SAHĀVĪ’S ḤADĪT̲H̲ SCHOLAR AND HİS WORK AL-ACWİBA AL-MARḌIYYA FĪMĀ SUʾİLE ʿANHU MİN AL-EḤĀDĪS̱ AL-NABAWİYYA

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 455 - 483, 30.06.2025

Rıza Toz

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1619230

Öz

The period during which the Mamluks ruled the regions of Hijaz, Syria, and Egypt is considered one of the peak eras of Islamic sciences. During this period, scholars who left behind unique works in Islamic sciences and especially in the science of ḥadīt̲h̲ were trained. One of the ḥadīt̲h̲ scholars who became authorities in the field of ḥadīt̲h̲, such as Zayn al-Dīn al-ʿIrāqī and Ibn Hajar al-ʿAsqalānī, who were trained in Egypt, was Sahāvī. Sahāvī is one of the ḥadīt̲h̲ scholars who best represents Ibn Hajar’s school. Sahāvī wrote many important works in Islamic sciences, especially in ḥadīt̲h̲ and natural sciences. As a ḥadīt̲h̲ scholar, Sahāvī not only wrote works on scientific issues, but also closely followed the society’s perception of ḥadīt̲h̲, made observations on current ḥadīt̲h̲ debates, and wrote independent works in this field, considering the demands of the people. One of the works that Sahāvī wrote in this field is al-Acwiba al-Marḍıyya. However, in our country, there is no direct study on Sahāvī’s ḥadīt̲h̲ scholar, and no study has been found on al-Acwiba al-Marḍıyya. The limited number of studies on an important ḥadīt̲h̲ scholar such as Sahāvī, the successor of Ibn Hajar, is a significant deficiency and gap in the field of ḥadīt̲h̲ science. The aim of the research is to reveal Sahāvī’s tradition, to introduce this important three-volume work, al-Acwiba al-Marḍıyya, and to evaluate it from various perspectives, thus contributing to the field of ḥadīt̲h̲ science. According to the findings, Sahāvī is the owner of “yad al-tūlā/authority” in the field of the science of rijāl and carḥ-taʿdīl; and he is the imām in the sciences of isnād, ilāl and history. Sahāvī was a ḥadīth scholar who authored comprehensive works on the methodology and terminology of ḥadīth. The fact that ʿAlī al-Qārī refers to Sahāvī in 120 places in his commentary on Nuḫba al-fikar is an important finding that shows that he was a very good ḥadīt̲h̲ methodologist. Sahāvī has a level of expertise in ḥadīt̲h̲ that allows him to set certain rules and regulations in the criticism of rijāl. Published in 1997 as a three-volume work, mostly on ḥadīt̲h̲ fatwas, al-Acwiba al-Marḍıyya is a work written in question-answer format. The author states in the introduction of the work that he responds to the questions addressed to him as a competent ḥadīt̲h̲ authority, particularly in distinguishing authentic/ṣaḥīḥ from weak/ḍaʿīf reports, clarifying obscure aspects of carḥ-taʿdīl, reaching accurate meanings, attributing ḥadīt̲h̲s to their sources, and revealing isnād-related details that many others may not be capable of identifying. In this respect, the work is not merely a traditional collection of fatwas but also a comprehensive reference source that reflects the author’s methodological approach and scholarly expertise in the science of ḥadīt̲h̲.The work not only covers ḥadīt̲h̲ topics, but also includes topics such as the Qurʾān, fiqh, history, theology, biography of the Prophet, ethics, methodology, biography of the companions, social life, past nations, language, prophetic medicine, poetry, politics and customs. In his work, which includes ḥadīt̲h̲ fatwas and answers to 342 questions, Sahāvī provides information about the meaning of the ḥadīt̲h̲, its narrator, its authenticity, the knowledge of narrators and the rulings derived from the ḥadīt̲h̲s. Although the name of the work is not a ḥadīt̲h̲ commentary book, it can be considered as a thematic ḥadīt̲h̲ commentary in a way. In the work, without giving a direct answer to the question, the narration of the ḥadīt̲h̲ is first made, then its authenticity is analyzed and different paths of the ḥadīt̲h̲ in terms of chain of narration and text are given. In cases where the ḥadīt̲h̲ is not included in authentic sources, he directly states, “I do not know such a ḥadīt̲h̲.” However, sometimes he deepens his answer by referring to the views of important ḥadīt̲h̲ scholars such as Ibn Hajar or by referencing the basic ḥadīt̲h̲ literature. Although he generally bases his rulings on ḥadīt̲h̲ on the Shafi school, he also mentions the views of other schools, which reveals that he respects different schools of thought and has a comprehensive perspective. Sometimes, Sahāvī presents his answer in detail, aiming to convince the reader and end discussions. This approach demonstrates both his depth in the science of ḥadīt̲h̲ and his methodological approach to problems. Moreover, the work serves as a significant source for academic circles.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Sahāvī , Fatwa , Question , al-Acwiba al-Marḍıyya

