The Source of Morality in Terms of Muʿtazila and Deism

Yıl 2024, , 79 - 109, 30.06.2024

Yunus Eraslan

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1433265

Öz

Although the science of kalām, which played an important role in the construction of the Islamic belief system in the historical process, and the denialist movements that oppose these belief systems differ from each other in terms of foundations and goals, they sometimes showed similarities in terms of procedure, method and discourse. This situation gave the impression that there is a harmony and parallelism between thought structures that differ from each other in many points, as in the case of Muʿtazila and deism. These structures, which constitute two opposing movements of thought regarding the possibility and necessity of prohethoot and revelation, have reached different results by using the same procedure and method to prove their own theses. This study aims to question the reality of the similarity in method between Muʿtazila and deism, which at first glance seems to support such an impression, in terms of the source of morality. Deism accepts the existence and unity of God, as in the classical period, but argues that prophethood and revelation are impossible and unnecessary by putting forward rational justifications. There are three basic arguments put forward by deism in terms of the source of morality. The first of these is that moral values are inherent in the essence of things and actions, secondly, these inherent features of things and acts bring about a deterministic necessity because they are the determining reasons that necessitate the value of the act, the last one is that moral values can be known by reason alone, without divine help. On the other hand, the Muʿtazila school of theology defends the possibility and necessity of prophethood and revelation on rational grounds and accepts it as a divine obligation. The conclusion reached by Muʿtazila, who tries to reveal the source of morality with a similar discourse and method, is different from deism. Although there are different views against these three basic arguments of deism, some Muʿtazila theologians argue that moral values are inherent in the essence of things and actions, while others take into account the states and conditions related to moral values. One of the most important reasons behind Mu'tazila's different views on this issue is their natural philosophy. Contrary to deism's thesis that moral values can only be known through reason, although Muʿtazila grants the mind a wide range of competence both a priori and theoretically, this is not a mind independent of divine declarations. In this context, the fact that revelation and reason are both created by God brings about harmony and coordination rather than contradiction and disharmony between the two. In contrast to deism's understanding of a deterministic necessity regarding moral values depending on the ontological structure of things and actions, Muʿtazila argued that values of things and actions were essentially created by God and that this situation did not cause a necessity independent of His power and will. By making a comparison between deism and Muʿtazila regarding the source of morality, the study aims to reveal the differences in the context of the foundations and goals between these two movements of thought.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, Deism, Morality, Reason, Objectivism, Subjectivism

Mu‘tezile ve Deizm Açısından Ahlakın Kaynağı

Öz

Tarihsel süreçte İslam inanç sisteminin inşasında önemli bir görev üstlenen kelâm ilmiyle bu inanç sistemlerinin karşısında yer alan inkârcı akımlar, temeller ve hedefler noktasında birbirlerinden ayrışmakla birlikte usul, yöntem ve söylem açısından zaman zaman benzerlikler göstermişlerdir. Bu durum Mu‘tezile ve deizm örneğinde olduğu gibi birçok noktada birbirinden farklılaşan düşünce yapıları arasında bir uyuşma ve paralelliğin olduğu izlenimini uyandırmıştır. Nübüvvet ve vahyin imkân ve gerekliliği noktasında birbirine zıt iki düşünce akımını oluşturan bu yapılar, kendi tezlerini ispatlamak için aynı usul ve yöntemi kullanarak farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Bu çalışma ilk bakışta Mu‘tezile ve deizm arasında böyle bir kanaati destekler gibi görünen yöntem benzerliğinin gerçekliğini ahlakın kaynağı açısından sorgulamayı hedeflemektedir. Deizm klasik dönemde olduğu gibi Tanrı’nın varlığını ve birliğini kabul etmekle birlikte rasyonel gerekçeler ileri sürerek nübüvvet ve vahyin imkânsız ve gereksiz olduğunu ileri sürmektedir. Ahlakın kaynağı açısından deizmin ileri sürdüğü üç temel argüman vardır. Bunlardan birincisi ahlaki değerlerin eşya ve fiillerin özünde içkin olduğu, ikincisi eşya ve fiillerin özünde var olan bu özelliklerin fiilin değerini zorunlu kılan belirleyici nedenler olması sebebiyle deterministik bir zorunluluğu beraberinde getirmiş olması, sonuncusu ise ahlaki değerlerin ilahi yardım olmaksızın tek başına akıl tarafından bilineceğidir. Buna karşın Mu‘tezile kelâm okulu ise aynı şekilde rasyonel gerekçelerle nübüvvet ve vahyin imkân ve gerekliliğini savunmakta ve bunu ilahi bir zorunluluk olarak kabul etmektedir. Ahlakın kaynağını benzer bir söylem ve yöntemle ortaya koymaya çalışan Mu‘tezile’nin vardığı sonuç deizmden farklıdır. Deizmin bu üç temel argümanı karşısında kendi içinde farklı görüşler olmakla birlikte Mu‘tezile’nin bir kısım kelâmcıları ahlaki değerlerin eşya ve fiillerin özünde içkin olduğunu savunurken diğer bir kısmı da ahlaki değerlerle ilgili hal ve şartları göz önünde bulundurmuştur. Mu‘tezile’nin bu konuda farklı görüşler ileri sürmesinin arkasındaki en önemli sebeplerden birisi tabiat felsefeleridir. Deizmin ahlaki değerlerin yalnızca akılla bilineceği tezine karşın, Mu‘tezile akla hem bedîhî hem de nazari olarak geniş bir yetkinlik alanı tanısa da bu, ilahi bildirimlerden bağımsız ve müstağni bir akıl değildir. Bu bağlamda vahiy ve aklın her ikisinin de Allah tarafından yaratılmış olması, bu ikisi arasında bir çelişki ve uyumsuzluktan ziyade uyum ve koordinasyonu beraberinde getirmektedir. Deizmin eşya ve fiillerin ontolojik yapısına bağlı olarak ahlaki değerler hususunda deterministik bir zorunluluk anlayışına karşılık, Mu‘tezile değerlerin eşya ve fillerin özünde Allah tarafından yaratıldığını ve bu durumun O’nun kudret ve iradesinden bağımsız olarak bir zorunluluğa sebep olmadığını savunmuştur. Çalışma bu haliyle ahlakın kaynağı hususunda Mu‘tezile ile deizm arasında bir karşılaştırma yapmak suretiyle, bu iki düşünce akımı arasındaki temeller ve hedefler bağlamında farklılıkları ortaya koymaya amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Deizm, Ahlak, Akıl, Nesnelcilik, Öznelcilik

