Gelenbevî’nin İnsan Fiillerine Bakışı: Hâşiye ʿalâ Şerḥi’l ʿAkāʾidi’l-ʿAdudiyye Eksenli Bir Değerlendirme

Yıl 2022, , 679 - 700, 31.12.2022

Adem Sünger

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1178242

Öz

İnsan fiilleri, hicri ilk asırdan itibaren kelâm ilminin en çok tartışılan konulardan biridir. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in vefatı akabinde ortaya çıkan sosyal ve siyasî hadiseler neticesinde gündeme gelen insan fiillerinin gerçek fâilinin kim olduğu tartışması zaman içinde kelâm ilminin en önemli meselelerinden biri haline gelmiştir. Farklı kelâm ekollerine mensup pek çok âlim bu sorunu çözmeye çalışmıştır. Sorunun çözümüne dair çabalar farklı görüşleri de beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede Cebrî, Kaderî/Muʿtezilî ve Selefi/Sünnî olmak üzere üç ana görüş ortaya çıkmıştır. Zaman içinde İslâm filozoflarının görüşleri de bunlara ilave edilmiş ve bu sayı dörde çıkarılmıştır. Bununla birlikte temel önermelerde ittifak halinde olan Sünnî âlimler kesbin mâhiyeti konusunda ihtilaf etmişlerdir. Eşʿarî ve Mâtürîdî ekolleri arasında görüş ayrılıkları olduğu gibi aynı ekole mensup âlimler arasında da farklı görüşler ileri sürenler olmuştur. Ebû Bekr el-Bâkıllânî (ö. 403/1013), Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027), İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085), Sadruşşerîa (ö. 747/1346) ve İbn Hümâm (ö. 861/1457) bunun en bâriz örnekleridir. İnsan fiillerine dair ileri sürülen görüşler ve bu görüşler etrafında cereyan eden tartışmalar kelâm âlimleri tarafından eserlerinde zikredilmiştir. Bu âlimlerden biri de XVIII. yüzyıl Osmanlı döneminin önde gelen âlimlerinden Gelenbevî İsmâil Efendi (ö. 1205/1791)’dir. Gelenbevî, mantık ve matematik alanlarındaki çalışmalarıyla öne çıksa da kelâm ilmine dair önemli eserler kaleme almıştır. Bunlardan en meşhuru Devvânî’nin Şerḥu’l ʿAḳāʾidi’l- ʿAḍudiyye’sine yazdığı hâşiyedir. Bu makale Gelenbevî’nin mezkûr eseri bağlamında insan fiillerine dair görüşlerini incelemeyi amaçlamaktadır. Gelenbevî, eserinde zikri geçen görüşlere dair -İbn Hümâm hariç- icmâlî veya tafsîlî izahlar yapmaktadır. Bunlara ek olarak Hüccetü’l-İslâm el-Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) görüşlerine de değinmektedir. Gelenbevî, söz konusu görüşleri ve onlar etrafında cereyan eden tartışmaları zikrederken Îcî’nin (ö. 756/1355) Mevâḳıf, Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) Şerḥu’l-Maḳāṣıd ve Cürcânî’nin (ö. 816/1413) Şerḥu’l- Mevâḳıf adlı eserlerinden istifade etmektedir. Gelenbevî, Eşʿarî’nin görüşünün orta cebr (cebr-i mutavassıṭ) olduğu hatta salt cebre (cebr-i maḥż) râci olmakla itham edildiğini ifade etmektedir. Cüzî irade kavramından hareketle Mâtürîdî ekolün görüşünün Bâkıllânî ile aynı olduğunu söylemekte ve bu görüşün insanın sorumluluğunu izah etmede Eşʿarî’nin görüşünden daha başarılı olduğunu belirtmektedir. Bu düşüncesi onun, insan fiilleri konusunda Eşʿarî’den ziyade Mâtürîdî görüşe daha yakın olduğuna işaret etmektedir. İsferâyînî’nin görüşlerinin bazı açılardan eleştiriye açık olduğuna dikkat çeken Gelenbevî, Cüveynî’nin İslâm filozofları ile aynı görüşte olduğu düşüncesine katılmadığını zımnen de olsa ifade etmektedir. Gelenbevî, Gazzâlî’nin Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid’de insan fiillerine dair yapmış olduğu açıklamaları çeşitli açılardan tahlil etmektedir. Bu çerçevede cebr ve tefvîz düşüncesinin yanlışlığını ortaya koymaktadır. Muʿtezile’nin görüşlerinden ziyade onların görüşleri ile İslâm filozoflarının görüşlerinin aynı olup olmadığı iddiası üzerinde durmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gelenbevî, İnsan fiilleri, Cebr, Kader, Kesb, Cüzî irade, Human actions, Jabr (Compulsion), Qadar, Kasb, al-İrādah al-juzʾiyyah (Pertial will)

Gelenbevi’s View on Human Actions: An Evaluation Based on Ḥāshiya ʿalā Sharḥ al- ʿAqāʾid al- ʿAḍudiyya

