HIRİSTİYAN HACI AMPULLALARI VE MUSKA/AMULET OLARAK KULLANILMASI

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 49 - 79, 30.06.2025

Azize Uygun

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1638363

Öz

Ampulla, hacılar tarafından kutsal mekanlardan (locus sanctus) alınan kutsal sıvı ve maddelerin (su, yağ, toprak vb.) taşınması ve saklanması için kullanılan taşınabilir birkaç santimlik küçük şişelerdir. Hacı şişeleri olarak da isimlendirilen bu kaplar kutsanan yağları korumak için nispeten çok daha ucuz maddeler olan kil, metal, cam, kurşun, pişmiş toprak veya gümüşten yapılmıştır. Ampullalar şehitlerin mezarları da dahil olmak üzere farklı kutsal mekanlarda yaygın olarak kullanılmıştır. İlk ne zaman ortaya çıktıkları tespit edilemese de Hıristiyanlıkta 4. yüzyıl gibi erken Hristiyanlık döneminden itibaren görülmeye başladığı anlaşılmaktadır. Ampullalar sadece fiziksel objeler olmaktan öte Hıristiyan hacıların dini ve manevi yolculuklarının bir hatırası olması açısından değerli objeler olup hacıların kutsal mekanlarda edindikleri deneyimleri ve inançlarını günlük hayatlarına taşımalarına yardımcı olmuştur. Ampullalar zamanla Hıristiyan ritüel ve inanç sistemlerinin bir parçası olarak hem dini hem de büyüsel bağlamlarda anlam kazanarak dindar hacılar tarafından boynun etrafına ve kalbin üzerine takılarak muska ve koruyucu, şifa verici tılsım olarak da kullanılmışlardır. Ampullaların tamamen muska amacıyla üretildiğini ve ziyarete gelen hacılara bu amaçla satıldığını ifade eden görüşler de bulunmaktadır. İçlerinde kutsal maddeler barındıran ampullaların dış yüzeylerinde ise İsa ve aziz figürleri, haç sembolü gibi daha başka ikonografik sembollere yer verilmiştir. Benzer şekilde, muskalar da koruyucu ve şifa verici amaçlarla kullanılan nesneler olup, ampullalardan farklı olarak genellikle parşömen, kağıt veya levhalar üzerine yazılmış dualar, kutsal metinler, Esmaü'l-Hüsna gibi kutsal isimler ya da belirli sembolik figürlerle hazırlanmıştır. Her iki nesne de insan bedeniyle doğrudan temas ettirilerek veya kıyafetlere iliştirilerek taşınmış, böylece bireylerin sürekli olarak kutsal güçlerin koruması altında kalması amaçlanmıştır. Makalede ilk olarak Hristiyanlıkta ampullaların bir hac objesi olarak tarihsel bağlamı ve hacıların dini deneyimlerinde ampullanın rolü ele alınmıştır. Ardından malzeme, tasarım ve ikonografik özellikleri detaylandırılarak, bu nesnelerin üretim ve kullanımlarındaki çeşitlilik incelenmiştir. Sonrasında ampullaların kiliseler için ekonomik ve pratik değerleri üzerinde durulmuş ve üretilmelerinin bir amacının da ticari pazarı karşılamak olduğu ortaya konulmuştur. Öyle ki ampullalar gibi hacı hediyelik eşyaları hacıların dönüş yolculuklarında hatıra olarak satın aldıkları ve kiliselerin kasasına ciddi miktarlarda para aktardıkları ürünlerdir. Dolayısıyla, hac ibadeti kiliseler için mali açıdan kazançlı bir faaliyet olmuş ve kilisenin gelirini önemli ölçüde artırmıştır. Son olarak da ampullaların kötü ruhlardan korunmak, hastalıklardan şifa bulmak ve kutsal gücü üzerinde taşımak amacıyla bir tür muska olarak işlev görmeleri üzerine durulmuştur. Özellikle kutsal sıvılarla dolu olan ampullalar, bu sıvıların şifa verici ve koruyucu güçlere sahip olduğu inancıyla inananlar tarafından üzerlerinde taşınmıştır. Bu bölümün daha iyi anlaşılabilmesi için havas ve büyü kitaplarına atıflar yapılarak konu analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın en önemli amacı ampullaları tanıyarak, ampullalar ile muskaların koruma ve şifa sağlama amacıyla kullanılan nesneler olarak benzer işlevlerinin olduğunu ortaya koymaktır. Her ikisi de insanların fiziksel ve manevi zararları önlemek ya da iyileştirmek amacıyla başvurduğu tılsımlı araçlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma ampullaların dinsel hacı objeleri olarak kullanılmasının yanında Hristiyan hacıların ve inananların muskalar gibi olağanüstü güçlerinin olduğuna inanma eğilimini de ortaya koymaktadır. Araştırma, bu tür objelere yüklenen büyüsel anlamlarla bireylerin bu inançlara karşı duyduğu zafiyeti ve ampullaların bu bağlamda yalnızca dini birer hatıra olmaktan öte, inanç temelli anlamlarla donatılmaya elverişli olduğunu göstermeyi de hedeflemektedir. Ayrıca ampullaların dini, sosyal, ekonomik ve büyüsel işlevlerinin analizleri yapılarak dönemin dini, manevi ve toplumsal yapısını anlamaya katkı sağlanması amaçlanmaktadır. Ampullalarla ilgili araştırmalar genellikle arkeoloji ve sanat tarihçileri tarafından ampullaların fiziksel özellikleri üzerine yapılmış olup ampulların muska özellikleri üzerine Dinler Tarihi disiplini bağlamında herhangi bir çalışmayla karşılaşılmamıştır. Hazırlanan bu çalışmayla alandaki eksikliğin giderilmesi beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi , Hristiyanlık , Hac , Ampulla , Muska