SEHÂVÎ’NİN HADİSÇİLİĞİ VE EL-ECVİBETÜ’L-MERŻIYYE FÎMÂ SÜʾİLE ʿANHÜ MİNE’L-EḤÂDÎS̱İ’N-NEBEVİYYE ADLI ESERİ

Öz

Memlüklerin Hicaz, Suriye ve Mısır bölgelerinde yönetimde olduğu dönem, İslâmî ilimlerin zirveye ulaştığı dönemlerinden biridir. Bu dönemde İslâmî ilimlerde ve özellikle hadis ilmi sahasında önemli eserler telif eden âlimler yetişmiştir. Söz konusu dönemde Mısır’da yetişen Zeynüddîn el-Irâkī ve İbn Hacer el-Askalânî gibi hadis otoritelerinin yanı sıra Sehâvî’den de bahsetmek gerekir. Sehâvî, İbn Hacer’in ilmî metodunu en iyi temsil eden muhaddislerden biri olup, İslâmî ilimlerde, özellikle hadis ilminde ve beşerî ilimlerde çok sayıda eser telif etmiştir. Bir muhaddis olarak Sehâvî sadece ilmî eserler telif etmemiş aynı zamanda toplumun hadis algısını yakından takip etmiş, güncel hadis tartışmaları konusunda tespitler yapmış ve halkın taleplerini de dikkate alarak bu alanda da müstakil eserler kaleme almıştır. Sehâvî’nin bu alanda telif ettiği eserlerden biri el-Ecvibetü’l-merżıyye’dir. Ancak ülkemizde Sehâvî’nin hadisçiliği üzerine doğrudan bir çalışma bulunmadığı gibi el-Ecvibetü’l-merżıyye” hakkında yapılan bir çalışmaya da rastlanılamamıştır. İbn Hacer’in halefi Sehâvî gibi önemli bir muhaddis hakkında sınırlı sayıda çalışmanın olması hadis tarihi açısından önemli bir eksiklik sayılabilir. Araştırmanın hedefi, Sehâvî’nin hadisçiliğini ortaya koymak, el-Ecvibetü’l-merżıyye isimli üç ciltlik bu önemli eseri tanıtmak, çeşitli açılardan değerlendirmek ve böylece hadis ilmi alanına katkı sağlamaktır. Yapılan tespitlere göre Sehâvî, rical ilmi ile cerh ve taʿdîl ilminde derin bilgi ve yetkinliğe sahip (yed-i tûlâ); isnad, ilel ve tarih ilimlerinde ise bir imamdır. Sehâvî, hadis usulü ve ıstılahları konusunda kapsamlı eserler telif eden bir muhaddistir. Ali el-Kârî’inin Nuḫbeti’l-fiker şerhinde 120 yerde Sehâvî’ye atıf yapması, onun çok iyi bir usûlcü olduğunu ortaya koyan önemli verilerdendir. Sehâvî rical tenkidinde birtakım kural ve kaideler koyacak düzeyde bir hadisçi kimliğine sahiptir. Üç cilt olarak 1997 yılında matbu olarak basılan çoğunluğu hadis fetvalarından oluşan el-Ecvibetü’l-merżıyye, soru-cevap şeklinde yazılmış bir eserdir. Müellif, eserin mukaddimesinde, kendisine yöneltilen