The Availability of Conjectural Knowledge and Its Epistemic Value in Kalam

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 446 - 470, 31.12.2021

Abdulnasır Süt

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.984910

Öz

There is a prevailing opinion that conjectural knowledge (zann) cannot be taken as a basis in determining the fundamental theological principles among the theologians. However, from which sources and how to obtain certainty (yaqīn) and which types of knowledge are definitive (qat‘ī) have been discussed extensively. Certain and conjectural knowledge meet at a common point in terms of relying on evidence. Conjectural knowledge obtained via reasoning and/or religious scripture that do not express certainty. While conjectural knowledge has been essentially related to the concepts of estimation, doubt, belief and knowledge, by its in term of value, it is stands closer to the concepts of knowledge and belief. Conjectural knowledge contains different degrees of certainty. When it is chosen to be more certain, it is considered as a valid conjecture, when it is disregarded, it is considered as erroneous conjecture. If there is no choice for its certainty, then it is called doubt (shakk). If the information/judgment obtained through reasoning becomes fixed, unchangeable and in a coherence that does not allow it to be otherwise, then it is called definitive (qat‘ī) knowledge. To achieve that, theologians generally used methods of argumentations like syllogism, induction, exhaustive investigation and disjunction (al-sabr wa’l-taqsīm) to provide such knowledge about divinity and prophethood. Theologians have used conjectural knowledge, which are based on endoxic (mashhūrāt), already granted (musallamāt) and acceptance of authority (maqbūlāt), in their dialectics to persuade their discussants, rather than to justify the fundamental theological issues of religion. While theologians mostly use rational proofs in theological issues, they also gave significant place to the scriptural narrative that determines the creed. In this context, theologians accepted the narrated evidence as binding and decisive, as long as it is certain in terms of both authenticity and implication. Ultimately, the fundamental theological principles of religion are based on these narrative evidences. Although the theologians do not accept single reports (khabar al-wahid) for their questionable authenticity, they also made inferences regarding subjects of traditions (sam‘iyyāt). Acting from this perspective, theologians tried to justify with narrative evidence rather than rational arguments on these issues such as torment in grave, intercession (shafā‘ah) and sirât, which are mostly matters of eschatology and the unseen (ghayb). Finally, it has been concluded that the conjectural knowledge is still valid in some secondary theological issues and the assumption that the conjectural knowledge has no deduction value in theology is not absolute.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Knowledge, Certainty, Belief, Conjecture, Argument

