The Missing Link of Muʿtazilī Literature on Definitions: al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār’s Ḥudūd al-alfāẓ –Analysis and Edition of the Text–

Yıl 2023, , 59 - 78, 30.06.2023

Serkan Çetin , Ulvi Murat Kılavuz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1283664

Cited By: 2

Öz

Following the formation of disciplines/sciences in different fields of Islamic thought, the specific concepts and terminologies of these disciplines/sciences began to emerge. Then the special meaning and the area of utilization for every concept in each discipline/science were further clarified by compiling specific epistles of definition (ḥudūd), which would contribute to this process of conceptualization. For the terminological meaning of the used concept to be determined primarily and thus for the followed theological/sectarian affiliation to be supported, works belonging to this genre have been written specifically for the field of theology. Especially, the Muʿtazilī theologians undoubtedly made the greatest contribution. Thusly, specific treatises containing theological concepts were compiled by names such as al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1025), and his students Abū Rashīd al-Nīsābūrī (d. after 420/1029) and Ibn Sharwīn (fl. first half of the Vth/XIth century). Zaydī theologian and jurist Abū’l-Qāsim al-Bustī’s (d. 420/1029) Tahdhīb al-ḥudūd, which has no available copy, is also contemporary to the mentioned works. This tradition found its reflection in the Imāmī-Muʿtazilī line in Abū Jaʿfar al-Ṭūsī’s (d. 460/1067) al-Muqaddimah fī l-madkhal ilá ṣināʿat ʿilm al-kalām, which could be seen as a concise theological work in terms of its construct and the explanations which it comprises, and in the work called al-Ḥudūd wa-l-ḥaqāʾiq, which is attributed to al-Sharīf al-Murtaḍá (d. 436/1044). Abū Jaʿfar al-Muqrī al-Nīsābūrī’s (d. mid-VIth/XIIth century [?]) al-Ḥudūd stands out as the most voluminous example in this tradition.
The most important work belonging to this genre in the Muʿtazilī tradition, as it is the first among the available works, is the Ḥudūd al-alfāẓ of al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār, which is found together with some other important Zaydī-Muʿtazilī works in a compilation discovered by us and thought to be lost until recently. In this treatise, which generally includes theological concepts and partially includes the concepts of Islamic law and the history of sects, al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār has put forward a language-based definition theory. His approach here is in line with the views he put forward on definition in his al-Mughnī. Accordingly, instead of definition (ḥadd) and description (rasm) carried out over five universals in classical logic, he adopted a method of lexical definition based on wording that agrees with the meaning of the concept in question and is clearer than it, and consequently gave a brief definition and explanation of the concept he deals with. This clearly shows that the previous Muʿtazilī theologians’ approach of language-based definition, which was used as an alternative to the conception of Aristotelian definition due to their distanced stance to philosophy was also inherited by al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār. The approach seen in some sources in the period following al-Qāḍī, such as Abū Rashīd al-Nīsābūrī’s al-Ḥudūd, also indicates his influence.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Terminology, Definitions (al-Ḥudūd), al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār, Ḥudūd al-alfāẓ

Mu‘tezilî Tanımlar Literatürünün Kayıp Halkası: Kādî Abdülcebbâr’ın Ḥudûdü’l-elfâẓ’ı –İnceleme ve Neşir–

