Bir Son Dönem Osmanlı Âlimi Halil Şükrü el-Boyâbâdî ve Kitâbü’l-Ḳażâ’ ve’l-Ḳader Adlı Risalesi

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 678 - 701, 31.12.2021

Esra Düzenli

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.998718

Öz

Hz. Peygamber’in vefatı sonrası Hz. Osman’ın (öl. 35/656) şehit edilmesi ve Hz. Ali’nin (öl. 40/661) halifeliği döneminde vuku bulan Cemel ve Sıffîn savaşları özellikle Müslümanları karşı karşıya getirmiştir. Yaşanan bu hâdiselerden sonra başlayan tartışmalar, özelde bir Müslümanı öldürenin durumu genelde ise kader ekseninde sürdürülmüştür. İlk dönemde ortaya çıkan bireysel düşünceler zamanla fırka/mezheplerin görüşlerine dönüşmüş, bu fırka/mezhepler diğer konularda olduğu gibi bu konuda da birbirlerini tenkit etmişler, konuyla ilgili reddiyeler kaleme almışlardır. Bu köklü ve çetrefilli konu, günümüze kadar gelen süreçte, Osmanlı’da da ele alınmış, Arapça ve Türkçe olarak ya eserlerin içinde bir bölüm olarak yer almış ya da müstakil risâleler halinde ele alınmıştır. Bu çalışmanın konusu olan Boyabatlı Halil Şükrü Efendi’nin (öl.?) kazâ ve kader hakkındaki risalesi de işte bunlardan biridir. Müellif müstakil olarak kaleme aldığı risâlesinde, kendi düşüncelerini örneklerle açıklarken bazı fırkaların kazâ ve kader hakkındaki görüşlerini de çürütmeye çalışmıştır. Bu çalışmada Hafız Halil Şükrü Efendi’nin kazâ ve kader hakkındaki risalesi temel alınmıştır. Müellifin hayatı ve ilmî şahsiyeti hakkında ulaşılan arşiv belgelerinden özet bilgiler verilmiş, daha sonra risale tahlil edilmeye çalışılmıştır. Risalede müellif tarafından herhangi bir alt başlık kullanılmamıştır. Ancak risalenin tahlilinde tarafımızdan konunun daha rahat anlaşılmasını sağlamak amacıyla ilgili yerlerde alt başlıklar konulmuştur. Kazâ ve kader kavramları, fiillerin Allah’a ve insana nispet edilmesi, kaderin önceden belirli olup olmadığı, Cebriyye ve Muʻtezile fırkalarına verdiği cevaplar bu başlıklardan birkaç tanesidir. Halil Şükrü Efendi insan fiillerini kesb ve halk, kazâ ve makzî olarak iki ayrı grupta incelemiş, fiillerin failiyet mahalliyet açısından analizini de yapmaya çalışmıştır. Kader üst başlığında ele alınan hidâyet ve dalâlet ile adâlet ve zulüm konularında da görüşlerini belirten müellif teklif noktasında ilgi çekici değerlendirmelerde bulunmuştur. Halil Şükrü Efendi insan iradesi ile teklifin ayrı şeyler olduğunu, biri olduğu için diğerinin var olduğunu değil ikisinin de bağımsız olarak var olduğunu söylemiştir. Yani teklif olduğu için iman veya küfrün olmayacağını dile getiren Halil Şükrü Efendi’ye göre teklifin bu noktada insan iradesi veya seçimleri üzerinde bir bağlayıcılığı yoktur. Buna göre Halil Şükrü Efendi’nin, insan iradesiyle ilgili olarak Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (öl. 333/944) görüşlerine yakın bir görüşte olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kazâ, Kader, Osmanlı, Halil Şükrü Efendi

Teşekkür

Çalışma sürecinde yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Süleyman Akkuş ve Dr. Habib Kartaloğlu hocalarıma gönülden teşekkür ederim.

A Late Ottoman Scholar Khalil Shukru al-Boyâbâdî and His Risālah Named Kitâb al-Qaḍā wa’l-Qadar