CHRISTIAN PILGRIM AMPULLAE AND THEIR FUNCTIONS AS AMULETS

Öz

The ampulla is a small, portable bottle, typically a few centimeters in diameter, that was used by pilgrims to carry and store holy substances such as water, oil, and soil taken from sacred sites (locus sanctus). Also called pilgrim bottles, these containers were made of relatively cheaper materials such as clay, metal, glass, lead, terracotta or silver to preserve the blessed oils. The ampullae was widely used in various holy places, including the tombs of martyrs. Although it is not known when they first appeared, it is understood that they started to be seen in Christianity as early as the 4th century. More than just physical objects, ampullae were valuable objects in terms of being a memory of the religious and spiritual journeys of Christian pilgrims, and helped pilgrims to carry the experiences and beliefs they gained in holy places into their daily lives. Over time, ampullae acquired significance in both religious and magical contexts, becoming a part of Christian ritual and belief systems. They were often worn around the neck or over the heart by pilgrims, serving as amulets or talismanic objects believed to provide protection and healing. Some sources also suggest that certain ampullae were produced specifically as amulets and sold to visiting pilgrims for this purpose. On the outer surfaces of ampullae, which contain sacred substances, there are other iconographic symbols such as Jesus and saint figures and the cross symbol. Similarly, amulets are objects used for protective and healing purposes and, unlike ampullae, they are generally prepared with prayers, sacred texts, sacred names such as the Esmau'l-Husna written on parchment, paper or tablets or with certain symbolic figures. Both objects were carried by direct contact with the human body or by attaching them to clothing, thus aiming to keep individuals constantly under the protection of sacred powers. This article first examines the historical background of ampullae as pilgrimage objects in Christianity and explores their role in the religious experiences of pilgrims. It then analyzes their material composition, design, and iconographic features, highlighting the diversity in their production and usage. Then, the economic and practical values of ampullae for churches are emphasized and it is revealed that one of the purposes of their production is to meet the commercial market. In fact, pilgrim souvenirs such as ampullae were products that pilgrims bought as souvenirs on their return journeys and transferred significant amounts of money to the church coffers. Therefore, the pilgrimage was a financially profitable activity for churches and significantly increased the income of the church. Finally, it was emphasized that ampullae functioned as a kind of amulet to protect against evil spirits, to heal from illnesses and to carry sacred power. In particular, ampullae filled with sacred fluids were carried by believers with the belief that these fluids had healing and protective powers. In order to better understand this section, references were made to havas and magic books and an attempt was made to analyze the subject. The most important aim of this study is to identify ampullae and to reveal that ampullae and amulets have similar functions as objects used for protection and healing. Both appear as talismanic tools that people resort to in order to prevent or heal physical and spiritual harm. This study reveals the tendency of Christian pilgrims and believers to believe that ampullae had extraordinary powers as amulets, in addition to their use as religious pilgrimage objects. The study also aims to show the vulnerability of individuals to these beliefs with the magical meanings attributed to such objects, and that ampullae are more than just religious souvenirs in this context, and are suitable for being equipped with belief-based meanings. In addition, the study contributes to understanding the religious, spiritual, and socio-economic structure of the period by analyzing the multifaceted roles of ampullae. While prior research on ampullae has mainly focused on their physical characteristics, often by archaeologists and art historians, no comprehensive study has examined their amuletic qualities within the discipline of History of Religions. It is expected that this research will address this gap in the literature.