Öz

İslâm düşüncesinde farklı alanlarda disiplinlerin/ilimlerin teşekkülüne müteakip disiplinlerin/ilimlerin kendilerine özgü kavramları ve terminolojileri de oluşmaya başlamış ve daha sonraki süreçte bu kavramsallaştırmaya katkı sunacak müstakil tanım (ḥudûd) risâleleri telif edilerek her disiplindeki/ilimdeki kavramın anlam ve kullanım çerçevesi daha da netleştirilmiştir. Temel olarak kullanılan kavramın ıstılahî anlamının belirlenmesi ve böylece takip edilen kelâmî temayülün desteklenmesi adına, kelâm ilmi özelinde de bu türe ait eserler kaleme alınmıştır. Kelâm ilmi özelinde bu alana en büyük katkıyı ise şüphesiz Mu‘tezilî kelâmcılar vermiştir. Nitekim başta Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025) olmak üzere öğrencileri Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî (ö. 420/1029’dan sonra) ve İbn Şervîn (V./XI. yüzyılın ilk yarısı) gibi isimler tarafından kelâmî kavramları ihtiva eden özgün risâleler telif edilmiştir. Zeydî kelâmcı ve fakih Ebü’l-Kāsım el-Büstî’nin (ö. 420/1029 civarı) henüz bir nüshasına ulaşılamayan Tehẕîbü’l-ḥudûd’u da bahsedilen eserlerle eş zamanlıdır. Bu gelenek, İmâmî-Mu‘tezilî çizgide Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067), kurgusu ve yer yer yaptığı açıklamalar itibariyle mûcez bir kelâm eseri hüviyeti de taşıyan el-Muḳaddime fi’l-medḫal ilâ ṣınâʿati ʿilmi’l-kelâm’ı ve Şerîf el-Murtazâ’ya (ö. 436/1044) nispet edilen el-Ḥudûd ve’l-ḥaḳāʾiḳ isimli eserde yansımasını bulmuştur. Ebû Ca‘fer el-Mukrî en-Nîsâbûrî’nin (ö. VI./XII. yy.’ın ortaları [?]) el-Ḥudûd’u ise bu gelenek içerisindeki en hacimli örnek olarak göze çarpmaktadır.
Mu‘tezilî gelenek içerisinde mevcut eserler arasında ilki olması açısından bu türe ait en önemli eser, yakın zamana kadar kayıp olduğu düşünülen ve tarafımızdan keşfedilen bir mecmua içerisinde, önemli bazı diğer Zeydî-Mu‘tezilî eserlerle birlikte bulunan, Kādî Abdülcebbâr’ın Ḥudûdü’l-elfâẓ isimli risâlesidir. Genel olarak kelâmî kavramların yer aldığı ve kısmen fıkha ve mezhepler tarihine ilişkin kavramların da bulunduğu bu risâlede Kādî Abdülcebbâr dile dayalı bir tanım teorisi ortaya koymuştur. Buradaki yaklaşımı, el-Muğnî’sinde tanım ve tanımlamaya yönelik ortaya koyduğu görüşlerle uyumludur. Nitekim klasik mantıkta beş tümel üzerinden yürütülen tanım (ḥad) ve betim (resm) yerine, ele alınan kavramın manasına mutabık ve ondan daha açık olan bir lafız üzerinden yapılan lügavî tanım metodunu benimsemiş ve bu doğrultuda ele aldığı kavramın kısa bir tanım ve açıklamasına yer vermiştir. Bu durum, önceki Mu‘tezilî kelâmcılar tarafından felsefeye mesafeli yaklaşmaları nedeniyle Aristotelesçi tanım anlayışının alternatifi olarak kullanılan dile dayalı tanım anlayışının, Kādî Abdülcebbâr tarafından da tevarüs edildiğini açıkça göstermektedir. Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin el-Ḥudûd’u gibi Kādî’yi takip eden dönem bazı kaynaklarda görülen yaklaşım da onun etkisini imlemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Terminoloji, Tanımlar (Ḥudûd), Kādî Abdülcebbâr, Ḥudûdü’l-elfâẓ