Kaynakça

• Arslan, Hulusi. Mu'tezile'de İyilik ve Kötülük. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Attar, Mariam. Islamic Ethics Divine Command Theory in Arabo-Islamic Thought. New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2010.
• Bağdâdî, Abdülkāhir. Uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hamidullah. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-İmiyyü’l-Fıransî li’d-Dirâsâti’l-Arabî, 1384/1964.
• Belhî, Ebû’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Ka‘bî. Kitâbu’l-Makālât ve meahû Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul-Amman: Kuramer ve Dârû’l-Feth, 2018.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. ed-Delâil ve’l-i‘tibâr ale’l-halk ve’t-tedbir. Beyrut: Mektebetü’l-Küllîyâti’l-Ezheriyye, 1987-1988.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: Mektebetü Mustafa el-Bâbî, 1965.
• Cengiz, Yunus. “Atomculuktan Ahlâk Felsefesine: Kelâmcıların Bilimsel Bir Teoriyi Kullanma Biçimleri”. Artuklu Akademi Günleri Bilim Tarihi ve Felsefesi Sempozyumu. ed. Ömer Bozkurt. 281-296. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Demir, Osman. Kelamda Nedensellik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Diderot, Denis. Konuşmalar. çev. Adnan Cemgil. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Donaldson, Dwight M. Studies in Muslim Ethics. London: S.P.C.K., 1953.
• Dorman, M. Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Makālâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Daru Fıranz Şitayz, 1980.
• Fakhry, Majid. Ethical Theories in Islam. New York: E.J. Brill Leiden, 1991.
• Frank, R. M. “Several Fundamental Assumptions of the Baṣra School of the Mu'tazila”. Studia İslamica 33 (1971),7-18.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed. el-İntiṣâr. thk. H. S. Nyberg. Kahire: Matbatü Kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• Herbert, Edward Lord. De Veritate. çev. Meyrick H. Carré. Bristol: University of Bristol, 1937.
• Holoğlu- Yavuz, Yasemin-Yusuf Şevki. “Câhız’da Tabiat Felsefesi”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı -IV (İlahiyat). ed. Hümeyra Dinçer-Ümit Güneş. 87-101. İstanbul: İLEM, 2015.
• Hourani, George F. Reason and Tradition in Islamic Ethics. Cambrıdge: Cambridge University Press, 1985.
• Hourani, George F. “Cüveynî'nin Mu‘tezilî Ahlakı Eleştirisi”. çev. Burhanettin Tatar. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1991), 213-225.
• Hourai, George F. Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbâr. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer. et-Tabsîru fi’d-dîn ve temyîzu fırkati’n-nâciye ani’l-fırakı’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf Hut. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Mahmud Muhammed Kâsım vd. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1962-1965.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. Thk. Cîn Yûsuf Hûbin el-Yesûî. Beyrut: Matbaatü’l-Katolikiyye, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr. “el-Muḫtasar fî uṣûli’d-dîn”.Resâʾilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. nşr. Muhammed İmâre. 1/191-282. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1988.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kant, Immanuel. Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi. Çev. İoanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 2002.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezile Kelam Sisteminde Ahlak Tasavvuru: Kādî Abdülcebbâr Ekseninde Bir Değerlendirme”. İslami Araştırmalar 27/3 (2016), 280-310.
• Kılıç, Recep. Ahlakın Dini Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Mackie, J. L. The Miracle of Theism. London: Oxford University Press, 1982.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. El-Mesâil fî’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. Thk. Ma‘n Ziyad. Beyrût: Ma‘hedü’l-Inmâi’l-Arabi, 1979.
• Paine, Thomas. Akıl Çağı. çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Palmer, Elihu. Principles of Nature.London: John Cahuac; 1819.
• Reinhart, A. Kevin. Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Thought. New York: State University of New York Press, 1995.
• Shaftesbury, Anthony Ashley Cooper. Characterıstıcs of Men, Manners, Opinions, Times, Etc. London: Grant Rıchards, 1900.
• Süt, Abdunnasır. Mu‘tezile ve Ahlak. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992/1413.
• Şeyh Müfîd. Evâilu’l-Makâlât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 1983.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. İstanbul: Şehir Yayınları, 2000.
• Tindal, Matthew. Christianity as Old as Creation Or The Gospel a Republication of the Religion of Nature. London: by., 1732.
• Voltaire. Felsefe Sözlüğü 2. çev. Lütfi Ay. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kümûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/552. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Zine, Hüsnü. el-Akl inde’l-Mu‘tezile. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1978.