HZ. EBUBEKİR VE HZ. OSMAN DÖNEMİNDE KUR’ÂN’IN CEM’İ İLE İLGİLİ RİVAYETLERİN ELEŞTİREL BİR DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 663 - 690, 30.12.2024

Hayrettin Öztürk

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1556029

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, bizzat Yüce Allah (C.C.) tarafından korunmuş ve bu korumanın bir gereği olarak ezberlenip yazılmış ve bir kitapta cem’ edilip toplanmıştır. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in ne zaman ve kim tarafından cem’ edilip derlendiği sorusu öteden beri hep zihinleri meşgul etmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in cem’ edilip toplanmasının Hz. Peygamber (a.s.) döneminde gerçekleştiğine işaret eden rivayetler olduğu gibi bu toplamanın Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde olduğunu ifade eden rivayetler de mevcuttur. Ancak klasik yaklaşımlarda ağırlıklı olarak Kur’ân’ı Kerîm’in toplanma hadisesinin Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman döneminde olduğu hususu öne çıkmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm metninin tarihi üzerine araştırma yapan ilim adamları kaynaklarda tafsilatıyla ele alınan ve birbiri ile çelişkili olan rivayetlere dayanarak bu mevzuda çok farklı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Biz daha önce Hz. Muhammed (a.s.) döneminde Kur’ân’ın cem’i hadisesini; “Kur’ân’ı Kerîm’in Hz. Muhammed (a.s.) döneminde hıfzı, kitâbeti ve cem’i hakkında eleştirel bir değerlendirme” başlığı altında ele almıştık. Bu makalede ise tarihsel eleştiri yöntemini uygulayarak Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman dönemlerinde Kur’ân-ı Kerim’în cem’i ile ilgili farklı rivayetleri metin ve isnad açısından bir değerlendirmeye tabi tutacağız. Bu makale iki ana bölüme ayrılmıştır: İlk bölümde, özellikle Buhârî'de yer alan bir rivayet ele alınarak Hz. Ebû Bekir dönemindeki Kur'ân-ı Kerîm’in cem’i konusu incelenmiş ve Yemâme Savaşı'nın Kur'ân’ı Kerîm’in cem’ine sebep olup olamayacağı, daha önce bizatihi Hz. Peygamber’in (a.s.) bu görevi ifa edip etmediği, Hz. Ebû Bekir’in yazdırdığı mushafın resmî bir mushaf mı yoksa kişisel bir nüsha mı olduğu ve Ubeyd İbn es-Sabbâk ile İbn Şihâb ez-Zührî gibi râvîlerin güvenilir olup olmadıkları eleştirel bir bakış açısıyla ele alınmıştır. İkinci ana başlık altında ise Hz. Osman döneminde Kur’ân-ı Kerim’in cem’ edilip toplanması faaliyeti ele alınmış ve burada da tıpkı Hz. Ebû Bekir döneminde olduğu gibi Buharî rivayeti metin ve sened açısından değerlendirilmiştir. Metin açısından; Ahzâb sûresinin 23. âyeti, Hafsa Mushaf’ı ve yazıda ihtilaf olayı, Hz. Osman’ın yöntemi, ordular arasındaki anlaşmazlığın niteliği, Hz. Osman’ın ümmeti tek bir yazı üzere toplaması gibi hususlar da alt başlıklar altında incelenmiştir. İsnad açısından da Tirmizî ve Buhârî rivayetleri ele alınarak değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde ise Hz. Ebû Bekir tarafından yazdırılan mushafın resmî bir nüsha değil de kişisel bir nüsha olabileceğine dair deliller sunulmuştur. Bu görüş, söz konusu mushafın Hz. Osman’a değil de Hz. Hafsa’ya verilmesi, sahabe tarafından hiç kullanılmamış olması, ondan kopyaların yapılmaması ve diğer sahabilerin mushaflarıyla karşılaştırılmaması ve nihayetinde kullanılmadan kaderine terkedilmiş olması gibi delillerle desteklenmektedir. Ayrıca bu rivayetin önemli hadis ve tarih kaynaklarında yer almaması, farklı rivayetler arasındaki çelişkilerin bulunması, özellikle Tevbe ve Ahzâb sûrelerindeki âyetlerin ima ettikleri, bu sonuca varılmasına yol açmıştır. Hz. Osman döneminde bu bağlamda neler yaşanmış olabileceği sorusuna gelince; kıraat farklılıkları, Kur’an-ı Kerîm’in toplanmasına sebep olan rivayetler, yazılmayan âyetlerin durumu Tevbe ve Ahzâb sûrelerindeki âyetler hakkında birbirini tutmayan çelişkili ifadeler, Hz. Osman döneminde ana rivayette anlatıldığı gibi bir cem' olayının gerçekleşmediğini ancak Hz. Osman’ın yaptığı işin, Müslümanları tek bir yazı sisteminde birleştirerek sahte metinlerin yakılmasına ve Kur’an nüshalarının çoğaltılarak farklı şehirlere gönderilmesine vesile olduğunu göstermektedir. Makale, ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’in Hz. Peygamber (a.s.) döneminde hıfzedilip yazıldığı ve o hayatta iken cem’ edilip derlendiğine dair bir ima içermektedir. Kur’ân metninin tarihi üzerine araştırma yapanların, bu noktaya daha fazla odaklanmalarının faydalı olacağı makale yazarının bir önerisi olarak kabul edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Kur'ân, Kur'ân'ın Tarihi, Kur'ân'ın Cem'i, Hz. Ebubekir, Hz. Osman

