Reflections on a Distortion: A Study on the Subject of the Prophet’s Parents in the Commentary on al-Fiqh al-Akbar by Ali el-Ḳārî (d. 1014/1605)

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 23 - 48, 30.06.2025

Mustafa Aykaç

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1614054

Öz

The word “taḥrif” is a word of Arabic origin and means changing an original text or an idea in a way that does not convey the intended meaning. It is known that some distortions have been made in religious works, as in many areas of written literature. This study deals with a textual alteration that is thought to have been made in the sections of Ali al-Ḳāri’s Sharḥ al-Fiqh al-akbar that deal with the situation of the Prophet’s mother and father in the afterlife. The situation of the Prophet's parents in the afterlife is an important topic has long been a matter of significant theological debate in Islamic literature. Most of the Islamic scholars thought that it would be disrespectful to the Prophet and hurt him, and argued that his parents were destined for heaven. However, some scholars such as Ali el-Ḳārî (d. 1014/1605) thought it was more realistic and said that they died in disbelief. Ali el-Ḳārî, who did not abandon this view until the end of his life, was criticized a lot by the Hanafis. In the studies conducted on his works in which he expressed his views on this subject, it has been determined that there are some differences in the copies of the book Sharḥ al-Fiqh al-akbar, which is the commentary written by Ali el-Ḳārî on Abu Ḥanifa (d. 150/767)’s booklet al-Fiqh al-akbar. However, no comprehensive research has been undertaken on these changes made to the text of the work. This study aims to reveal the changes/distortion mentioned in Ali al-Ḳāri’s book titled Sharḥ al-Fiqh al-akbar in the historical process and to determine the possible reason for this. The situation of the Prophet's mother and father in the afterlife, Abu Ḥanifa's views on this issue, and the discussions on the different editions of al-Fiqh al-akbar in terms of how they deal with the issue are not included in the scope of our research. In this study, it will be investigated how the parts of Ali al-Ḳāri’s book that deal with the situation of the Prophet’s mother and father were evaluated in the manuscripts, Ottoman-era printing presses, modern-era printing presses, and translations of the book. Thus, the distortion made in different copies and editions of the work on the subject throughout the historical process will be determined. In order to make more comprehensive determinations about the distortion, it is necessary to evaluate the scientific perspective of the author and the characteristics of his book. It is important that the author of the booklet that is the subject of Ali al-Ḳāri's commentary is Abu Hanifa, the founder of Hanafism. Ali al-Ḳāri is an important representative of Hanafis in the Hijaz region, where Hanbalism was widespread during his time. Sources narrate that Ali al-Ḳāri was a leading Hanafi who criticized the founders of other schools of thought without hesitation in order to defend Hanafism. Accordingly, it should be determined that both scholars who were influential in the emergence of the work were leading names for Hanafism. The book titled Sharḥ al-Fiqh al-akbar is important because it constitutes the intersection of the ideas of these two important people, namely Abu Hanifa and Ali el-Ḳārî. On the other hand, the scientific perspectives of the researchers who prepared the works for publication may also contain important clues about the distortion. The findings of this study are intended to provide a perspective on the need to consider the possibility of tampering in edited copies when dealing with controversial issues in highly representative names and books.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Distortion , Abu Hanifa , Ali al-Ḳāri , Sharḥ al-Fiqh al-akbar

Bir Tahrife Dair Tespitler: Ali el-Kārî’nin (ö. 1014/1605) Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber’indeki Ebeveyn-i Resûl Bahsi Özelinde Bir Çalışma