Anahtar Kelimeler

History of Religions , Christianity , Pilgrimage , Ampulla , Amulet

Kaynakça

• Akın, Haydar. Ortaçağ Avrupası’nda Cadılar ve Cadı Avı. Ankara: Phonenix Yayınevi, 2011.
• Anderson, William. “An Archaeology of Late Antique Pilgrim Flasks”. Anatolian Studies 54 (2004), 79-93.
• Arad, Lily. “The Holy Land Ampulla of Sant Pere de Casserres - A Liturgical and Art-Historical Interpretation”. Miscellania Litürgica Catalana 1 (2007), 59-86.
• Ariantzi, Despoina vd. Für Seelenheil und Lebensglück 1. Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 2018. https://doi.org/10.11588/PROPYLAEUM.495
• Aydın, Ayşe. “Aziz Konon Tasvirli Bir Menas Ampullası”. Adalya 18 (Haziran 2015), 285-302.
• Aydın, Ayşe. “İzmir Arkeoloji Müzesi ile Tarih ve Sanat Müzesi’nde Bulunan Ampullalar”. OLBA 23 (2015), 475-514.
• Aydın, Ayşe. Lahit Formundaki Rölikerler. Antalya: İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 2011.
• Aydın, Ayşe. “Marmaris Müzesi’ndeki Ampullalar”. OLBA. ed. Serra Durugönül vd. Mersin: Kaam Yayınları, 2013.
• Bagnoli, Martina. “Dressing the Relics, Some Thoughts on the Custom of Relic Wrapping in Medieval Christianity”. Matter of Faith: An Interdisciplinary Study of Relics and Relic Veneration in the Medieval Period. ed. James Robinson vd. London: The British Museum, 2014.
• Barag, Dan. “Glass Pilgrim Vessels From Jerusalem: Part 1”. Journal of Glass Studies 12 (1970), 35-63.
• Beckmann, M. A. “New Catholic Encyclopedia”. Ampullae. ed. Berard L. Marthaler. C. 1. Washington, D.C.: For The Catholic University of America Press, 2003.
• Beckmann, M. A. “New Catholjc Encyclopedia”. Ampullae. ed. Berard L. Marthaler. C. 1. Washington, D.C.: For The Catholic University of America Press, 2003.
• Blick, Sarah. “Common Ground Reliquaries and the Lower Classes in Late Medieval Europe”. An Interdisciplinary Study of Relics and Relic Veneration in the Medieval Period. ed. James Robinson vd. London: The British Museum, 2014.
• Boertjes, Katja. “The Reconquered Jerusalem Represented Tradition and Renewal on Pilgrimage Ampullae from the Crusader Period”. The Imagined and Real Jerusalem in Art and Architecture. ed. Jeroen Goudeau vd. Leiden: Brill, 2015.
• Bonser, Wilfrid. “The Cult of Relics in the Middle Ages”. Folklore 73/4 (Winter 1962), 234-256. Borowski, Tomasz - Gerrard, Christopher. “Constructing Identity in the Middle Ages”. Speculum 92/4 (Ekim 2017), 1056-1100.
• Brazinski, Paul A. - Fryxell, Allegra R. P. “The Smell of Relics: Authenticating Saintly Bones and the Role of Scent in the Sensory Experience of Medieval Christian Veneration”. Papers from the Institute of Archaeology 23(1)/11 (2013), 1-15.
• Chaucer, Geoffrey. The Canterbury Tales. UK: Viking, 2009.
• Chiovaro, F. “Relics”. New Catholic Encyclopedia. C. 12. Washington D.C.: McGraw-Hill, 1967. Classen, Constance. The Deepest Sense, A Cultural History of Touch. USA: University of Illinois Press, United States of America., 2012.
• Clive Foss. “Pilgrimage in Medieval Asia Minor”. Dumbarton Oaks Papers 56 (2002), 129-151.
• Cromwell, Jennifer. “‘Camel, O Camel, Come and Fetch and Carry’: on Two Camels”. Petrie Museum of Egyptian Archaeology. ed. Alice Stevenson. UK: UCL Press, 2015.