Teşekkür

Şimdiden teşekkür ederim.

A CRITICAL ASSESSMENT OF THE NARRATIONS ABOUT THE COMPILATION OF THE QUR'AN DURING THE TIME OF ABŪ BAKR AND UTHMĀN

Öz

The Qur'an's preservation, ensured by Allah, has been achieved through memorization, writing, and compilation into a book. However, the question of when and by whom it was compiled has long intrigued scholars. While some narrations claim the compilation process occurred during the Prophet’s (peace be upon him) time, others suggest it took place during the caliphates of Abū Bakr, Uthmān, or Ali. Classical views often highlight the roles of Abū Bakr and Uthmān. Scholars studying the Qur'anic text history offer varied interpretations on the subject, drawing from conflicting narrations mentioned in the sources in detail. In a previous study, we examined the Qur'an's compilation during the Prophet's time. In this article, we will attempt to evaluate the narrations about the compilation of the Qur'an during the time of Abū Bakr and Uthmān through the method of historical criticism, focusing on both the text and the chain of transmission. This article is divided into two sections: the first examines the compilation during Abū Bakr's time, especially a narration from Bukhārī, addressing questions such as whether the Battle of Yamāma was a reason for the compilation of the Qur'an, whether the Prophet himself undertook this task, whether Abū Bakr's Musḥaf was official or personal, and the reliability of narrators such as ‘Ubayd Ibn al-Sabbāq and Ibn Shihāb al-Zuhrī. The second section discusses Uthmān's compilation, analyzing the narration from al-Bukhārī in terms of both its text and chain of transmission. The 23rd verse of the Ahzāb, the Ḥafsa Musḥaf, discrepancies in writing, Uthmān's method, the disagreement between armies, and his unification of the Muslim community under a single text were examined under the sub-headings. In this section, the narrations from Tirmidhī and al-Bukhārī have also been evaluated. The conclusion presents evidence that the Musḥaf commissioned by Abū Bakr may not have been an official copy, but rather a personal one. This opinion is supported by evidence such as the Musḥaf being given to Ḥafsa and not Uthmān, the fact that this Musḥaf was never used by the companions, the absence of any copies made from it, and the fact that it was not compared with the Musḥafs of other companions and was ultimately left unutilized. Additionally, the absence of this narration in important ḥadīth and historical sources, alongside contradictions between different narrations, particularly the implications in the verses from Tawbah and Aḥzāb, leads to this conclusion. Regarding the question of what might have occurred in this context during the time of Uthmān, the variations in qiraāt, the circumstances prompting the compilation of the Qur'an, conflicting reports and statements about unwritten verses and verses of Tawbah and Aḥzāb suggest that a formal compilation event, as described in the main narration, did not take place during Uthmān’s time. Instead, Uthmān's efforts focused on unifying Muslims under a single writing system, eliminating forged texts, and sending copies of the Qur'an to various cities. The article also implies that the Qur'an was memorized, written down, and compiled during the lifetime of the Prophet. The author suggests that researchers studying the history of the Qur'an would benefit from focusing more on this aspect. The author suggests that researchers studying the history of the Qur’an should focus on this issue.

