18. Yüzyılda Çığır Açıcı Bir Hanefî-Mâtürîdî Âlim: Hacı Çelebi Mehmed İsmet ve Temel Kelâmî Görüşleri

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 335 - 352, 30.06.2025

Muhammed Osman Doğan

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1621935

Öz

Hacı Çelebi olarak bilinen Mehmed İsmet b. İbrahim, Osmanlı’nın 18. yüzyılında Hanefî-Mâtürîdî geleneğine bağlı bir âlim, hattat, mütercim ve müellif olarak öne çıkmıştır. Farklı disiplinlerde eserler kaleme almış olmakla birlikte, özellikle kelâm sahasındaki katkıları dikkat çekicidir. Onun kelâm ilmi açısından en belirgin özgün yönü, Hızır Bey’in Kasîde-i Nûniyye’sinin Hayâlî’den sonraki ikinci şârihi ve aynı zamanda manzumenin tamamını şerh eden ilk âlim olmasıdır. Nitekim o, ilgili manzume için el-Fevâidü’n-nadriyye fi halli’n-Nûniyyeti’l-Hadriyye ve er-Rifdü’n-nadır alâ akāidi’l-Hadır isimli iki ayrı tam şerh kaleme almıştır. Bu eserler, Mâtürîdî kelâmının temel esaslarını detaylandıran, kelâm geleneğinin sürdürülebilirliğini sağlayan önemli metinler olmuştur. Bu bağlamda, Hacı Çelebi’nin çalışmaları, dönemin Osmanlı medrese çevrelerinde Nûniyye üzerine yeni bir şerh geleneğinin doğuşuna öncülük etmiştir.
Hacı Çelebi, kelâm sahasındaki bir başka çalışması olan, Devvânî’nin Şerhu’l-Akāidi’l-Adudiyye’sine yazdığı ta‘lîk ile Eş‘arî ve Mâtürîdî gelenekleri arasındaki tartışmaları analiz etmiş ve belirginleştirmiştir. Bu eserde, özellikle Îcî’nin Ehl-i sünnet tanımına ilişkin değerlendirmelerini ele alarak, Hanefî-Mâtürîdî çizgisinin özgünlüğünün altını çizmiştir. Genel olarak o, kelâm ilminin meşruiyetini savunmuş ve Hanefî-Mâtürîdî anlayışını sistematik hale getirmiştir. Özellikle, Nûniyye şerhlerinde tekvin sıfatı, hüsün-kubuh ve ta‘lîl gibi kelâmî konularda Hanefî-Mâtürîdî görüşlerini öne çıkararak Mâtürîdîliğin Osmanlı ilim geleneği içindeki yerini sağlamlaştırmaya çalışmıştır. Bununla birlikte mezhep taassubundan sakınan Hacı Çelebi’nin Eş‘arîlik anlatısı uzlaştırıcı bir karakter taşımaktadır.
Hacı Çelebi’nin ilmî mirası, sadece kelâm sahasıyla sınırlı değildir. Nitekim dil bilimleri, fıkıh usulü, İslâm felsefesi ve astronomi gibi alanlara dair de çalışmaları vardır. O, aynı zamanda çeviri çalışmalarıyla Osmanlı ilmî birikimine katkıda bulunmuştur. Özellikle, Aynî Tarihi’nin tercüme heyetinde yer alması, Osmanlı ilim dünyasındaki etkin konumunu pekiştirmiştir. Hacı Çelebi’nin kütüphaneciliği ve bibliyofil yönü de ayrıca dikkate değerdir. Eserlerinde ele aldığı konular, onun çok yönlü ilmî birikimini gözler önüne sermektedir. Bunun yanında, dönemin önde gelen âlimleri ve idarecileriyle kurduğu ilişkiler, Osmanlı ilim muhitindeki itibarını pekiştirmiştir.
Bu çalışma, Hacı Çelebi’nin Osmanlı kelâm düşüncesine katkılarını, Nûniyye şerhleri ve Devvânî’ye yazdığı ta‘lîk bağlamında değerlendirerek, onun ilmî mirasını ve Osmanlı medrese geleneği içindeki yerini tartışmaktadır. Bunun yanında, onun dönemindeki ilmî çevrelerle olan ilişkileri, Nakşibendî-Müceddidî geleneğiyle bağlantısı ve medrese sistemine etkileri de incelenerek, Hacı Çelebi’nin Osmanlı ilim dünyasındaki yeri daha kapsamlı bir çerçevede ele alınmaktadır. Ayrıca, onun eserlerinin sonraki dönemlerdeki etkisi ve Nûniyye şerh geleneğine katkıları da göz önünde bulundurularak Mâtürîdî düşüncenin korunup aktarılmasındaki rolü ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm-Akaid , Mâtürîdîlik , Şerh , el-Kasîdetü’n-Nûniyye , Hacı Çelebi Mehmed İsmet