Öz

“Tahrif” kelimesi Arapça kökenli bir kelime olup orijinal bir metni veya bir fikri kastedilen anlamı taşımayacak şekilde değiştirmek anlamına gelir. Yazılı edebiyatın birçok alanında olduğu gibi dinî eserlerde de bazı tahriflerin yapıldığı bilinmektedir. Bu çalışma Ali el-Kārî’nin Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber’inde Hz. Peygamber’in annesi ve babasının âhiretteki durumunu ele alan kısımlarda yapıldığı düşünülen bir tahrifi konu edinmektedir. Hz. Peygamber’in anne ve babasının âhiretteki durumlarının ne olduğu konusu İslâmî literatürde tartışılan önemli bir konudur. İslâm âlimlerinin çoğu Hz. Peygamber’e saygısızlık olacağını ve onu inciteceğini düşünerek onun anne ve babasının cennetlik olduğunu söylemiştir. Bununla beraber Ali el-Kārî (ö. 1014/1605) gibi bazı âlimler daha gerçekçi olduğunu düşünerek onların küfür üzere öldüklerini belirtmişlerdir. Hayatının sonuna kadar bu görüşünden dönmeyen Ali el-Kārî, Hanefîler tarafından çok eleştirilmiştir. Onun bu konudaki görüşlerini dile getirdiği eserleri üzerinde yapılan çalışmalarda Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) el-Fıḳhü’l-ekber isimli risâlesinin üzerine Ali el-Kārî’nin yazdığı şerh olan Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber isimli kitabının nüshalarında birtakım farklılıkların olduğu tespit edilmiştir. Bununla beraber eserin metninde yapılan bu değişiklikler hakkında kapsamlı bir araştırmaya girilmemiştir. Bu çalışma Ali el-Kārî’nin Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber isimli eserinde söz konusu edilen değişiklikleri/tahrifâtı tarihî süreç içinde ortaya çıkarmayı ve bunun muhtemel sebebini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Hz. Peygamber’in anne ve babasının âhiretteki durumu, Ebû Hanîfe’nin bu konuya dair görüşleri, konuyu ele alması bakımından el-Fıḳhü’l-ekber’in farklı nüshaları hakkındaki tartışmalar araştırmamızın konusuna dâhil değildir. Çalışmamızda Ali el-Kārî’nin bu eserinin Hz. Peygamber’in anne ve babasının durumunu ele alan kısımların yazma nüshalarda, Osmanlı dönemi matbaa baskılarında, modern dönem matbaa baskılarında ve eserin tercümelerinde nasıl ele alındığı araştırılmıştır. Böylece tarihî süreç içinde konunun eserin farklı nüsha ve baskılarında yapılan tahrifler tespit edilmiştir. Tahrif hakkında daha kapsamlı tespitler yapabilmek için müellifin ilmî perspektifini, eserinin özelliklerini de değerlendirmek gerekir. Ali el-Kārî’nin şerhine konu olan eserin yazarının Hanefîliğin kurucusu Ebû Hanîfe olması önemlidir. Ali el-Kārî ise yaşadığı dönemde Hanbelîliğin yaygın olduğu Hicaz bölgesinde Hanefîliğin önemli bir temsilcisidir. Kaynaklar Ali el-Kārî’nin Hanefîliği savunmak için hiç çekinmeden diğer mezhep kurucularını eleştiren önder bir Hanefî olduğunu nakletmektedir. Buna göre eserin ortaya çıkmasında etkili olan her iki âlimin de Hanefîlik için önder isimler olduğu tespitini yapmak gerekir. Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber isimli eser ise bu iki önemli kişinin yani Ebû Hanîfe ve Ali el-Kārî’nin fikirlerinin kesişim noktasını teşkil etmesi bakımından önemlidir. Diğer taraftan eserleri yayına hazırlayan muhakkiklerin ilmî perspektifleri de tahrif hakkında önemli ipuçları barındırabilecektir. Bu çalışmanın bulgularının temsil gücü yüksek isim ve eserlerdeki tartışmalı konuları ele alırken tahkikli nüshalarda da tahrif olasılığının dikkate alınması gerektiğine dair bir perspektif kazandırmasını hedefliyoruz.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Tahrif , Ebû Hanîfe , Ali el-Kārî , Şerḥü’l-Fıḳhi’l-ekber