Anahtar Kelimeler

Qiraāt, Qur’an, History of the Qur’an, Collection of the Qur’an, Abū Bakr and Uthmān

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû ‘Abdullah eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. 6 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Kurtuba, ts. ‘Âlim, Ömer Lutfi. el-Müsteşrikûn ve’l-Kur’ân. Malta: 1991.
• ‘Âmilî, Ali Kûrânî. Tedvînü’l-Kur’ân. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Basım, 1418/1997.
• ‘Aynî, Bedrüddîn Mahmûd İbn Ahmad İbn Mûsâ İbn Ahmed. ‘Umdetü’l-kârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi‘l Arabî, ts.
• Begavî, Hüseyin b. Mes‘ûd. Şerhu’s-sünne. 15 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1983.
• Belâzürî, Ahmed İbni Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Imiyye, 1978.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü’d-Dâri’l-Bâz, 1994.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Câmiu's-sahîh. 6 Cilt. Beyrut: Dârü İbn. Kesîr, 3. Basım, 1987.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. Târîhu’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, ts. Caetani, Leona. Annali Dell’ İslâm. Milano: 1905.
• Dânî, Ebû ‘Amr ‘Osmân İbn Sa‘îd. el-Muknî fî ma‘rifeti mesâhif-i ehli’l-emsâr. Damaskus: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1983.
• Dûrî, ‘Abbâs İbn Muhammed İbn Hâtim. Târîhu Yahyâ İbn Ma’în. Mekke: 1. Basım, 1979.
• Ebû Dâvûd, Ebu Bekr Abdullah b. Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Kitâbu’l-mesâhif. Mısır: Matba‘atü’r-Rahmâniyye, 1. Basım, 1936.
• Ebû Şâme, Şihâbüddîn ‘Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Mürşidü’l-vecîz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 2002.
• Ebû Şâme, Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdisî. Kitâbu’l-mürşidü’l-vecîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Ebû ‘Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Fedâ’ilu’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, 1. Basım, 1991. Ebû Ya‘lâ, Ahmad b. ‘Alî. Müsned. Damaskus: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1984.
• Ebü’l-Fidâ, İsmail b. ‘Ali. Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. Kahire: 1325.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. ‘Abdullah. el-Müstedrek ‘ale’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l- Kütubi’l- ‘İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye. Haydarabad: Dâ’iretü’l-Ma‘ârif, 1 Basım, 1357/1938.
• Huccetî, Muhammed Bâkır. Târîhu’l-Kur’ân. Tahran: ts.
• 'Iclî, Ahmed b. ‘Abdullah b. Sâlih. Ma’rifetü’s-sikât. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1. Basım, 1985.
• ‘Imâdî, Tamannâ Mucîbî Puhlvârvî. Cem’u’l-Kur’ân. Karaçi: Rahmân Publisihing Trust, 2. Basım, 1994.
• ‘Imâdî, Tamannâ Mucîbî Puhlvârvî. İmâm Zührî ve İmâm Taberî. Karaçi: Rahmân Publishing Trust, 1994.
• İbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım ‘Ali b. Hüseyin. Târîh-u Medîneti Dımaşk. 70 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ‘Abdullah b. Muhammed. Musannaf. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1409/1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tabakâtü’l-müdellisîn. Amman: Mektebetü’l-Menâr, 1983.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. 12 Cilt. Tehzîbü’t-tehzîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-bârî. Kahire: Dâru’r-Reyyân, 1. Basım, 1987.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. 9 Cilt. Fethu’l-bârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l- ‘Arabî, 4. Basım, 1988.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Takrîbü’t-tehzîb. Riyad: 1421/2000. İbn Hayyât, Halîfe. Târîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1. Basım, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Bustî. es-Sikât. 9 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1 Basım, 1975.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Bustî. Sahîh. Beyrut: Müessesetü’-Risâle, 2. Basım, 1993.
• İbn Kesir, ‘Imâduddîn İsmail. Fedâilü’l-Kur’ân. Beyrut: 1987.
