İslam Düşüncesinde İnsan Fiilleri: Farklı Söylemler Ortak Amaçlar

Yıl 2021, , 146 - 176, 30.06.2021

Bilal Taşkın

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.916808

Cited By: 2

Öz

İnsan fiilleri konusu, ilk dönemlerden itibaren kelâm ilminin tartışmalı konuları arasında yer almıştır. İlâhî sıfatlardan kaza ve kadere, hüsün kubuh meselesinden aklın sınırlarına, imkânsız şeylerle sorumluluktan akla dayalı sorumluluğa, cevher araz bahislerinden nedenselliğe, kudret kavramının analizinden ahlâkî davranışların kaynağına kadar birçok mesele ile doğrudan ya da dolaylı olarak irtibatlı olan insan fiilleri konusu etrafında İslam düşünce tarihi içerisinde birçok şey söylenmiş ve yazılmıştır. Bu çalışmada insan fiilleri meselesi, hususen, Allah’ın ilim, irade ve kudreti karşısında insanın fiili üzerindeki etkisi kapsamında ele alınmıştır. Bu meselede Mu‘tezile, Allah’ın, kendi iradesi ve hikmeti gereğince, insana verdiği kudret ile onun iyi ve kötü fiillerini yapma ve terk etme konusunda bağımsız olduğunu, insanın yaptığı kötü eylemlerin, herhangi bir şekilde Allah’ın sıfatlarıyla ilişkilendirilemeyeceğini savunur. Sünnî kelâmcılar, insanın eylemlerini, insanda yaratılan hâdis kudret ile Allah’ın var ettiğini, kötü fiillerin ise yaratılma yönüyle Allah’a, yaratılma sebebi olarak insanın kesbine/iradesine nispet edilmesi gerektiğini ileri sürerler. Bununla birlikte sünnî kelâmın temsilcileri Mâtürîdîler ve Eş‘arîler insanın fiili üzerindeki etkinliğini ifade eden kesbin mâhiyetinin ne olduğu hususunda ayrışırlar. Mâtürîdîler kesbin mevcut/somut bir şey olduğunu söylemekten kaçınırken, Eş‘arîlerde kesbin, Allah’ın yaratılan bir fiili olduğu kanaati ön plana çıkmaktadır. Kelâmcıların ilâhî sıfatlar ve tabiattaki hareketlerin/fiillerin işleyişi gibi konularda tartışma halinde oldukları Meşşâî felsefeciler ise insan fiillerini İlk İlke’den feyz eden ezelî neden-sonuç zincirinin bir halkası olarak değerlendirirler. Bununla birlikte onlara göre bu zincirin her halkası ilâhî inâyet ile meydana gelmektedir. Onlar ayrıca ahlâken kötü kabul edilen fiilleri, her yönden tam ve hayır olan İlk İlke’ye değil, neden-sonuç sürecindeki fâil nedenlere nispet ederler. Özet olarak hem kelâmcılara hem de felsefecilere göre insanın fiillerinin nihâî kaynağı ilâhî irade ve kudrettir. Ahlâken ya da dinen kötü olan fiiller insanın iradesine bağlı olarak meydana gelirler. İnsan, iradesi ya da kudreti nedeniyle yaptığı eylemlerden sorumludur. Bu hususlarda hemfikir olan felsefeciler ve kelâmcılar bu meseledeki görüşlerini farklı kavram ve ilkeleri merkeze alarak izah etmişler; temelde aynı fikri anlatmak isterken söylem tarzlarında ve tâlî ilkelerde farklı bir tutum sergilemişlerdir. Bu farklılık şu sorular ekseninde kendini göstermiştir: Sorumluluk, fiili var eden güce mi, fiili belirleyen iradeye mi dayanır? İnsanın iradesine bağlı olarak kötü bir fiili yaratması nedeniyle Allah’a kötülük nispet edilir mi? Âlemin, İlk İlke olan Allah’tan, O’nun bilgisi ve zâtı gereği sâdır olması Allah’ın iradesiz ve etkisiz bir fâil olmasını ve dolayısıyla insanın, fiilleri üzerinde etkisi olmayan mecbur bir neden/fâil olmasını gerektirir mi? Kelâmcılar ve felsefeciler bu soruların cevapları bağlamında farklı görüşler ortaya koymuş olsalar da onlar yukarıda değindiğimiz hususlarda ittifak etmişlerdir. Bu çalışmada İslam düşünce tarihinde derin ayrışmalara neden bir problemin arka planında ortak bir amacın olduğu fikri ortaya konulmaya çalışılmış ve İslam düşünce tarihinin söylenenler üzerinden değil de söylenmek istenenler üzerinden okunmasının, dışlayıcı olmayan ve sınırları genişleten yeni açılımlar sağlayabileceğine işaret edilmiştir. Çalışmanın başlıca kaynakları adı geçen düşünce ekollerinin temel metinleridir. Çalışmanın inceleme alanı, insanın fiilleri üzerindeki etkisi ile sınırlandırılmıştır. Çalışma ana bölüm ve sonuç bölümü olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Ana bölümde ekollerin yaklaşımları, ilâhî sıfatlar ve insanın etkinliği şeklinde iki açıdan incelenmiş, sonuç kısmında tartışmaların ardındaki ortak kanaatler tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İslam teorik düşünce ekolleri, İlâhî sıfatlar, İnsan fiilleri, Sorumluluk, Kötülük, Ortak düşünce