A Groundbreaking 18th-Century Ḥanafī-Māturīdī Scholar: Hacı Çelebi Mehmed Ismet and His Core Theological Perspectives

Öz

Mehmed Ismet b. Ibrahim, known as Hacı Çelebi, emerged as a prominent scholar, calligrapher, translator, and author affiliated with the Ḥanafī-Māturīdī tradition in the Ottoman 18th century. While he authored works in various disciplines, his contributions to kalām stand out in particular. His most distinctive contribution to the field of kalām lies in his role as the second commentator after Ḥayālī on Ḥıḍr Beg’s al-Qaṣīda al-Nūniyya and the first scholar to provide a complete commentary on the poem. In this regard, he composed two separate and comprehensive commentaries on the text: al-Fawāʾid al-Naḍriyya fī ḥall al-Nūniyya al-Ḥaḍriyya and al-Rifd al-Nāḍir ʿalā ʿAqāʾid al-Ḥaḍir. These works played a crucial role in elaborating the fundamental principles of Māturīdī kalām and ensuring the continuity of the theological tradition. Within this framework, Hacı Çelebi’s studies pioneered a new tradition of commentary on the Nūniyya within Ottoman madrasa circles.
Another significant contribution of Hacı Çelebi to kalām is his gloss (taʿlīq) on al-Dawwānī’s Sharḥ al-ʿAqāʾid al-ʿAḍudiyya, in which he analyzed and clarified the debates between the Ashʿarī and Māturīdī traditions. In this work, he particularly examined Ījī’s definition of Ahl al-Sunna, emphasizing the distinctiveness of the Ḥanafī-Māturīdī intellectual framework. More broadly, he defended the legitimacy of kalām as a discipline and contributed to the systematic articulation of the Ḥanafī-Māturīdī school. His commentaries on the Nūniyya, in particular, highlight Māturīdī perspectives on theological issues such as the attribute of takwīn, the concepts of moral good and evil (ḥusn-qubḥ), and causality (taʿlīl), thereby reinforcing the position of Māturīdī thought within the Ottoman scholarly tradition. Despite his commitment to the Māturīdī school, Hacı Çelebi’s treatment of Ashʿarism exhibits a conciliatory approach, avoiding sectarian bias.
Hacı Çelebi’s intellectual legacy extends beyond kalām. He also contributed to fields such as linguistics, uṣūl al-fiqh, Islamic philosophy, and astronomy. His translation efforts further enriched Ottoman scholarly production, most notably through his participation in the translation committee for ʿAynī’s Tārīḥ, which solidified his influence within the Ottoman intellectual milieu. His expertise in librarianship and bibliophilia is also noteworthy. The subjects he addressed in his works reflect his multifaceted scholarly background, while his engagement with leading scholars and administrators of his time further enhanced his reputation within the Ottoman academic circles.
This study examines Hacı Çelebi’s contributions to Ottoman kalām thought, focusing on his Nūniyya commentaries and his gloss on al-Dawwānī’s work. Additionally, it explores his relationships with contemporary scholarly circles, his connection to the Naqshbandī-Mujaddidī tradition, and his influence on the madrasa system, thereby situating his role within the broader Ottoman intellectual landscape. Furthermore, by assessing the impact of his works in later periods and his contributions to the Nūniyya commentary tradition, this study highlights his role in preserving and transmitting Māturīdī thought.