Kelâm’da Zanla İstidlâlin İmkân ve Değeri

Öz

Kelamcılar arasında zannî bilginin dinin temel itikadî ilkelerinin tespitinde belirleyici ve bağlayıcı olarak esas alınamayacağı görüşü hâkimdir. Bununla birlikte kesinlik ifade eden bilginin hangi kaynaklardan ve nasıl elde edileceği ve hangi bilgi türlerinin kat‘î olduğu hususu yoğun bir şekilde tartışılmıştır. Kat‘î ve zannî bilgi, delile dayanma açısından ortak bir noktada buluşmaktadır. Zannî bilgi, kesinlik ifade etmeyen aklî ve/veya naklî delille elde edilmektedir. Zan, mahiyet açısından vehim, şek, itikat ve ilim kavramlarıyla ilişkiliyken değer açısından ise daha çok ilim ve itikat kavramlarına yakın durmaktadır. Bir bilgi/hüküm zannîlik açısından derecelendirmeye tabi tutulduğunda, doğruluk tarafı ağır basıyorsa zan, zayıf kalıyorsa vehim vasfını almaktadır. Doğru olup-olmadığı eşit düzeyde ise bu hüküm şek ismiyle anılmaktadır. Aklî delilden elde edilen bilgi/hüküm sabit, değişmez ve uygunluk yönünden başka şekilde olmasına imkân vermeyecek bir kesinlikte olması halinde kat‘î bilgi adını alır. Kelâmcılar ulûhiyet bahislerinde (Allah’ın varlığı, birliği, kadim oluşu, sıfatların zat ile ilişkisi, Allah’ın âlemle ilişkisi, âlemin hadis oluşu gibi), nübüvvetin imkânı ve ispatında bu tür bilgi sağlayan kıyas, istikra, sebr ve taksim gibi aklî istidlal yöntemlerine başvurmuşlardır. Delil kesin bilgi sağlamıyorsa zan ifade eder, bu delil ayrıca zannî delil, emare olarak da nitelenir. Kelâmcılar aklî açıdan zan ifade eden meşhûrât, müsellemât, makbûlât ve temsilden oluşan bilgi türlerinin dinin temel itikadî konularını temellendirmekten ziyade muhataplarını ikna etmek ve muarızlarını ilzâm etmek için kullanmışlardır. Kelâmcılar temel itikadî konuların başında yer alan ulûhiyet bahislerinde daha çok aklî delilleri kullanmakla birlikte dinin temel konularını belirleyen nakle de önemli ölçüde yer vermişlerdir. Bu bağlamda kelâmcılar sübût ve delalet açısından kat’î olan naklî delili bağlayıcı ve belirleyici kabul etmişlerdir. Nitekim dinin temel itikadî ilkeleri sonuç itibariyle bu tür naklî delillere dayanmaktadır. Bununla birlikte kelâmcılar her ne kadar sübût ve delâlet açısından kat‘î olmayan haber-i vâhid gibi delilleri bağlayıcı kabul etmemişlerse de bazı sem‘î konularda bu türden delillerle istidlâlde bulunmuşlardır. Bu perspektiften hareket eden kelâmcılar ahiret ahvali kapsamında yer alan kabir azabı, mizan, şefaat, sırat gibi sem‘î konuları aklî istidlalden ziyade naklî delille temellendirmeye çalışmışlardır. Bu çalışma klasik kelâmî kaynaklarda tartışılagelen zannî bilginin istidlal değerini ve kullanım alanını konu edinmiş ve elde edilen veriler nitel bir yöntemle farklı açılardan değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu cümleden olmak üzere zannî bilginin bazı tâli itikadî konularda geçerli olduğu ve kelâmda zannın istidlal değerinin olmadığı yönündeki söylemin mutlak olmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İlim, Yakîn, İtikad, Zan, Delil

