MU’TEZİLE’NİN “EL-MENZİLE BEYNE’L MENZİLETEYN” SAVUNUSU VE DOĞUŞU İLE İLİŞKİSİ

Yıl 2016, Cilt: 14 Sayı: 1, 1 - 33, 01.02.2016

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.18317/kader.91044

Cited By: 2

Öz

Bu makalede Mu’tezile ile ‘el-menzile beyne’l menzileteyn’ söylemini özdeşleştirmenin tutarlılığı açıklanmaya gayret edildi. Mu’tezile gibi bir ekolün başlangıç hadisesi olarak Vâsıl’ın ‘el-menzile’ görüşüne yapılan vurgunun nedenine açıklık getirilmeye çalışıldı. Bu olayın gerçekliği, mezhep tarihçilerinin verdiği bilgiler ışığında karşılaştırma yapılarak test edildi. Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile arasındaki teolojik gerilimdeki yeri ve değeri tartışıldı. Diğer yönden Mu’tezile’nin Usûl-u Hamse doktrini içerisinde yer verdiği bu ilkeyi savunma kastı ele alındı. Daha çok problemin itikâdî ve sosyo-ahlakî temellerine işaret edilerek siyasi sebebine kısmen değinildi. Sonuçta Mu’tezile’nin bu meselede ne kadar özgün ve iyimser davrandığını veya ne oranda kötümser ve aykırı olduğunu tespit etmeye çalıştık.        

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile; El-Menzile beyne’l-Menzileteyn; Usûl-u Hamse; İtikâdî; Sosyo-Ahlakî.