• Cunningham, Lawrence S. A Brief History of Saints. UK: Blackwell Publishing, 2005.
• Çakmak, Cengiz. “Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde Tılsımlar”. İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 21 (2023), 61-85. Çelebi, İdris. Usülül Bast fi Sirril Evfak vel Havâs, 2004.
• Çiftçi, Halit Ahmet. Levant’ın Kutsal Kişileri ve Mekanları. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2023.
• Davidson, Linda Kay - Gitlitz, David. “Pilgrimage From the Ganges to Graceland An Encyclopedia”. Canterbury (Kent, England. Santa Barbara, California: ABC Clio, 2002.
• Doğer, Lale - Borstlap, Ceylan. Bizans Özel Sayısı. “Rölikler Kültünde Şifanın Tatlı Kokusu Üzerine: Parfümlü Yağ Kandilleri, Kutsal myron ve Myroblût Azizler”. Art-Sanat 20 (2023), 85-120.
• E., Gingras, George. Egeria: Diary of a Pilgrimage. ed. Johannes Quasten - Walter J. Burghardt. New York : Newman Press, 1970. http://archive.org/details/egeriadiaryofpil0038unse
• Ekelund, Robert B. - Hebert, Jr Robert F. Sacred Trust: The Medieval Church as an Economic Firm. New York, Oxford: Oxford University Press, 1996.
• Elsner, Jaś - Ian Rutherford (ed.). Pilgrimage in Graeco-Roman & Early Christian Antiquity: Seeing the Gods. Oxford ; New York: Oxford University Press, 2005.
• Evans, Suzanne. “The Scent of a Martyr”. Numen 49/2 (2002), 193-211.
• Frank, Georgia. The Memory of the Eyes, Pilgrims to Living Saints in Christian Late Antiquity. Berkeley Los Angeles, London: University of California Press, 2000.
• Freeman, Charles. Holy Bones, Holy Dust, How Relics Shaped the History of Medieval Europe. USA: Yale University Press, 2012.
• Geary, Patrick. Living with the Dead in the Middle Ages. Ithaca and London: Cornell University Press, 1994.
• Geisbusch, Jan Winfried. Awkward Objects: Relics, the Making of Religious Meaning, and the Limits of Control in the Information Age. London: University College London, PhD., 2008.
• Gilchrist, Roberta. “The Materiality of Magic: The Ritual Lives of People and Things”. Sacred Heritage: Monastic Archaeology, Identities, Beliefs. 110-144. Cambridge: Cambridge University Press, 2020.
• Hayes, John W. The Athenian Agora, Roman Pottery: Fine-Ware Imports. New Jersey: The American School of Classical Studies at Athens Princeton, 2008.
• Hazinedar Coşkun, Tümay. “Bizans’ta Eulogia Olgusuna Manisa Müzesi Pişmiş Toprak Ampullalarıyla Bir Bakış”. Sanat Tarihi Yıllığı / Journal of Art History 0/0 (30 Mayıs 2025), 0-0. https://doi.org/10.26650/sty.2025.1620135
• Hindley, Katherine Storm. Textual Magic: Charms and Written Amulets in Medieval England. Chicago and London: University of Chicago Press, 2023.
• Holterman, Bart. Pligrimages in Images Early Sixteenth-Century Views of the Holy Land with Pilgrims’ Portraits as Part of the Commemoration of the Jerusalem Pilgrimage in Germany. UK: University of York, 2013.
• Hüseynî, Seyyid Süleyman el-. Kenzü’l-Havâs ve Keyfiyet-i Celb ve Teshir, 1 Cilt. İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1332.
• Hüseynî, Seyyid Süleyman el-. Kenzü’l-Havâs ve Keyfiyet-i Celb ve Teshir, 2 Cilt. İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1332.