Öz

Human actions have been one of the most discussed topics in the science of kalām since the first centuries of Hijra. Many scholars from different schools of kalām have tried to solve this problem. Efforts to solve the problem have brought different views. In this framework, three main views emerged Jabrī, Qadarī/Muʿtazilī and Salafī/Sunnī. The views of Islamic philosophers were added to these and this number was increased to four. Nevertheless, Sunnī scholars, who agree on the basic propositions, disagreed on the nature of kasb. While there are differences of opinion between Ashʿarī and Māturīdī schools, there are also those who put forward different views among scholars belonging to the same school. Abū Bakr al-Bāqillānī (d. 403/1013), Abū Isḥāq al-Isfarāyīnī (d. 418/1027) and Juwaynī (d. 478/1085), Sadr al- Shrīʿa (d. 747/1346) and Ibn al-Humām (d. 861/1457) are the most obvious examples of this. These views on human actions have been mentioned in their works by scholars of kalām. One of these scholars is Gelenbevî Ismāʿil (d. 1205/1791). In this article, the views on human actions will be examined in the context of Gelenbevî’s work named Ḥāshiya ʿalā Sharḥ al ʿAqāʾid al ʿAḍudiyya. Gelenbevî makes concise or detailed explanations about the views mentioned in his work with the exception of Ibn al-Humām. In addition, he also mentions the views of al-Ghazālī (d. 505/1111). While Gelenbevî mentions these views and the discussions that took place around them, He makes use of his works Ījī’s (d. 756/1355) named Mawāqif, Taftāzānī’s (d. 792/1390) Sharḥ al Maqāṣ̣ıd and Jurjānī’s (d. 816/1413) Sharḥ al - Mawāqif. Gelenbevî states that Ashʿari’s view is middle jabr (jabr al muṭavaṣṣıṭ) and even he is accused of being pure jabr (jabr al- maḫẓ). Based on the concept of partial will (al-irādah al-juzʾiyyah), he says that the views of Bāqillānī and Māturīdī school are the same and states that this view is more successful than Ashʿari’s in explaining human responsibility. This thought indicates that he is closer to the Māturīdī view of human actions than to Ashʿarī. He points out that Isfarāyīnī’s views are open to criticism in some respects. He implicitly states that he does not agree with the idea that Juwayni agrees with the Islamic philosophers. Rather than Muʿtazila’s views, it focuses on whether their views and the views of Islamic philosophers are the same.

Anahtar Kelimeler

Human actions, Jabr (Compulsion), Qadar, Kasb, al-İrādah al-juzʾiyyah (Pertial will)

Kaynakça

• Afgānî, Cemâleddin - Abduh, Muhammed. et-Taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. Kahire: Mektebetü’ş-Şurûk ed-Devliyye, 2002.
• Altıntaş, Mücteba. “Kelâm Atomculuğu Bağlamında Kudret-Fiil İlişkisine Dair Tartışmaların Arka Planı”. Gifad: Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (Ocak 2022/1), 144-174.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâikü’l-Kavm, 2. Basım, 2004.
• Attâkî, Yusuf. Tenşîru’l-leʻâlî ʻalâ şerḥi’l-Celâl ʻale’l-ʻAḳāʼidi’l-ʻAḍudiyye. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 4030/1.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1987.
• Bardakoğlu, Ali. “Âm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/552-553. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah. el-ʿAḳīdetü’n-Niẓâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. M. Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’türâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Desûkî, Fâruk. el-Każâ ve’l-kader fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’l-İʿtiṣâm, ts.
• Devvânî, Celâlüddin. Risâletü ḫalḳi’l-aʿmâl. thk. Saîd Fûde. b.y.: Asleyn, 2017.
• Devvânî, Celâlüddin. Şerḥu’l- ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Sevet-i Fünûn Matbaası, 1327.
• Dölek, Adem. “Mikroplar Cinlerin Bir Nev‘i mi?: Bir Hadisle İlgili İki Yorumun Eleştirisi”. Hadis tetkikleri Dergisi (HTD) III/1 (2005), 107-118.
• Edirne Müftüsü, Mehmed Fevzi Efendi. el-Cemâlü’d-deyyânî ʿale’l-Cemâli’d-Devvânî. İstanbul: Rıfat Efendi Matbaası, 1325.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Richard J. McCarthy. Beyrut: Maṭbaʿatü’l-Kâtûlîkıyye, 1952.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid. thk. Musa Muhammed Ali. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Gelenbevî, Ebü’l-Feth İsmail b. Mustafa. Ḥâşiye ʿale’l-Celâl mine’l-ʿAḳāʾid. İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1307.
• Gündoğar, Hamdi. Fahrettin er-Razi’de İnsan Fiilleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Harputlu İshâk Efendi. Zübdetü İlmi’l-Kelâm. İstanbul: Cemiyeti-i İlmiyye-i Osmaniyye Matbaası, 1683.
• Hussain, Mohammed Yusoff. “Eşʿarî’nin İnsan Fiilleri Doktrini”. çev. Hamdi Gündoğar. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1-2 (Haziran 2010), 55-70.
• Kankırî, Abdullah b. Hasan. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2037/2.
• Kara Yusuf. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Tırnovalı, 1134.
• Kefevî, Muhammed. b. Hâc Hamîd. Ḥâşiye ʿale’l-Celâl mine’l-ʿAḳāʾid. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2039.
• Kuşçu, Ali. Şerḥu’l-Kuşçî ʿalâ Tecrîdi’l- ʿAḳāʾid li’t-Tûsî (Mebḥsü’l-İlâhiyyât). thk. Sâbir Abduh Ebâ Zeyd. İskenderiyye: Dârü’l-Vefâ, 2002.
• Kütahyevî, Ahmed Asım. Mebâḥisü’d-defîniyye fî ḥaḳḳi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. b.y.: Asleyn, 2017.
• Râzî, Fahreddin. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: El-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ilmi’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Semerkandî, Muhammed b. Eşref. es-Ṣaḥâʾifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman Şerif. b.y., ts.
• Serbestzâde, Ahmed Hamdi. İlm-i Kelâmdan ʿAkāʾid-i ʿAḍudiyye Şerḥi Celâl Tercümesi. Trabzon: Serâsi Matbaası, 1311.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1998.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/419-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zekiyyüdîn Şaʻbân. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkıh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.