'i madhhab, became the main sources for issuing fatwas in the Shafi'i madhhab. The works written after Rāfi'ī and al-Nawawī were the main sources for issuing fatwas in the Shafi'i madhhab, most of the commentaries were written on these works, and the furu-i fiqh classes in the Shafi'i madhhab were conducted from these works. He does not adhere to the views of other later jurists such as Ibn Hajar al-Haythamī and Shams al-Dīn Muhammad al-Ramlī'. In the Shafi'i madhhab, if the jurist who is to give a fatwa is not competent and does not have the power to correct the matter, then he is only a narrator and transmitter. In this case, The fatwa is given according to the unanimous opinion of Tuhfat al-Muhtaj and Nihayat al-Muhtaj. If these two works disagree on the same issue, the mufti is free to give a fatwa based on the opinion of one of the two works. If there is no opinion on the matter in either of these two works, then the fatwa is given according to Shaykh al-Islam Zakariyya al-Ansari's Sharh al-Bahjat al-Saghīr. If there is no opinion on the matter in this work, the fatwa is given according to the opinion in Zakariyya al-Ansari's Fath al-Wahhāb, which is a commentary on Menhaj. In the absence of an opinion in this work, the fatwa is given according to the opinion in Muhammad b. Ahmad al-Khatīb al-Shirbīnī's Mughni al-Muhtāj, al-Iknā' (Sharḥ al-Ghāyat al-Ihtisār), and Sharḥ al-Bahjah in the field of furū al fiqh. If there is a dispute about the same matter between the works of Ibn Hajar, al-Ramlī, Shaykh Zakariyā al-Ansārī, and Khatīb al-Shirbīnī himself, the order of their books is followed in giving fatwa.
If the ruling of the matter is not found in the aforementioned works, the fatwa is given from the glosses that are mu'tamed in the Shafi'i madhhab. After this order, if the ruling of the matter is not found in these books, fatwa can be given from other commentaries as long as it does not contradict the usul of the madhhab. In this study, the fatwa procedure in the Shafi'i madhhab has been analysed in detail. The hierarchical structure of the sect in the activity of giving fatwa in the Shafi'i madhhab has been revealed. The practices related to the procedures followed in issuing fatwa in the periods of the Shafi'i madhhab have been mentioned. The books of jurisprudence that are taken as a basis for fatwa in the Shafi'i madhhab have been revealed. The terms commonly used in the works related to the Shafi'i madhhab are included. The processes followed in the fatwa procedure of the Shafi'i madhhab have been revealed.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Sect, Imām Shāfi, Fatwa, Mujtahid