Human Acts in Islamic Thought: Different Discourses Common Purposes

Öz

The subject of human acts has been one of the controversial topics of kalām since the first centuries of Islam. A lot of concerning human acts –from divine attributes to divine decree and destiny, from the issue of good and evil (ḥusn and Qubḥ) to the boundaries of the reasoning, from the accountability with impossible things to the rational accountability, from the topics of substance and accident to causality- has been said and written in the history of Islamic tought. In this study, the subject was discussed especially within the scope of man’s on his own action in connection with the divine knowledge, will, and power. On this issue, the Muʻtazila argues that human beings are independent in doing their good and evil acts with the power that God has given to them because of His will and wisdom, and that the evil actions that they have done cannot be associated with the divine attributes in any way. Sunnī theologians assert that God creates human actions through man’s orginated power. They also arguethat evil acts are not independent of the Divine Creation although human beings are the reason of evil in terms of thier acquisition (kasb) and will (irāda). Nevertheless, the representetives of the Sunnī kalām (Asharites and Māturīdis) differ on their account of acquisition, which expresses man’s agency in his acts. In contrary to the Mātūrīdiya, the Ashʻariya holds that acquisition is a created act of God. On the other hand, the Mashshai (peripatetic) philosophers, who are opposed by teologians on some issues such as divine attributes and the working of activity/acts in nature, consider human’s actions part of the eternal chain of cause-effect that emanate (al fayḍ) from the First Principle. However, according to them, every link of this chain is formed by the divine providence (al-ināyah). They also attribute morally evil acts not to the First Principle which is complete (tām) and full good (hayr), but to agents in the cause-effect chain. In summary, according to both teologians and philosophers, the ultimate source of human acts is the divine will and power. The acts that are morally or religiously evil, are not independent of man’s will. Thus, human beings are accountable for their actions. Philosophers and teologians, who agree on these issues, have explained their views and build their opinions on different concepts and principles. They have shown a very different attitude in their discourse and secondary principles, while all of them basically try to express the same idea. This difference has revealed within the frame of the following questions: Is man’s accountability for his actions because of his created power or will? Can evil actions, which are willed by human beings and therefore created by God, attributed to Him? Does the fact that the world emanates from God, the First Principle, due to His knowledge and essence, necessitate Him to be a willless and ineffective agent, and therefore to be a cause cause that has no effect on man's actions?Although teologians and philosophers have put forward different views in the context of the answers to these questions, they agree on the issues we have mentioned above. As this study shows, there is actually a common purpose in this subject, man’s actions, which causes deep divisions between theologians and philosophers in Islamic history. Primary sources of the study are the basic texts of the schools mentioned above. Additionally, the study were limited to the subject the effect of human on acts. It consists of two parts: the main part and the conclusion part. In the main section, the approaches of schools were examined from two aspects, in in terms of divine attribute and human effectiveness, and in the conclusion section, the common purposes behind the discussions were determined.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Islamic theoretical thought schools, Divine attributes, Human acts, Accountability, Evil, Common purpose