Kaynakça

• Abdurrahman Sâlim, et-Tarihu’s-Siyasî li’l-Mu’tezile, Kahire: Dâru’s-Sekâfe, 1989.
• Abdülhamid, İrfan, İslâm’da İtikâdi Mezhepler ve Akaid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Adil el-Awa, el-Mu’tezile ve’l-Fikru’l-Hurr, Dımaşk: ts.
• Ahmed Şevki İbrahim el-Amerrecî, el-Mu’tezile fî-Bağdad ve Eseruhum fi’l- Hayati’l-Fikriyye ve’s-Siyâsiyye, Kahire: 2000.
• Ahmed Emin, Duhâ’l-İslâm, Kahire: 2001.
• Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, Kahire: 2011.
• Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Akoğlu, Muharrem ‚Kebire ve İman Bağlamında Hâricîlik-Mu’tezile İlişkisi‛, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (2007/2): 317-339.
• Ali eş-Şa’bî-Ebu Lubâbe Huseyn-Abdulmecid en-Neccâr, el-Mu’tezile-beyne’l- Fikr-ve’l-Amel, Tunus: 1979.
• Alpyağıl, Recep, Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Eki, İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Arslan, Hulusi, ‚Mu’tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük‛ Problemi doktora tezi, Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2000.
• Avn, Faysal Bedir, İlmu’l-Kelâm ve Medârisuhu, Kahire: Dâru’s Sekafe, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir Tâhir b. Muhammed, Kitâbu’l-Milel ve’n- Nihâl, thk. Albert Nasrî Nader, (Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1970.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir Tâhir b. Muhammed, Usûlu’d-Dîn, thk. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir Tâhir b. Muhammed, el-Fırak beyne’l- Fırak(Mezhepler Arasındaki Farklar), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, Kitabu’t-Temhîd’l-Evâil ve Telhîsi’l- Delâil, thk. İmaduddîn Ahmed Haydar, Beyrut: Müessetu’l-Kutubi’s- Sekâfiyye, 1993.
• Bedevî, Abdurrahman, Et-Turâsu’l-Yunâniyye fî’l-Hadâreti’l-İslâmiyye, nşr. Mektebet’un-Nahzati, Kahire: 1940.
• Beyhâkî Ahmed bin Huseyn, Şuâbu’l-Îmân, thk. Abdulali Abdulhamid, Riyad: 2003.
• Bustî, Ebu’l-Kasım, Kitabu’l-Bahs an-Edilleti’t-Tekfîr ve’t-Tefsîğ, thk. Wilferd Madelung-Sabine Schmidtke, Tahran: 2003.
• Câbir, Kâsım Habîb, el-Felsefet’u-ve’l-İ’tizâl-fi-Nehci’l-Belâğa, Beyrut: 1987.
• Carullah, Zühdî, el-Mu’tezile, Beyrut: 1974.
• Ebu’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyüb b. Musa, el-Külliyyat, thk. Adnan Derviş- Muhammed el-Mısri, Beyrut: 1998.
• el-Âmidî, Seyfuddîn b. Ebî Ali Muhammed b. et-Tağlebî, Gâyetu’l-Merâm-fî- İlmi’l-Kelâm, thk. Hasan Mahmud Abdullah, Kahire: 1971.
• el-Ezherî, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luğa, thk. Abdulazim Mahmud, Kahire: ts.
• el-Hayyûn, Raşid, Mu’teziletu’l-Basra ve Bağdat, Londra: Dâru’l-Hikme 1997.
• el-Vad, Huseyn, İlmü’l-Kelâm ve’l-Felsefe, Tunus: Dâru’l-Cunûb 1995.
• en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefiyyi fî’l-İslâm, Kahire: 1973. er-Ravi, Abdüssettar, el-Akl ve’l-Hürriyye Dirâsetü’n fî-Fikri’l-Kâdî
• Abdilcabbari’l-Mu’tezilî, Beyrut: 1980.
• es-Sabûnî, Nureddin Kitâbü’l-Bidâye mine’l-Kifâye-fi’l-Hidâyeti fi-Usûli’d-Dîn, thk. Fethullah Huleyf, İskenderiye: 1969.
• es-Seyyid, Muhammed Salih, Amr b. Ubeyd ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye, Kahire: Mektebetu-Nahdati’ş-Şark, 1985.
• Eş’ari, Ebi’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyin ve İhtilâfu’l-Musallîn, tkd. Neîm Zerzur, Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2012.
• eş-Şevaşî, Suleyman, Vâsıl İbn ‘Ata’ ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye, Tunus: ed-Dâru’l- Arabiyye li’l-Küttâb 1993.
• et-Tûsi, Nasîruddîn, Telhîsu’l-Muhassal, Tahran: Dâru’l-Ezvâî, 1980.
• ez-Zağûnî, Ebû'l Hasen Ali, el-İzâh fi-Usûli’d-Dîn, thk. İsam es-Seyyid Mahmud, Riyad: 2003.
• Feyyûmî, Muhammed İbrahim, el-Mu’tezile-Tekvînu’l-Akli’l-Arabî, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî 2002.
• Hanefî, Hasan Mine’l-Akîde ila’s-Sevra, Kahire: Mektebetu-Medbûlî, ts.
• Hayyât, el-Mu’tezilî, Ebû’l Hasen Abdirrahman b. Muhammed b. Osman, Kitabu’l-İntisâr fi’r-Red Ale-İbni’r-Ravendi’l-Mulhid, thk. H. S. Nyberg, Beyrut: 1993.
• Işık, Kemal ‚Mu’tezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV (1981): 337- 357.
• İbn Furek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan, Mucerredu-Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l- Hasen el-Eş’arî, thk. Danyal Gimaret, Beyrut: 1987.