• Hüseynî, Seyyid Süleyman el-. Kenzü’l-Havâs ve Keyfiyet-i Celb ve Teshir, 3 Cilt. İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1332.
• Hüseynî, Seyyid Süleyman el-. Kenzü’l-Havâs ve Keyfiyet-i Celb ve Teshir, 4 Cilt. İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1332.
• İnalcık, Halil. “Selīm I”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. C.E. Bosworth vd. 9/117-118. Leiden: Brill, 1997. İnan, Abdülkadir. Hurafeler ve Menşeleri. Ankara: DİB Yayınları, 1968.
• J. Crabtree, Pam. Medieval Archaeology an Encyclopedia. New York and London: New York University Garland Publishing, Inc., 2001.
• Kısa, Bülent. Büyü Notları, ts.
• Klein, Holger A. “Sacred Things and Holy Bodies: Collecting Relics from Late Antiquity to the Early Renaissance”. Treasures of Heaven: Saints, Relics, and Devotion in Medieval Europe. ed. Martina Bagnoli vd. 55-69. New Haven and London: Yale University Press, 2011.
• Köroğlu, Gülgün. “Yumuktepe Höyüğü Kazılarında Gün Işığına Çıkarılan Aziz Menas Tasvirli Hacı Şişesi”. Seleucia 1 (2011), 67-89.
• Limmer, Abigail Susan. The Social Functions and Ritual Significance of Jewelry in the Iron Age II Southern Levant. USA: The University of Arizona, PhD., 2007.
• Malaty, Fr. Tadros Yacoub. Dictionary of Church Terms. Alexandria Egypt: St. George’s Coptic Orthodox Church Sporting, 1992.
• Mcshane, E. D. “Marmoutier, Abbey of”. An Encyclopedia of Religion. ed. Vergilius Ferm. New York: New York the Philosophical Library, ts.
• Metin, Hüseyin. “An Ampulla of Saint Menas from Dara (Anastasiopolis)”. Art-Sanat 0/23 (31 Ocak 2025), 64-78. https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.23.0004
• Nilson, Ben. Cathedral Shrines of Medieval England. USA: The Boydell Press, 1998.
• Oefelein, Cornelia. “The Signs-and Bells-of Mass Pilgrimage”. Presenting the Past Central Issues in Medieval and Early Modern Studies Across the Disciplines. ed. Nancy van Deusen - Leonard Michael Koff. Leiden-Boston: Brill, 2012.
• Ogden, Daniel. “Bağlama Büyüleri-Yunan ve Roma Dünyasında Beddua Levhaları ve Voodoo Bebekleri”. çev. Çiğdem Dürüşken - Eyüp Çoraklı. Eski Yunan ve Roma’da Büyü ve Büyücülük. ed. Bengt Ankarloo - Stuart Clark. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2015.
• Olson, Vibeke. “Embodying the Saint: Mystical Visions, Maria Lactans and the Miracle of Mary’s Milk”. Matter of Faith: An Interdisciplinary Study of Relics and Relic Veneration in the Medieval Period. ed. James Robinson vd. UK: The British Museum, 2014.
• “The Routledge Encyclopedia of Ancient Mediterranean Religions”. Pilgrimage. ed. Eric Orlin. New York and London: Routledge, 2016.
• Oswald, Julia. Themed Issue: Interiority and Alterity. “The Reliquary Triptych, the Arms of Christ, and the Visual Language of the Relic Thesaurus ca. 1160”. Hortulus Journal 14/1 (2017).
• Rahmani, L. Y. “Two Early Christian Ampullae”. Israel Exploration Journal 16/1 (1966), 71-74.
• Riordan, Timothy B. “To Excite the Devotion of the Catholics": The Use and Meaning of Catholic Religious Medals in the Colonial Period”. Historical Archaeology 49/4 (2015), 71-86.
• Ritter, Max. Zwischen Glaube und Geld: zur Ökonomie des byzantinischen Pilgerwesens (4.-12. Jh.). Mainz: Verlag des Römisch-Germanistischen Zentralmuseums, 2019. https://doi.org/10.11588/propylaeum.654