Kaynakça

• Akçay, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Anne ve Babasının (Ebeveyn-i Resûl) Dinî Konumuna Dair Ebû Hanîfe’ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009), 1-27.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Edilletü muʿteḳadi Ebî Ḥanîfe el-Aʿẓam fî ebeveyi’r-resûl. thk. Meşhûr b. Hasan b. Selmân. Medinetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-Gurebâi’l-Eseriyye, 1993.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Fıkh-ı Ekber Aliyyül-Kârî Şerhi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Kitâbü’l-Fıḳhi’l-ekber ve şerḥuhû. thk. Muhammed Bedreddîn el-Halebî. Mısır: Matbaatü’t-Tekaddüm, 1323.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Kitâbü’l-Fıḳhi’l-ekber ve şerḥuhû. thk. Muhammed Bedreddîn el-Halebî. Konya: Matbaatü’t-Tekaddüm, 1323.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Kitâbü’l-Fıḳhi’l-ekber ve şerḥuhû. Mısır: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübrâ, ts.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-Fıḳhi’l-ekber. thk. Vehbî Süleyman Gāvecî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1998.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber. Karaçi: Mektebetü’l-Medine, 2014.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher şerḥu’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Adana İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 01 Hk 844/1, 1a-106a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher şerḥu’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Eskişehir İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 26 Hk 793/1, 1a-53a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Nevşehir Gülşehir Karavezir İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 50 Gül-Kara 133, 1a-82a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Şarkikaraağaç Koleksiyonu, 32 Şarki 37/2, 1a-98b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü, Nuruosmaniyye, 2185, 1a-80b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Sinop İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 57 Hk 2769/1, 1a-80b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Mısır Süleymâniye Medresesi, Y.I/0119, 1a-154a. https://kutuphane.ttk.gov.tr/resource?itemId=135833&dkymId=62639
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 005038-I, 1a-93a. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/resource?itemId=11160&dkymId=61212
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 008267-I, 1a-97b. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/resource?itemId=20239&dkymId=70596
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 001977-II, 1a-86a. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/resource?itemId=5270&dkymId=55373
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 005727-I, 1a-76b. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/resource?itemId=10682&dkymId=60744
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonu, 01315, 1a-97b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonu, 01316, 1a-108a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, 02344, 1a-72b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/300696.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, 02346, 1a-130b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yahya Tevfik Koleksiyonu, 00115, 1a-98b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 06437-002, 1a-116b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/352385
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Koleksiyonu, 01372, 1a-73a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mineḥu’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Koleksiyonu, 01304, 1a-68b.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu fıḳhi’l-ekber. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu, 03091, 1a-122b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/241101.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu’l-fıḳhi’l-ekber. İstanbul: İstanbul Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Koleksiyonu, 34 Ae Arabî 1178/1, 1a-93a.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu Fıḳhi’l-ekber. çev. Mevlânâ Muhammed Nüveyd. Lahor: Mektebetü Rahmâniyye, ts.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu Kitâbi’l-Fıḳhi’l-ekber. thk. Ali Muhammed Dendel. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber. thk. Mervân Muhammed eş-Şa’âr. Şam: Darü’n-Nefâis, 2009.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu’ş-Şifâʾ bi taʿrîfi ḥuḳūḳi’l-Muṣṭafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Paşa, 000455.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu’ş-Şifâʾ bi taʿrîfi ḥuḳūḳi’l-Muṣṭafâ. Bursa: Bursa İnebey Kütüphanesi, Ulu Cami, 801.