• İbn Kesîr, Imâdüddîn İsmail. el-Bidâye ve’n-nihâye fi’t-târih. Kahire:1963.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammad İbn Ishâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü'l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan ‘Izzeddîn el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, 1. Basım, 1996.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddîn el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâru Beyrut, 1. Basım, 1965.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddîn el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Imiyye, 2. Basım, 1415/1995.
• İbnü’l-Verdî, Ömer b. Muzaffer. Târîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, 1. Basım, 1417/1996.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhaddîn Abdurrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-Hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1986.
• Kadi, Abdu’l-Fettâh. el-Kırâ’ât fî nazari’l-müsteşrikîn ve’l-mülhidîn. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 2005.
• Kastalânî, Ebu’l-‘Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerhi sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, ts.
• Kurtubî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’ş-Şu‘ab, ts. Mâlik b. Enes, el-Muvatta’. Kahire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, ts.
• Mes‘ûd, Hâlid. “Muhammed b. Şihâb ez-Zührî”. Tedebbür. 21 (1987).
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Yûsuf b. Zekî. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâ’ir-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. et-Tabakât. Riyâd: Dâru’l-Hicre, 1. Basım, 1991.
• Müttakî el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kâdîhân, Kenzü’l- ‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. thk. Şeyh Bekri Hayyânî. Beyrut: 1985.
• Nesâî, Ebû ‘Abdurrahmân Ahmed b. Şu’ayb. es-Sünenü’l-kübrâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, 1. Basım, 1991.
• Rahmânî, Abdullatîf. Târîhu’l-Kur’ân. Lahor: Matbaa Şuffe, 1. Basım, 2001.
• Râmyâr, Mahmûd. Târîhu’l-Kur’ân. Lahore: Misbâhu’l-Kur’ân trust, 1. Basım, 1421/2000.
• Sahâvî, ‘Imâduddîn Ali b. Muhammed. Cemalu’l-kurrâ’ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Ali Hüseyin el-Bevâb. Mekke: ts. Saleem, Shehzad. Collection of the Qur’ân: A Critical and Historical Study of Al-Farâhî’s View. ‘A thesis submitted to the University of Wales Lampeter in fulfilment of the requirement fort he degree of Doctor of Philosophy’, 36/ 2010
• Suyûtî, Celâleddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Itkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Baydâr: Menşûrât er-Radî, 1. Basım, 1349/2018.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman Ebî Bekr. el-Itkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l ‘Ilmiyye, 1. Basım, 1987.
• Şâkir, Ahmed Muhammed. el-Bâisü’l-hasîs şerhu ihtisâri’l-ulûmi’l-hadîs. Kahire: Dâru’t-Türâs, 3. Basım, 1979. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân ‘an te’vîl-i ‘âyi’l-Kur’ân. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, 1 Basım, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Imiyye, ts.
• Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalihu’l-hadîs. Karaçi: Kadîmî Kütüb Hânah, ts.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’it-Türâsi’l- ‘Arabî, ts.
• Vâkıdî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ömer. Kitâbu fütûhu’l-İslâm li bilâdi’l- ‘acem ve Horâsân. Mısır: Matba’atü’l-Mahrûsai, 1309/1892.
• Zehebî, Ebû ‘Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. ‘Abdullâh. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ’. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1992.
• Zehebî, Ebû ‘Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. ‘Abdullâh. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, ts.
• Zerkelî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l- ‘Ilm Mallâyîn, 1992.
• Zürkânî, Muhammed ‘Abdu’l-Azîm. Menâhilü’l- ‘ırfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1998.
• Zürkânî, Muhammed İbn ‘Abdu’l-Bâkî İbn Yûsuf. Şerhu’z-Zürkânî ‘alâ Muvatta’ İmam Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Imiyye, 1. Basım, 1411/1990.