ŞAFİÎ MEZHEBİNDE FETVA VERME USÛLÜ

Öz

İslamî hayatın düzenli bir şekilde devam etmesi için fetva faaliyetlerinde belirli bir mezhebin görüşünün takip edilmesi gereklidir. Dinî meselelere çözüm, bir mezhebin sistematik yapısına bağlı kalmakla mümkündür. Zira mezhepler, şer‘î kaynaklar bağlamında hukukun hukukun istikrarını sağlamış kurumlardır. Mezhebe müntesip olan bir fakîhin, mezhepte var olan görüşlerden birisiyle amel etmede serbest olmakla beraber fetva verirken mezhep müctehidlerin tarafından sistemleştirilen metoda uygun hareket ederek bu mutemet kabul edilen görüşe göre fetva vermelidir. Fakîhin takip ettiği metoda fetva usûlü denilmiştir. Fetva veren, bu usule uyduğu müddetçe fetvası geçerlilik kazanacaktır. Fetva faaliyetlerinin bir düzen içerisinde yürütülmesi için mezhepler, fetva usûlü literatürünü geliştirmişlerdir. Böylelikle mezhep içinde disiplini sağlamışlardır. Mezheplerin kendi fetva usulünde ve literatüründe fetva ile ilgili kullandığı terimler arasında farklılıklar arz etmektedir. Her mezhep fetva konusunda esas alınan görüşler hususunda kendisine has belli bir hiyerarşiye sahiptir. Bu hiyerarşiye göre ictihad ehliyetine sahip olan fakîh şer‘i kaynaklardan hüküm çıkarır. İctihad ehliyetine sahip olmayan fakîh ise tâbi olduğu mezhebin fetva usulünü bilmeli o mezhebe göre fetva vermelidir. Şâfiî mezhebi de dinî meselelere çözümler üretmek için bir takım yöntem ve kurallar koyarak fetva usulünü oluşturmuştur. Sistematik bir yapıya ulaşıncaya kadar Şafiî mezhebinde fetva vermede esas alınacak kaynak furu-i fıkh kitapları belli bir süreçten geçmiştir. H. VII. asırdan önce Şâfiî mezhebinde Müzenî’nin el-Muhtasar, Şîrâzî’nin et-Tenbîh ve el-Mühezzeb ve Gazzâlî’nin el-Vasît ve el-Vecîz adlı eserleri fetva vermede başlıca temel furu-i fıkh kaynakları olmuştur. Râfiî ve Nevevî’den sonra yazılan eserler, Şâfiî mezhebinde fetva vermede esas kaynak teşkil etmiş, çoğu hâşiyeler bu eserlerin üzerine yazılmış ve Şâfiî mezhebindeki furu-i fıkh dersleri bu eserlerden yapılmıştır. H. X. asırdan itibaren günümüze kadar ki zaman aralığında Şafiî mezhebinde fetva verilirken şu sıralamanın takip edildiğini görmekteyiz: müftî eğer tercih ehli ise ve meseleyi tashih etmeye gücü varsa kendisine Râfi’î ve Nevevî’den hangisinin görüşü mezhebin usûl ve kaidelerine daha uygun görünürse o görüşü tercih edip onunla fetva verir. İbn Hacer el-Heytemî, Şemseddin Muhammed er-Remlî gibi başka müteahhir fukahânın görüşlerine bağlı kalmaz. Şâfiî mezhebinde fetva ehliyetine sahip değilse ve meseleyi tashih etme gücü yoksa o ancak râvî ve nâkildir. Bu durumda, Tuhfetu’l-muhtâc ve Nihâyetu’l-muhtâc’ın ittifak ettikleri görüşle fetva verir. Bu iki eser aynı meselede ihtilaf etmişse müftî, iki eserden birisinin görüşüyle fetva vermede muhayyerdir. Mesele hakkında bu iki eserde de görüş belirtilmemişse Şeyhü’l-İslâm Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Şerhu’l-Behceti’s-Sağîr eserine göre fetva verir. Bu eserde de mesele hakkında bir görüş yoksa yine Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Menhec’in şerhi olan Fethu’l-Vehhâb eserinde geçen görüşe göre fetva verir. Bu eserde de bulunmaması durumunda Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî’nin furû-i fıkh alanında yazdığı Muğni’l-Muhtâc, el-İknâ’ (Şerhu ğâyeti’l-İhtisâr) ve Şerḥu’l-behce eserlerinden fetva verir. Fetva verirken aynı mesele hakkında İbn Hacer, Remlî, Şeyh Zekeriyâ el-Ensârî, Hatîb eş-Şirbînî’nin bizzat kendi eserleri arasında da ihtilaf olursa fetva vermede onların kitapları arasında var olan sıralama takip eder. Yukarıda zikredilen eserlerde meselenin hükmüne rastlanmaması durumunda Şâfiî mezhebinde fetva vermede mu‘temed olan haşiyelerden fetva verir. Bu sıralamadan sonra meselenin hükmü bu kitaplarda bulunmadığında mezhebin usûlüne muhalefet etmemek şartıyla diğer hâşiyelerden de fetva verebilir. Bu çalışmamızda Şâfiî mezhebinde fetva usûlü detaylı bir şekilde incelenmiştir. Şâfiî mezhebinin geçirdiği dönemlere bağlı olarak fetva vermede izlenen usûllerle ilgili uygulamalar da zikredilmiştir. Şâfiî mezhebinde fetvada esas alınan furu-i fıkh kitapları gözler önüne serilmiştir. Bunun yanı sıra Şâfiî mezhebiyle ilgili eserlerde yaygın olarak kullanılan ıstılâhlara yer verilerek mezhebin fetva usulünde izlenen süreçler ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mezhep, İmâm Şâfiî, Fetva, Müctehit

Etik Beyan

Bu çalışma Doç. Dr. Adnan MEMDUHOĞLU danışmanlığında 12/04/ 2024 tarihinde tamamladığımız Şafiî Mezhebinde Fetva Verme Usûlü başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Çalışma esnasında akademik üslup ve kurallara uyulmuştur.