• S., Bangert. “Menas ampullae and Saxon Britain: Coptic Objects in a Pagan Landscape”. Minerva 17/4 (2006). Sandin, Karl. “Liturgy, Pilgrimage, and Devotion in Byzantine Objects”. Bulletin of the Detroit Institute of Arts 67/4 (1993), 46-56.
• Scott, Robert A. Miracle Cures, Saints, Pilgrimage, and the Healing Powers of Belief,. Berkeley Los Angeles London: University of California Press, 2010.
• Sezgin, Yusuf vd. İzmir Arkeoloji Müzesi Ticari Amphoraları. İstanbul: Ege Yayınları, 2022.
• Smith, Julia M. H. “Portable Christianity: Relics in the Medieval West (c.700-1200)”. Proceedings of the British Academy 181 (2010).
• Smith, Julia M. H. “Relics An Evolving Tradition in Latin Christianity”. Saints and Sacred Matter The Cult of Relics in Byzantium and Beyond. ed. Cynthia Hahn - Holger A. Klein. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection Trustees for Harvard University, 2015.
• Şimşek, Celal - Duman, Bahadır. “Laodikeia’da Bulunan Ampullalar”. OLBA 15 (2007), 73-102.
• Şimşek, Celal - Duman, Bahadır. “Lykos Laodikeiası’ndan Bir Grup Yerel Üretim Kandil”. OLBA. ed. Serra Durugönül vd. Mersin: Kaam Yayınları, 2013.
• Talbot, Alice-Mary. “Pilgrimage to Healing Shrines: The Evidence of Miracle Accounts”. Dumbarton Oaks Papers 56 (2002), 153-173.
• Thuno, Erik vd. “Reliquaries and the Cult of Relics in Late Antiquity”. The Routledge Handbook of Early Christian Art. London and New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2018.
• Tosun, Murat. “Mardin Müzesi’nden İki Pişmiş Toprak Ampulla”. Humanitas 10/19 (2022), 297-317.
• Uygun, Azize. Hıristiyanlıkta Kutsal Nesneler (Relikler). Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020.
• Uygun, Azize. Seyyid Süleyman el-Hüseynî’nin Kenzü’l-Havas Kitabındaki Büyü ve Dua Motifleri. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2020.
• Ünal, Serap - Karataş, Kübra. “Pisidia Antiokheia’da Geç Antik Dönem Dükkanları’nda Ele Geçen Pişmiş Toprak Kaplar Üzerine Değerlendirme”. Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, 259-277. https://doi.org/10.30794/pausbed.1495289
• Vikan, Gary. Byzantine Pilgrimage Art. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2010.
• Vikan, Gary. “Two Byzantine Amuletic Armbands and the Group to Which They Belong”. The Journal of the Walters Art Gallery 49/50 (1992 1991), 33-51.
• Webb, Diana. Pilgrims and Pilgrimage in the Medieval West. London and New York: I.B.Tauris, 2001.
• Weitzmann, Kurt. The Late Roman World. “The Late Roman World”. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series 35/2 (Autumn 1977), 2-96.
• Woodward, Kenneth L. Making Saints. USA: A Touchstone Book, 1990.
• Zbinden, Ernst. İslam’da ve Eski Ortadoğuda Cin ve Ruh İnançları. çev. Ekrem Sarıkçıoğlu. Samsun: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1994.
• The Met. “Ampulla”. Erişim 27 Kasım 2024. https://www.metmuseum.org/search-results?q=ampulla The British Museum. “Collection”. Erişim 27 Kasım 2024. https://www.britishmuseum.org/collection/search?keyword=ampulla Louvre. “Collections”. Erişim 27 Kasım 2024. https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010280955