soruları sahih olanı zayıf olandan ayırma, cerh ve taʿdîl alanındaki kapalı yönleri açıklama, doğru ve isabetli anlamlara ulaşma, hadisleri kaynaklarına nispet etme ve çoğu kimsenin erişemeyeceği isnad detaylarını ortaya koyma gibi alanlarda yetkin bir hadis otoritesi olarak cevapladığını ifade etmektedir. Bu yönüyle eser, sadece klasik bir fetva mecmuası değil, aynı zamanda müellifin hadis ilmindeki metodolojik yaklaşımını ve ilmî birikimini yansıtan kapsamlı bir başvuru kaynağı niteliğindedir. Eserde sadece hadisle ilgili konulara yer verilmemiş, aynı zamanda Kur’ân, fıkıh, tarih, kelâm, siyer, ahlâk, usûl, sahâbe biyografisi, sosyal yaşam, geçmiş milletler, dil, tıbb-ı nebevî, şiir, siyaset ve âdetler gibi konulara da yer verilmiştir. Sehâvî, hadis fetvalarını içeren ve 342 soruya cevap veren ilgili eserinde, hadisin mânası, tahrîci, sıhhati, ricâl bilgisi ve hadislerden istinbat edilen hükümler hakkında bilgi vermiştir. Her ne kadar eserin adı hadis şerh kitabı olmasa da eser bir bakıma konulu hadis şerhi gibi değerlendirilebilir. Sehâvî, bir hadisin cevabına geçmeden önce, yöntem olarak öncelikle hadisin tahrîcini yapmayı, ardından sıhhat durumunu tahlil etmeyi ve son olarak hadisin sened ve metin yönünden farklı tariklerini incelemeyi tercih etmektedir. Hadisin sahih kaynaklarda yer almadığı durumlarda, doğrudan "böyle bir hadis bilmiyorum" şeklinde bir açıklama yapmaktadır. Bununla birlikte, bazen İbn Hacer gibi önemli hadis âlimlerinin görüşlerine atıfta bulunarak, ya da temel hadis literatürünü referans göstererek cevabını derinleştirir. Hadislerle ilgili verdiği hükümlerde genellikle Şâfiî mezhebini esas almakla birlikte, diğer mezheplerin görüşlerini de zikretmesi, farklı düşünce ekollerine saygı gösterdiğini ve kapsamlı bir perspektife sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sehâvî, bazen cevabını ayrıntılı bir şekilde sunarak, okuyucuyu ikna etme ve tartışmalara son verme amacını gütmektedir. Bu yaklaşım, onun hem hadis ilmindeki derinliğini hem de sorunlara olan metodolojik yaklaşımını göstermektedir. Ayrıca, eser akademik çevreler için önemli bir kaynak olma özelliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Sehâvî , Fetva , Sual , el-Ecvibetü’l-Merżıyye