Teşekkür

Arş. Gör. Kevser BEKTAŞ Arş. Gör. ABDULKERİM İSKENDER SARICA

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-Mübîn fî şerḥi meʿânî elfâẓi’l-ḥukemâʾ ve’l-mütekellimîn. thk. Hasan Mahmud eş-Şâfiî. 2. bs. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1413/1993.
• Ansari, Hassan– Sabine Schmidtke. “Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Šarwīn”. Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions. 19-66. Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2017.
• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (I): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu, Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. 255-272. ed. Sabine Schmidtke. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Ansari, Hassan. “Kitâbî-yi Kelâmî muhtemelen ez-Ṣâḥib b. ʿAbbâd”. Berresî-hâ-yi târîḫî. Erişim 5 Nisan 2023. https://ansari.kateban.com/post/3488
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. ʿİyâru’n-naẓar fî ʿilmi’l-cedel: min bevâkîri naḳdi’l-manṭıḳ ve’l-felsefe ve tecrîdi ḳavâʿidi’l-münâẓara. thk. Ahmed Muhammed Arrûbî. Küveyt: Esfâr li-Neşri Nefîsi’l-Kütüb ve’r-Resâili’l-İlmiyye, 2020.
• Buthânî, Ebü’l-Hüseyn el-Müeyyed-Billâh Ahmed b. el-Hüseyn b. Hârûn. et-Tebṣıra fi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. nşr. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. Sa‘de: Mektebü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1423/2002.
• Câbir b. Hayyân, Ebû Mûsâ Câbir b. Hayyân b. Abdillah el-Kûfî. Kitâbü’l-Ḥudûd. nşr. Paul Kraus. Muḫtâru Resâʾili Câbir b. Ḥayyân içinde, 97-114. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1354/1935.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Taʿrîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2012.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. el-Cüzʾü’r-râbiʿ min Kitâbi Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil ve’l-cevâbât. nşr. Fâris Osman Nevfel. Moskova: Sadra, 2021.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. eṭ-Ṭabaḳatâni’l-ḥâdiye ʿaşera ve’s-sâniye ʿaşera min Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil. thk. Fuâd Seyyid – Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rükneddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Fevkıyye Hüseyn Mahmûd. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhü, 1399/1979).
• Demir, Zakir. Ta‘rîfât, Hudûd ve Mustalahât Kitâbiyâtında Tefsir ve Kur’ân İlimleri Terimleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ebû Ca‘fer. en-Nesîm fi’l-uṣûl. Riyad: Mektetebü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 18.
• Ferrezâdî, Ebû Muhammed İsmâil b. Ali b. İsmâil. Taʿlîḳu’t-Tebṣıra. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 41-120.
• Günal, Tuğba. “Kavram Atlası: Kelam I-II”. Kader 19/1 (2021), 399-409.
• Hârezmî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib. Mefâtîḥu’l-ʿulûm. thk. Abdülemîr el-A‘sem. Beyrut: Dâru’l-Menâhil, 1428/2008.
• Hemedânî, Ebü’l-Kāsım Muâz b. Ebi’l- Hayr. Mühecü’l-ʿulûm. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 121-145.
• Hüseynî, Muhammed b. Şerefüddin b. Abdillah. Meṣâdıru ʿilmi’l-kelâmi’z-Zeydî. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Kitâbü’l-Ḥudûd fi’l-uṣûl. thk. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn b. Abdillah b. Ali. el-Ḥudûd. thk. Abdülemîr el-A‘sem. el-Muṣṭalaḥu’l-felsefî ʿinde’l-ʿArab içinde, 229-263. 2. bs. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1989.
• İbnü’d-Dâî, Mehdî-Lidînillâh Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen ed-Dâî el-Hasenî. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. Riyad: Mektetebü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 151-160.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung – Martin McDermott. Tahran: Müessese-yi Pejûheşî-yi Hikmet ü Felsefe-i Îrân – Institute of Islamic Studies, Freie Universität Berlin, 1386 HŞ/2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Martin McDermott– Wilferd Madelung. London: al-Hoda, 1991.