• Azimli, Mehmet. Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci. Konya: Çizgi Yayınevi, 2010.
• Bektaş, Kevser Demir - Kılavuz, Ulvi Murat. “Osmanlı Ebeveyn-i Resûl Risâleleri Geleneğinin İlk Halkası: İbnü’l-Hatîb el-Amâsî’nin (ö. 940/1534) İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ’sı”. Uludağ İlahiyat Dergisi 32/1 (Haziran 2023) 55-94. https://doi.org/10.51447/uluifd.1163133
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı Müelliflerinden Maraşlı Saçaklızâde ve Ebeveyn-i Resul Konusundaki Görüşleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu 1/69-79. İstanbul: y.y., 2005.
• Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. Dersaaset: Matbaa-i Osmaniyye, 1309.
• Ceyhan, Semih. “Eski Bir Polemiğin Yeni Yorumları: Osmanlı Sufilerinin Ebeveyn-i Resul Literatürüne Kazandırdığı Perspektif”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın vd. 653-685. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Cürcânî, ‘Alî b. Muḥammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Taʿrîfât. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 3. Basım, 2012.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. “el-Fıḳhü’l-ekber”. çev. Mustafa Öz. Ebû Hanîfe’nin Beş Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 12. Basım, 2016.
• Gömbeyaz, Kadir. “Ebeveyn-i Resûl Meselesine Özgün Yaklaşımlar: İbrahim el-Halebî’ye (ö. 956/1549) Nispet Edilen Bir Risalenin Neşri ve Analizi”. Bilimname 2/38 (2019), 57-81. https://doi.org/doi: http://dx.doi.org/10.28949/bilimname.592278
• Hümeyyis, Muhammed İbn Abdurrahman. Uṣûlu’d-din ʿindel-İmâm-ı Ebû Ḥanîfe. b.y: Dârü’s-Sümey’ili’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1992.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Mehmet Şerafeddin Yaltkaya - Rıfat Bilge Kilîsî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kevserî, Zâhid. “Muḳaddime”. el-ʿAlim ve’l-müteʿallim. mlf. Ebû Hanîfe. Kahire: Mektebetü Hâncî, 1368.
• Kılavuz, Ulvi Murat. “İlk Osmanlı Türkçesi Ebeveyn-i Resûl Risâlesi Ravżatü’ṣ-ṣafâ fî vâlideyi’l-Muṣṭafâ-Aidiyet ve Muhteva Analizi-”. Kader 20/1 (2022), 236-262. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1099288
• Koçak, Yusuf. Erken Dönem Şiîlikte Gnostik Tezahürler. Ankara: Fecr Yayınevi, 2022.
• Kummî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh. Risâletü’l-iʿtiḳādâti’l-İmâmiyye. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Kutlây, Halil İbrâhîm. el-İmâm ʿAlî el-Ḳārî ve es̱eruhû fî ʿilmi’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʿvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Halil İbrahim Kaçar. İstanbul: Mîzan Yayınevi, 2006.
• Özel, Ahmet. “Ali el-Kārî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/403-405. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Öztürk, Yunus. “el-Fıkhü’l-Ekber Şerhleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 87-126.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1963.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Mesâlikü’l-ḥunefâ fî vâlideyyi’l-Muṣṭafa. thk. Muhammed Zeynehum - Muhammed Azb. Beyrut: Darü’l-Emîn, 1993.
• Şahin, Muhammed Hayri. “Mushaf’ta Eksiklik-Fazlalık Tartışmalarına Mukâtil ve Câbirî Perspektifinden Bir Değerlendirme”. Kalemname 7/13 (Haziran 2022), 73-91.
• Şa‘rânî, Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî. el-Yevaḳīt ve’l-cevâhir. çev. Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tarakçı, Muhammet. “Tahrif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/422-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmed b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/82-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yıldırım, Arif. “Kelami Açıdan Tevrât ve İncil’de Tahrif Meselesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (Aralık 2006), 11-26.
• Wikipedia. “Wahbi Sulayman Ghawji”. Erişim 14 Aralık 2024. https://en.wikipedia.org/wiki/Wahbi_Sulayman_Ghawji