Kaynakça

• Âmirî, Ebü’l-Hasen. İnkāzü’l-beşer mine’l-cebri ve’l-kader (Resâil-i Ebi’l-Hasan el-Âmirî). thk. Subhân Halîfât. Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1988.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ ve İbn Sînâ Okulu”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. Cüneyt Kaya. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. Beyrut: Müessesetü’l-Kütüb es-Sekāfiyye, 1987.
• Behmenyâr, Ebü’l-Hasen b. Merzübân el-Acemî el-Âzerbaycânî. et-Tahsîl. Tahran: İntişârât-ı Dânışkâh-ı Tahran, 1375.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ’ibârâti’l-İmam. thk. Yusuf Abdurrezzâk. Karachi: Zam Zam Publisher, 2004.
• Bulgen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Cengiz, Yunus. Mu‘tezile’de Eylem Teorisi Kādî Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Cuşemî, Ebû Sa‘d el-Hâkim. Tahkîmu’l-‘ukūl fî tashîhi’l-usûl. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali, 2002.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-‘Akīdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslamiyye. thk. Zahid Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa. Mısır: Mektebetü’l-Hâncî, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Luma‘u’l-edille fî kavâidi ‘Akāidi Ehl-i sünne ve’l Cemâ‘a. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslam Araştırmaları Dergisi, 41 (31 Ocak 2019), 85-129.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Demi̇r, Osman Nuri. “İmam Mâtürîdî’de Akıl, İnsanî Doğa (Tab‘) ve Fıtrat”. Diyanet İlmi Dergi 56/1 (15 Mart 2020), 171-204.
• Dhanani, Alnoor. “Mâtürîdî ve Nesefî’nin Atomculuk ve Tabiat Anlayışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. 65-76. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2012.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer es-Semerkandî. Keşfü’l-hakāik fî tahrîri’d-dekāik. thk. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul, 1988.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî. Tesaffuhu’l-edille. nşr. Wilferd Madelung. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2006.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-Basrî. el-Luma‘ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyiğ ve’l-bida‘. thk. Hammûde Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısrıyye, 1955.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-Basrî. Makālâtü’l-İslâmiyyîn. nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Makāsıdü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1961.
• Hourani, George F. “İbn Sînâ’nın Kaderin Sırrı Risalesi”. çev. Aydın Özdemi̇r. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 13/3 (01 Ocak 2013), 169-189.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen el-Bahrânî. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘râz. thk. İbrahim Medkûr. Kahire: Dârü’s-Sekāfe, 1975.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh. “er-Risâletü’l-‘arşiyye fî hakīkati’t-tevhîd ve isbâti’n-nübüvve”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh. eş-Şifâ/İlâhiyât. Kum: Mektebetü Semâhetü Âyetullah el-Maraşî, 2012.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh. eş-Şifâ/Nefs. thk. Âyetullah Âmûlî. Kum: Mektebetu’l-İ‘lâmi’l-İslamî, 1375.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh. et-Ta‘lîkāt. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dârü’l-İslamiyye, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât el-Hemedânî. el-Muğnî/İrâde. Kahire: y.y., ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât el-Hemedânî. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn (Resâil’ul‘adl ve’t-tevhîd). thk. Muhammed Ammâre. Kahire: Darü’ş-Şurûk, 1988.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât el-Hemedânî. Şerhu'l-Usûli’l-hamse. Ta‘lîk, Ahmed b. el-Hüseyin Mânkdîm. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1996.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eş‘arîlik Mâtürîdîlik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Kandemi̇r, Ahmet Mekin. “Mu‘tezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tabʽ) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kader 18/1 (30 Haziran 2020), 31-60.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbailer’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mu‘tezile’nin Felsefe Eleştirisi Harezmli Mu‘tezili İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Korkmaz, Sıddık. “İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemi -Kulların Fiilleri ve Yedi Mezhep Risalesi Örneği-”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/41 (30 Haziran 2016), 15-38.
• Levkerî, Ebü’l-Abbas Fadl b. Muhammed. Beyânü’l-hak bi-zamâni’s-sıdk : el-‘ilmü’l-ilâhî. ed. İbrâhim Dîbâcî. Tahran: Müessese-i Beynelmileli Endişe, 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2017.
• Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbu’l-fâik fî usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedîr Avn. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’-Kavmiyye, 2010.
• Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Tuhfetu’l-mütekellimîn fi’r-reddi ale’l-felâsife. thk. Hassan Ansarî. Tahran: Iranian Institute of Philosophy, 2008.
• Munâ A. Ebu Zeyd. et-Tasavvuru’z-zerrî. Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmi‘iyye, 1994.
• Nadir, Albert Nasrî. Felsefetü’l-Mu’tezile. İskenderiye: Matbaatu Dârü Neşri’s-Sekāfe, 1950.
• Nakşibendî, Hâlid. el-‘Ikdü’l-cevherî fi’l-fark beyne kudreti’l-‘abd ve kesbihî inde’l-Mâtürîdî ve’l-Eş‘arî. thk. Said Fûde. Ürdün: Menşûrât-ı Asleyn, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. et-Temhîd. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2006.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Enver Hamid İsa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2011.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. nşr. Hans Peter Linss. Usûlü’d-dîn. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2005.
• Razî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer et-Taberistânî. nşr. Muhammed Abdüsselam Şahîn. el-Metâlibu’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed el-Buhârî. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed. el-Milel ve’n-nihal. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed. Nihâyetü’l-ikdâm fî ‘ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Semerkandî, Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. es-Sahâifu’l-ilâhiyye. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Makāsıd. Pakistan: Dârü’l-Me‘ârifi’n-Numâniyye, 1981.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-‘Akāid. thk. Ahmed Hicâzî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1988.
• Ünverdi, Veysi. “Eș‘arî ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 51 (Ocak 2015), 71-100.
• Ünverdi, Veysi. “Kādi Abdulcabbâr’da Allah’ın İrâdesinin Sınırlandırılması”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (01 Haziran 2012), 107-126.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 22/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. el-Minhâc fî usûli’d-dîn. thk. Abbas Hüseyin. San‘â: Mektebetü Merkezi Bedri’l-‘İlmî, 2004.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. Mu‘tezile Akaidi Kitabü’l-Minhac Fî Usûli’d-dîn. çev. Ulvi Murat Kılavuz - A. İskender Sarıca. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.