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 4 (Rüʾyetü’l-Bârî). thk. M. Mustafa Hilmî – Ebü’l-Vefâ el-Ganîmî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 5 (el-Fıraḳ ğayru’l-İslâmiyye). thk. Mahmûd M. el-Hudayrî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 6/1 (et-Taʿdîl ve’t-tecvîr). thk. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 7 (Ḫalḳu’l-Ḳurʾân): thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Arabiyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1961.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 8 (el-Maḫlûḳ). thk. Tevfîk et-Tavîl – Saîd Zâyid. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 11 (et-Teklîf). thk. Muhammed Ali en-Neccâr – Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 12 (en-Naẓar ve’l-maʿârif). thk. İbrâhim Medkûr. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 13 (el-Luṭf). thk. Ebü’l-Alâ Afîfî. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 14 (el-Aṣlaḥ - İstiḥḳāḳu’ẕ-ẕem - et-Tevbe). thk. Mustafa es-Sekkā. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muḫtaṣar fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed İmâre. Resâʾilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd içinde, 1/189-282. Kahire: Dâru’ş-Şurûḳ, 1408/1988.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Ḥudûdü’l-elfâẓ. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 34-39.
• Kindî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk b. es-Sabbâh. Risâle fî ḥudûdi’l-eşyâʾ ve rusûmihâ. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Resâʾilü’l-Kindî el-felsefiyye içinde, 1/163-179. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1369/1950.
• Madelung, Wilferd. “Zu einigen Werken des Imams Abū Ṭālib an-Nāṭiq bi l-Ḥaqq”. Der Islam 63/1 (1986), 5-10.
• Mert, Muhit. “Kelamcıların Tanım Kuramları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2002), 61-70.
• Mesâʾil fî uṣûli’l-Muʿtezile. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 21-34.
• Mukrî en-Nîsâbûrî, Kutbeddin Ebû Caʿfer Muhammed b. el-Hasen. el-Ḥudûd: el-Muʿcemü’l-mevḍûʿî li’l-muṣṭalaḥâti’l-kelâmiyye. thk. Mahmûd Yezdî Mutlak – Ca‘fer es-Sübhânî. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık li’t-Tahkīk ve’t-Te’lîf, 1414.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. Ḥudûdü’l-elfâẓ ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem. tsh. Ebû Saîd Muhammed b. Muhammed es-Sağānî. Milano: Biblioteca Ambrosiana, ar. E 462, 24a-35b.
• Rassâs, Şemseddin Ahmed b. el-Hasen. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. San‘â: Mektebetü’l-Câmiil-Kebîr, Garbiyye, 752, 42a-47b.
• Rassâs, Şemseddin Ahmed b. el-Hasen. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. Riyad: Câmiatü Muhammed b. Suûd, 2610, 2a-10a.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. 4 cilt. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 2015.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Îsâ b. Ali. Kitâbü’l-Ḥudûd fi’n-naḥv. thk. Mustafa Cevâd – Yûsuf Ya‘kūb Meskûnî. Resâʾil fi’n-naḥv ve’l-luğa içinde, 37-50. Bağdat: el-Müessesetü’l-Âmme li’s-Sıhâfe ve’t-Tıbâa, 1388/1969.
• Sarıca, A. İskender– Serkan Çetin. “Zeydî-Muʿtezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervîn’in Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi”. Kader 19/2 (2021), 813-854.
• Şerîf el-Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. el-Ḥudûd ve’l-ḥaḳāʾiḳ. thk. Haydar el-Beyâtî vd. er-Resâʾil ve’l-mesâʾil cilt: 5 (er-Resâʾilü’l-uṣûliyye ve’l-münteziʿa ve’l-mensûbe) içinde, 389-452. Meşhed: el-Âsitânetü’r-Rızaviyyetü’l-Mukaddese Mecmau’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1441.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī. Mevsûʿatü Keşşâfi ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Ali. el-Muḳaddime fi’l-medḫal ilâ ṣınâʿati ʿilmi’l-kelâm. thk. Muhammed Takī Dânişpejûh. er-Resâʿilü’l-ʿaşr içinde, 63-90. 2. bs. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1414/1994.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. 2 cilt. San‘â: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Alî li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2018.