Kaynakça

• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerḥu Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥâti ehli’l-es̱er. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Ammâş, Bedr b. Muhammed b. Muhsin. Ḥâfıẓ es-Seḫâvî ve cühûduhû fi’l-ḥadîs̱ ve ʿulûmih. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Ay, Betül. Hadis Edebiyatı Türü Olarak Fetâvâ Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Aydemir, Halis. es-Sehâvî’nin (902/1496) el-Kavlü’l Bedî Fi’s-Salâti Ale’l-Habîbi’ş-Şefî’ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Berkey, Jonathan P.. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Beyhakî, Ebû Bekr. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Bilgin, Recep. “İbn Dakīkulʿîd’in Şerḥu’l-İlmâm bi-Eḥâdîsi’l-Aḥkâm’ında Hadisleri Anlama Yöntemi Olarak Hakikat-Mecaz Olgusu”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 28/2 (2024), 526-546.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Âdil Muhammed & İmâd Abbâs. Kahire: Dâru’t-Teʾsîl, 1436/2015.
• Emiroğlu, Nagihan. “Memlüklerde Hadis ve Ulema”. İslam Tetkikleri Dergisi. 10/1 (2020), 365-387.
• Ferruh, Ömer. Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyin, 1405/1985.
• Hudayr, Abdülkerîm b. Abdullah b. Abdurrahman & Füheyd, Muhammed b. Abdullah b. Füheyd Âl. “ed-Dirâse”. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳī. mlf. Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî. 7-200. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426/2005.
• Hümeym, Abdüllatîf & Fahl, Mâhir Yâsin. “Mukaddime”. Fetḥu’l-bâḳī bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ʿIrâḳī. mlf. Zeynüddîn Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed el-Ensârî. 5-85. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2002.
• İbn Fehd, Ömer el-Hâşimî el-Mekkî. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. thk. Muhammed ez-Zâhî. Riyad: y.y., 1402/1982.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbrâhim, Muhammed İshâk Muhammed. “Mukaddime”. el-Ecvibetü’l-merżıyye. mlf. Sehâvî. 5-30. Riyad: Dâru’r-Râye, 1418/1997.
• Kanoğlu, Ali Can. “Klasik ve Modern Dönem Hadis Fetva Kitaplarının Muhtevalarına Yönelik Bir Mukayese”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (2021), 387-430.
• Kaya, Büşra Sıdıka. Sehâvî’nin ed-Davʾü’l-Lâmiʿ Adlı Eseri Bağlamında IX./XV. Asır Kahire’sinde Bilgi ve Toplum. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî. Fihrisü’l-fehâris ve’l-es̱bât ve muʿcemü’l-meʿâcim ve’l-meşyeḫât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1402/1982.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Münâver, Nevâf Abbas Habib. “Mukaddime”. Naẓmu ʿUlûmi’l-ḥadîs̱ el-müsemmât Aksa’l-emel ve’s-sûl fî ‘ulûmi ehâdîsi’r-Rasûl Huveyyî. mlf. Ebû Abdullah Şehâbeddin Muhammed b. Ahmed b. Halîl. 1-53. Kuveyt: Külliyetü’d-Dirâsâti’l-ʿUlyâ, 1437/2015.
• Özcan, Hayriye Betül. “Memlükler Dönemi’nde Hanımlar ve Sehâvî’nin Hanım Hocaları”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı (Kütahya: 14-17 Mayıs 2015), 25-40.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis Kahire 1392-1517. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Sakallı, Talat. “İbn Hacer-Ayni Çatışmasının Buhari Şerhlerindeki Tezahürü”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3 (1989), 347-361.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed. el-Ecvibetü’l-merżıyye fîmâ süʾile ʿanhü mine’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye. thk. Muhammed İshak Muhammed İbrahim. Riyad: Dâru’r-Râye, 1418/1997.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳī. thk. Ali Hüseyin Ali. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1424/2003.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. Beyrut: Menşûrâtu Dâri Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer. thk. İbrahim Bâcis Abdülmecid. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Büldâniyyât. thk. Hüsâm b. Muhammed el-Kattân. Riyad: Dâru’l-ʿAtâ, 1422/2001.
• Selmân, Meşhur b. Hasan Âl & Şukayrât, Ahmed. Müellefâtu’s-Sehâvî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
• Selmân, Meşhûr b. Hasen Âl. “Mukaddime”. es-Sırru’l-mektûm fi’l-farḳ beyne mâleyni’l-maḥmûd ve’l-meẕmûm. mlf. Sehâvî. 7-58. Ebû Dabî: Mektebetü ve Tescîlâtu Dâri’l-İmâm Mâlik, 1425/2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Ḥâvî li’l-fetâvî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• Şâkir, Mustafa. et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫîn. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1411/1990.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ bi-meḥâsini men baʿde’l-ḳarni’s-sâbiʿ. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Tomar, Cengiz. “Sehâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı Diyanet İslam Ansiklopedisi. 36/313-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Vâdîâşî, Ebû Cafer Ahmed b. Ali el-Belevî. S̱ebtu Ebî Caʿfer Ahmed b. Ali el-Belevî el-Vâdîâşî. thk. Abdullah el-İmrânî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1983/1403.
• Yavuz, Adil. “el-Maḳāṣıdü’l-Hasene”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/422-423. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yavuz, Adil. “Sehâvî ve Halk Dilinde Dolaşan Hadisler Problemi ile İlgili Eseri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2002), 165-187.
• Yavuz, Adil. Sehavi (902-1496) ve el-Mekasıdu’l-Hasene Adlı Eserinin Tenkid ve Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Yıldırım, Enbiya. “Suyûtî’ye Yöneltilen Suçlamalar (Sehâvî-Suyûtî Çekişmesi Bağlamında)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006), 149-174.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-Aʿlâm: Kāmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1969.