Kaynakça

• Al-Omarî, Ali Mahmood - Kutlu, Hakan. “Müteahhirûn Kelâmında Kullanılan İstidlâl Metotları”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 3/2 (28 Aralık 2019), 125-144.
• Altıntaş, Ramazan. “Kelami Epistemolojide Aklın Değeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (15 Aralık 2001), 97-130.
• Âmidî, Seyfuddin. Ebkârü’l-efkâr. ed. Ahmed Ferid Mezidi. Beyrut: Daru’l-Kutubü’l-İlmiyye, 2003.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâdü’s-sağîr. thk. Abdulhamit b. Ali Ebû Zeyd. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Beroje, Sahip. “Zannî Bilginin Mahiyeti, Dindeki Yeri ve Önemi”. Şarkiyat 9/2 (30 Kasım 2017), 951-974.
• Cürcâni, Seyyid Şerif. Kitabü’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî. Beyrut: Daru’n-Nefâis, 2007.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul : Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-İrşâd ila kavâtıi’l-edilleti fî usûli’l-i’tikād. Kahire : Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Çağlayan, Harun. Kelam’da Bilgi Kaynakları. Ankara: Ankara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü /, Doktora, 2009.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zanniyat”. 44/123-124. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2013.
• Demir, Osman. “Yakîn”. C. 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2013.
• Erdemci, Cemalettin. “Kelam İlminde Haberin Epistemolojik Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/4 (01 Ağustos 2006), 153-176.
• Garib, Ahmed Adil el-. Tesbîtu hücciyyeti haberi’l-vâhid. yy: Merkezu Tefekkür li’l-Buhus ve’d-Dirasat, 2016.
• Garsî, Muhammed Salih b Ahmed. Menhecü’l-Eş’aireti fi’l-akīde beyne’l-hakāik ve’l-evhâm. İstanbul: Ravza Yayınları, 2006.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. el-Munkızu mina’d-dalâl. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2009.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. İhyâu ulûmi’d-din. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Mustasfa. çev. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b Muhammed. el-Mustesfa min ilmi’l-usul. thk. Muhammed Yusuf Necm. Beyrut: Dâru Sadr, 2010.
• Harman, Vezir. “Seyfeddin Amidî’nin Kelam Sisteminde Kat’ilik ve Zannilik Açısından Deliller”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 10/2 (15 Temmuz 2012), 129-146.
• Hın, M. Muaz Mustafa el-. el-Kat’î ve’z-zannî fi’s-sübût ve’d-delâle ’inde’l-usûliyyîn. Dımaşk: Darü’l-Kelimi’t-Tayyib, 2007.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldun. thk. Seyyid Mahmud Ukeyyil. Beyrut: Daru’l-Cîl, 2013.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâl. el-Müsâyere fî ilmi’l-kelam ve’l-akāidi’t-tevhidiyyeti’l-münciyye fi’l-ahire. Kahire: el-Matbaatü’l-Mahmûdiyyeti’t-Ticâriyye, ts.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b Ahmed b Abdülgaffar. Kitâbü’l-Mevakıf. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1997.
• İsfahânî, Ragıp el-. el-Müfredât fî elfâzi’l-Kur’an. ed. Safvan Adnan Davûdi. Dımaşk: Darü’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 4. Basım, 2006.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Korkmazgöz, Rıza. “Kelam İlminde Haber-i Vâhidin Bilgi ve Delil Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (31 Mayıs 2018), 225-258.
• Melâhimî, Mahmud İbn Muhammed. Kitâbü’l-mu’temed fî usûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung. Tahran: Muessesatü mütal’âti İslami Danişgâhi Âzadi İslami Berlin, İlaveli Baskı., 2012.
• Memiş, Murat. Kâdı Abdülcebbâr’da Bilgi Problemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2007.
• Nesefi, Ebu’l-Muin Meymun b Muhammed en-. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Özdemir, Metin. “Kelâmî İstidlâlin Problematiği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 176-201. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuifd/issue/4307/257225
• Quin, V. W. - Ullian, J. S. Bilgi Ağı. çev. Hadi Adanalı. Ankara: Kitabiyat, 2001.
• Quin, V. W. - Ullian, J. S. The Web of Belief. Newyork: McGraw-Hill Education, 1978.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer er-. el-Mahsûl. thk. Taha Cabir Feyad el-Alvânî. Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer er-. el-Metâlibu’l-’aliyye mine’l-ilmi’l-ilahi. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 1987.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer er-. et-Tefsirü’l-Kebîr. Kahire: Daru’l-hadîs, 2012.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer er-. Me’âlimü usûli’d-dîn: Kelâm İlminin Esasları. çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Râzî, Muhammed b Ömer b Hüseyin Fahreddin. Kelam’a Giriş : (el-Muhassal). Ankara : Kültür Bakanlığı, 2002.
• Sübkî, Tâceddin Abdulvehhâb b. Ali. Cem’u’l-cevâmi’. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şahin, Hüseyin. “Kelamcılara Göre Delil ve Delil Türleri”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (13 Şubat 2015), 453-472.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn et-. el-Makāsıd. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn et-. Şerhu’l-Makāsıd. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2011.
• Teftâzânî, Sa’düddîn et-. Şerhu’l-Akāid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: İFAV, 3. Basım, 2017.
• Tuğlu, Nuri. “İmâm Mâturîdî’de Haber-i Vahidlerin Değeri”. Uluğ Bir Çınar: İmâm Mâturîdî: Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. 583-588. Eskişehir, 2014.
• Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. İslam Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Kelâm İlminde Mütevâtir Haberin Bilgi ve Delil Değeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 199-223.
• Zelmî, Mustafa İbrahim ez-. el-Mantıku’l-kânûnî fi’t-tasavvurât. yy: yy, 1. Basım, 2011.
• Zerkeşî, Bedreddin ez-. Luktatü’l-‘aclân. thk. Muhammed Cemaleddin el-Kasimi ed-Dımeşkî. Kahire: Medresetü Valideti Abbasi’l-Evvel, 1908.
• Zevahiri, Muhammed Hüseyni ez-. Tahkîkü’t-tâm fî ilmi’l-kelâm. Kahire: Mektebetü’l-Hicazi, 1939.