Öz

In the period that began with the death of the Prophet Hz Muhammad, the martyrdom of Hz. Othmān and the Battles of Camel and Siffin which took place during the caliphate of Hz. Ali, caused Muslims to have confronted each other. The debates that started after these incidents had been carried out within the frame of killing a Muslim in particular and the issue of predestionation in general. The personal opinions that emerged in the first period became the doctrines of the parties/sects over time. These parties/sects have criticized each other on this subject as well as all other subjects and they have written refutations to one another. This deep-rooted and complicated issue has been handled in the Ottoman period in both Arabic and Turkish works as either a chapter or a separate risālah (epistles). Khalil Shukru’s risālah on qaḍā and qadar is one of those risālahs that we have discussed in this article. In his separately written risālah, he tried to refuse the opinions of some parties regarding qaḍā, and qadar by explaining his own opinions with examples.
This study is based on Khalil Shukru Afandī's risālah qaḍā and qadar. A brief information about the author's life and scientific personality was given based on archive documents and then the epistle was analyzed. The author has handled the subject in a unique way, interpreting the situations ordained by Allah and human acts as a separate qadar. Khalil Shukru Afandī examines human acts in two different groups as acquisition (kasb) and creation (khalq), qaḍā and makzī, and analyzes the actions in terms of agency. Khalil Shukru Afandī did not use any subtitles in his risālah. However, in the analysis of the treatise, sub-headings have been included in the relevant places in order to make the subject easier to understand by us. The epistle tackles the issues qaḍā and qadar, God’s action and human acts, responses to the Jabriyya and Muètazilite. The author offers his views on the issues of hidāyat (guidance) and misguidance, justice, and cruelty, which is discussed under the heading of qadar and makes interesting points about human accountability for their actions. Khalil Shukru Afandī argues that human will (irādah) and accountability are separate things, which are independent of one another. In other words, according to Khalil Shukru Afandī, who stated that there will be no belief or disbelief because it is an offer, the offer has no binding on human will (irādah) or choices at this point. Accordingly, it can be said that Khalil Shukru Afandī was in close agreement with the views of Abū Mansur Māturīdī regarding human will (irādah).

Anahtar Kelimeler

Kalām, Qaḍā, Qadar, Ottoman, Khalil Shukru Afandī

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kādî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 5 Cilt. İstanbul: Medrese Yayınevi, 1980.
• Altun, Hilmi Kemal. Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kazâ-Kader Risâleleri ve Taşköprîzâde’nin “Risâle Fi’l-Kazâ Ve’l-Kader” Adlı Eseri. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Aybakan, Bilal. “Niyâbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/161-163. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Boyâbâdî, Hâfız Halil Şükrü Efendi. Kitâbü’l-Ḳażâ’ ve’l-ḳader. İstanbul, 1328.
• Buḫârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadis, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü (Kitâbü’t-Taʿrîfât). çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Dalkılıç, Bayram. Halîl Şükrü Boyâbadî’nin Kazâ-Kader Üzerine Görüşleri ve Yorumları. Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu- Bildiri Özetleri Kitabı. Sinop: 2018.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Devleti’nde Kadılar ve Naipler”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2017), 28-37. http://www.sobider.net/FileUpload/ep842424/File/osmanli_devleti_nde_kadilar_ve_naipler.pdf
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. el-İḫtilâf fi’l-lafz ve’r-red ʿale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. thk. Ömer b. Muhammed Ebû Ömer. Amman: Dâr el-Raya, 1412.
• Doğan, Lütfi- Kutluay, Yaşar. “Hasan Basri’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik B. Mervan’a Mektubu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (01 Nisan 1954), 75-84. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000404.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. nşr. Hammûde Zekî Gurâbe. Kahire: Matbaatü Mısır, 1955.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayınları, 2017.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner, 3. Basım, 1980.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Cebriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/205-208. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Nâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/312-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İstanbul Müftülüğü. Meşîhat Arşivi [MŞH. SAİD]. No. 122 Gömlek No. 5.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Ebü’l-Mu‘în En-Nesefî’nin Kelâmî Düşünce Sisteminde İnsan Görüşü”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2020), 51-95. https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuifd/issue/55000/725680
• Kazanç, Fethi Kerim. “İslâm Kelâmında İnsan Fiilleri Bağlamında Kader Anlayışı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/1 (01 Şubat 2007), 125-212. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4505/62034
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevḥîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 9. Basım.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. Ṣaḥîḥ-i Müslim. Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadis, 2010.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Mâtürîdî Kelâmı. thk. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Perakende Evrakı Meşihat Dairesi Maruzatı [Y.PRK.MŞ]. No: 3 Gömlek No: 38.
• Özdinç, Rıdvan. Akıl İrade Hürriyet Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Râdî, Şerîf. Nehcü’l-belâğa: Hz. Ali’nin konuşmaları, mektupları ve hikmetli sözleri. çev. Adnan Demircan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akâidi. nşr. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Sağlam, Nevzat. “Dürüstlük Timsali Bir Nâib; Boyabatlı Hafız Halil Şükrü Efendi”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2/ (2018), 627-638.
• Semerkandî, Ebû Seleme. Mâtüridiliğin Temel İnanç İlkeleri. thk. Ahmet Saim Kılavuz. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (30 Aralık 2011), 47-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniilah/36707
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. nşr. Hamdî Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü ibni Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Topaloğlu, Bekir- Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. Ankara: İSAM Yayınları, 5. Basım.
• Turhan, Kasım. Kelâm ve Felsefe Açısından İnsanın Fiilleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2003.
• Üzüm, İlyas. “Kaderiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/64-65. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Watt, Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-To İlâhiyat, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmet b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/82-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/58-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.