• İbn Furek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan, Kitabu’l-Hudûd fi’l-Usûl, tkd. ve tlk. Muhammed Süleyman, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamiyyi, 1999.
• İbn Manzur Ebu’l-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut: Dâru’s-Sadır, ts.
• İbnu’l-Melâhimî, el-Havarizmî, Mahmud b. Muhammed, Kitâbu’l-Fâik fÎ- Usûli’d-Dîn, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire: 2010.
• İbn Teymiyye, Şeyhu’l-İslâm Ahmed b. Abdulhalim, Şerh’ul-Akideti’l- İsfahaniyye, thk. Said b. Nasr b. Muhammed, Riyad: 2001.
• Îcî Adudiddîn, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevâkıf fî-İlmi’l-Kelâm, Beyrut: Alemu’l-Kutub, ts.
• İsferayânî, Ebû Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut: 1983.
• Kâdî Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedânî el-Esedabâdî, Müteşâbihu’l-Kur’an, thk. Adnan Muhammed Zerzur, Kahire: Dâru’t-Turas, 1969.
• Kâdî Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedânî el-Esedabâdî, el-Munye ve’l-Emel, cem. Ahmed b. Yahya el-Murtazâ, thk. Isamuddin Muhammed Ali, Kahire: 1985.
• Kâdî Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedânî el-Esedabâdî, Şerhu’l-Usûli’l- Hamse, tlk. Ahmed Huseyn b. Ebî Hâşim, tsh. Semir Mustafa Rabab, Beyrut: Dâr’u-İhyâ’i-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Kâdî Abdulcabbar, Ahmed el- Hamedânî el-Esedabâdî, el-Muhît bi’t-Teklîf, cem. Hasen b. Ahmed İbni Metteveyh thk. Ömer es-Seyyid Azmi- Ahmed Fuad el-Ahvani, Kahire: ts.
• Kadı Abdulcabbar-Ebû’l Kâsım el-Belhî-Hâkim el-Cuşemî, Fazlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. Fuad Seyyid, Kahire: ts.
• Karlığa, Bekir, Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1967.
• Karlığa, Bekir, ‚İbn Rüşd‛, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XX, 266.
• Makdisî, el-Beşşâr, Ahsenu’t-Tekâsim fî-Ma’rifeti’l-Ekâlim, Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1991.
• Malâtî, Abdurrahman, et-Tenbîh ve’r-Red Ale’l-Ehva ve’l-Bid’a, thk. Muhammed Zeynehum-Muhammed Azb, Kahire: Mektebetu-Medbûl, 1992.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasen Ali b. El-Huseyn, Murûcu’z-Zeheb, hz. Kemal Hasen Meri’, Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
• Muhammed Ali Ebu Reyyân, Tarîhu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, Beyrut: Dâru’l- Fikri’l-Arabî, 1983.
• Muhammed Ebu Zehra, Tarîhu’l-Cedel, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1934.
• Muhammed Ebu Zehra, el-İmâm es-Sâdık, Kahire: ts.
• Muhammed Ebu Zehra, Tarîhu’l-Mezahibi’l-İslâmiyye (İslam’da İtikâdî Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi), çev. Sıbğatullah Kaya, Ankara: Anka Yayınları, ts.
• Nader, Albert Nasrî, Felsefetu’l-Mu’tezile, Bağdat: 1951.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed, Tabsıratu’l-Edille fî-Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nevbahtî, Ebû’l-Hasen Musa, Kitab’u-Firaku’ş-Şia, İstanbul: Matbaatü’t- Devleti, 1931.
• Subhî, Ahmed Mahmûd, Fî-İlmi’l-Kelâm (Mu’tezile), Beyrut: Dâru’n- Nehzati’l-Arabiyye, 1985.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Ahmed Fehmi Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Şerif Murtaza, Ali b. Huseyn el-Musevî el-Bağdâdî, ez-Zehîrat’u fî-İlmi’l- Kelâm, thk. Seyyid Ahmed el-Huseynî, Kum: 1431.
• Şerif Murtaza, Ali b. Huseyn el-Musevî el-Bağdâdî, Ğureru’l-Fevâid ve Durerü’l-Kalâid, thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, y.y.: Dâru’l-İhyai’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1954.
• Taberî, Muhammed b. Cerir, Tarîhu’t-Taberî, thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, Kahire: 1970.
• Üsmendî, Alaaddin Muhammed b. Abdulhamid, Lubâbu’l-Kelâm, thk. Muhammed Said Özervarlı, İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
• Watt, W. Montgomery, The Formative Period of Islamic Thought (İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010. Zebîdî, Muhammed Murtaza,
• Tâcul-Arûs-min-Cevâhiri’l-Kamus, thk.
• Abdülkerim el-İzbavî, Kuveyt: et-Turâsu’l-Arabî, 1990.
• Zemahşerî, Cârullah Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf, an-Hakâik-i- Ğavâmizi’l-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvil, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvız, Riyâd: 1998.