Anahtar Kelimeler

Kalām-ʿAqāʾid , Māturīdism , Commentary , al-Qaṣīda al-Nūniyya , Hacı Çelebi Mehmed Ismet

Kaynakça

• Aydüz, Salim. “İsmet Mehmed Efendi (ö. 1747) ve Tedâhül-i Seneye Dair Risâlesi”. Kutadgubilig: Felsefe - Bilim Araştırmaları 15 (2009), 242-244.
• Aydüz, Salim. “Lale Devri’nde Yapılan İlmî faaliyetler”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 3 (1997), 152-157.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. Mehmet Ali Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Büyük Hâfız, Muhammed b. Hasan. Şerhu’l-Kasîdeti’n-Nûniyye. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2095, 1a-116a.
• Câbîzâde, Halil Fâiz. Dîvân. Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz FB 509, 1b-9a.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2. basım, 2021.
• Demirci, Mehmet. “Hazret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Doğan, Muhammed Osman. “Dirâse”. Hacı Çelebi, er-Rifdü’n-nadır. Amman: Ervika li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1442/2021.
• Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risalesi Risâle-i Müdâfa‘a Işığında Hayatı Ve İlmi Kişiliği -Tercüme Tahkik Ve Değerlendirme-.” Tokat İlmiyat Dergisi 8/1 (Haziran 2020), 321-350.
• Esad Mehmed Efendi. Bâğçe-i Safâ-Endûz, haz. Rıza Oğraş. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Fatîn Efendi. Hâtimetü’l-eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). haz. Ömer Çiftçi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017.
• Ferdî, Abdullah. Şerhu’l-Kasîdeti’n-Nûniyye. Ankara: Milli Kütüphane, Arapça Yazmalar, 1101, 1b-60a.
• Hacı Çelebi. el-Fevâidü’n-nadriyye fi halli’n-Nûniyyeti’l-Hadriyye. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2100, 1b-98b.
• Hacı Çelebi. el-Fevâidü’n-nadriyye fi halli’n-Nûniyyeti’l-Hadriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1233, 37b-107a.
• Hacı Çelebi. er-Rifdü’n-nadır alâ akāidi’l-Hadır. thk. Muhammed Osman Doğan. Amman: Ervika li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1442/2021.
• Hacı Çelebi. Ta‘lîka alâ Şerhi’l-Akāidi’l-Adudiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1233, Ia-36b.
• Hayâlî, Ahmed Efendi. Şerhu’l-allâme el-Hayâlî ale’n-Nûniyye. thk. Abdünnasîr el-Melîbârî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1429/2008.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Paşmakçızâde Abdullah Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/185. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâturîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil” Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl, ed. Ahmet Hamdi Furat v.dğr. (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018), 47-95.
• Kazâbâdî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu’l-Kasîdeti’n-Nûniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2380, 1b-19a.
• Kıyçak, Özgür. “Câbî-zâde Halîl Fâ’iz’in Türkçe Şiirleri.” Tarih Okulu Dergisi 12/43 (Aralık 2019), 1862-1908.
• Lâlezârî, Mehmed Tâhir. el-Cevâhiru’l-kelâmiyye fî tastîri esrâri’n-Nûniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, 141, 1b-66b.
• Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halil b. Ali. Târîhu’l-Murâdî = Silkü’d-dürer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî aşer. Bulak: el-Matbaatü’l-Mîriyyeti’l-Âmire, 1301.
• Müstakimzâde, Süleyman Sadeddin. Tuhfe-i Hattâtîn. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Râmiz, Azmî-zâde Hüseyin. Âdâb-ı Zurafâ: İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. haz. Sadık Erdem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1994.
• Rûmî, Süleymân Fâzıl. el-Fevâidü’s-Seniyye fî şerhi’l-Akāidi’l-Adudiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 456/4, 33b-52a.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayar; sad. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şimşek, Halil İbrahim. “Murâd Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/185-187. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1989.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh. Mısır: Mektebetü Sabîh, ts.
• Tuman, Mehmet Nâil. Tuhfe-i Nâilî. haz. Cemal Kurnaz ve Mustafa Tatçı. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Uğur, Abdullah. “Muhammediye’nin Bir Beyti Üzerine Mehmed İsmet’in Şerhi.” Edebali İslamiyat Dergisi 4/2 (2020), 1-13.
• Uğurlu, İsa. “18. Yüzyılda Şahsi Bir Kütüphanenin İnşası ve Dağılışı: Mehmed İsmet Efendi Kütüphanesi Örneği”. İslam Tetkikleri Dergisi - Journal of Islamic Review 14/2 (2024), 529-552.
• Yenişehrî, İbrâhim b. Abdülvehhâb. Muhyi’l-ümme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2168, 1b-145a.