Kaynakça

• Ali Cuma, Muhammed. el-Medhal ila Diraseti’l-Mezahibi’l-Fıkhiyye. Kahire: Daru’s-Selam, 4. Basım, 1433/2012.
• Ali, Muhammed İbrahim Ahmed – Abdülaziz, Ali b. Muhammed. el-Mezhep ‘İnde’l-Hanefiyye ve’l-Mâlikiyye ve’ş-Şâfiîyye ve’l-Hanbeliyye. thk. Türkî Muhammed Hâmid. Kuveyt: el-V‘ayi’l-İslâmî, 1433/2012.
• Aslan, Ömer. “Şâfiî Mezhebinde Fetva Usulü ve Kullanılan Başlıca Rumuz ve Terimler”. Harran İlahiyat Dergisi 45 (2021), 57-75.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aybakan, Bilal. “Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/394-396. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bâ-‘Alevî, Abdurrahman b. Muhammed b. Hüseyn b. Ömer. Buğyetu’l-Müsterşidîn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Beraketî, Muhammed ‘Amim el-İhsan el-Müceddidî. Edebü’l-Müftî. Keratiş: Daru’l-‘Ulum, 1437/2016.
• Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer. Tuhfetu’l-Habîb ‘ale Şerhi’l-Hatîb (Büceyrimî ‘ale’l-Hatîb). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1417/1996.
• Dimyâtî. Ebu Bekr es-Seyyid Muhammed Şetta. İânetu’t Tâlibin. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2002.
• Endûnisî, Abdükadir b. Abdülmütalib el-Mendeylî. el-Hazâinü’s-Seniyye Min Meşâhîri’l-Kütübi’l-Fıkhiyetti li Eimetine’l-Fükahâi’ş-Şâfîîyye. thk. Abdülaziz b. es-Sâyib. Beyrut: Müessetü’r-Risâle Nâşirûn, 1424/2004.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İhyâu Ulûmi’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, t.y.
• Hanîn, Abdullah b. Muhammedb. S‘ad. el-Fetva fi’ş-Şeri‘ati’l-İslamiyye. Riyad: Mektebetu’l-‘Âbikân, 1429/2008.
• Harrânî, Necmuddin Ahmed b. Hamedan. Sıfatu’l-Müftî ve’l-Müsteftî. Riyad: Daru’s-Sami‘î İbni Hazm, 1436/2015.
• Heytemî, Ahmed b. Muhammed İbn Hacer. el-Fetâvâ’l-Kubrâ’l-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Heytû, Muhammed Hasan. el-İctihâdu ve Tabakâtu Müctehiti’ş-Şâfi‘iyyeti. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1409/1988.
• Hubeyşî, Fehd Abdullah. el-Medhal ilâ Mezhebi’ş-Şâfiiyyeti. Ebu Dabî: Mektebetu ‘Ayni’l-Câmi‘a, 2005.
• Kâdı Şuhbe, Ebu Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Tabâkatu’ş-Şâfiiyyeti. thk. el-Hafız Abdulalim Han. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1407/1987.
• Kavâsimî, Ekrem Yusuf Ömer. el-Medhal ila Mezhebil- İmâmi’ş-Şâfiî. Ürdün: Daru’n-Nefais, 1423/2003. Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l Müellifin. Beyrut: Daru İhyau’t-Turasi’l-Arabî, 2015.
• Kürdî, Muhammed b. Süleymân el-Medenî. el-Fevâidü’l-Medeniye fî Beyâni Men Yüftâ bi Kavlihî Mine’s-Sâdeti’ş-Şâfîiyye. thk. Bessâm Abdülvehhab el-Câbî. Lübnan: Dâru’l-Cefan ve’l- Câbî, 2011.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin Yahya b. Şeref. Tehzîbu’l-Esmâi ve’l-Lüğat. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Yahya b. Şeref. Âdâbu’l-Fetva ve’l-Müftî ve’l-Müsteftî. thk. Bessam Abdulvahhab el-Câbî. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necib el-Mutî‘î. Cidde: Mektebetu’l-İrşad, t.y.
• Osmanî, Muhammed Takî. Usûlü’l-İftâ ve Âdâbuhu. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1435/2014.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ebi’l-Abbas. Nihâyetu’l-Muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Sakkaf, Alavî b. Ahmed b. Abdirrahman. el-Fevâidu’l-Mekkiyye fîmâ Yehtecuhu Talabetu’ş-Şafi‘iyye. Yemen: Merkezu’n-Nur li’d-Diraseti ve’l-Ebhas, t.y.
• Şehrezûrî, Ebu ‘Amr ‘Osman b. Abdirrahman (İbn Salah). Edebu’l-Müftî ve’l-Müsteftî. thk. Muvaffak Abdullah Abdülkadir. Beyrut: Mektebetü’l-‘Ulûmi ve’l-Hikem, 1407/1986.
• Şirvânî, Abdulhamid - Ahmed b. Kâsım el- ‘Abbâdî. Havaşî ale Tuhfetu’l-muhtâc fi Şerhi’l-Minhâc li İbni Hacer el-Heytemî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Şümeyletu’l-Ehdel, Ahmed Meykarî. Süllemü’l-Müt‘allimi’l-Muhtâc ilâ Ma‘rifeti Rumûzi’l-Minhâc (Minhâcü’t-Tâlibîn ile birlikte). thk. İsmail Osman Zeyn. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1426/2005.
• Zâfîrî, Meryem Muhammed Sâlih. Müstelehâtü’l-Mezâhibi’l-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1422/2002.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak el-Murtedâ. Tâcu’l-‘Arus min Cevâhiri’l-Kâmus. thk. Abdülmecid Katâmiş. Kuveyt: et-Turâsu’l-‘Arabî, 1422/2001.
• Zeydan, ‘Abdülkerim. Usûlü’d-Da‘veti. Beyrut: Müssesetu’r-Risâleti Naşirun, 9. Basım, 1423/2002. Ziriklî, Hayruddin. el-A’lam. Beyrut: Daru’l-‘İlmi li’l-Melâyin, 5. Basım, 1980.