The Problem of Authenticity of Constitutive Root Text al-Fıqh al-Akbar and the Contribution of Ottoman Intellectuals I

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 281 - 304, 30.06.2022

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1074905

Cited By: 1

Öz

The foundations of almost all Islamic sciences were laid in the first and second centuries of hijra. With the expansion of the Islamic world since the first century of hijra, the existence of a collective effort to transfer oral information into writing is notable. With the invitation of the prophet Muḥammad to Islam, an unprecedented increase in the culture of writing has been observed. Since the emergence of Islam, the world history scene has witnessed feverish writing activity. Especially in the 2th/8th century, when the transition from oral culture to written culture accelerated, the founding texts of the science of language and religion, which were the carriers of these sciences related to aqāid-kalām, fiqh and uṣūl al-fiqh, tasawwuf, tafsir, and hadith, were compiled. Thanks to the founding texts containing the basic principles, the sciences have had the opportunity to develop by deepening. In this study, the contribution of Fiqh al-akbar, the founding text of the science of creed, to the science of kalam, which has made significant progress, will be discussed. In order for a text to be considered a founding and root, there must be a system that it establishes as the fruit of the tree. In this sense, Fiqh al-akbar established a moderate and defensible belief system. There is an organic link between the most concise faith texts and the most voluminous kalām books. While the creed texts, which consist of writing the goals at the end of the road, are the counting of the principles of faith, the texts of the kalām represent the walking of the road that leads to the goal of faith. Fiqh al-akbar, which marks the end of the road by finishing the roads to be walked, is the first and most important of the milestones of Islamic thought. In this study, the contribution of Fiqh al-akbar, the founding text of the science of aqāid, to the science of kalām will be discussed in the context of its belonging to its author. This text gave direction to Ahl al-Sunna theology, which would be written in the later stages of Islamic thought. In this study, the internal and external contexts of the founding text mentioned will be confirmed in terms of its relative acumen to Abū Ḥanīfa. In addition, the reason for the increase in the commentaries (Sharḥ) of Fiqh al-akbar during the Ottoman period will be shown. As a matter of fact, each annotation strengthens that it belongs to the author. In the annotations, there is no sentence stating that the text does not belong to Abū Ḥanīfa, on the contrary, the authenticity of the belonging is emphasized. Of course, not all the annotations of the relevant text will be included here, but mostly printed works will be emphasized. Theology, prophecy and the hereafter are discussed in Fiqh al-akbar. Here, how theological debates and problems related to the history of theological concepts are handled in the commentaries will be shown. In this article, within the framework of the method discussed as an example, a preparation will be made for further studies to evaluate the topics and concepts of prophecy and the hereafter in the context of commentaries. The point that should be emphasized here is that none of the scholars who commented on the text pointed out that the subject or concept was not discussed in the period of Abū Ḥanīfa. Moreover, from the early period until as late as the 7th/13th century, both theology and bibliography books did not have any doubts about the belonging of Fiqh al-akbar to Abū Ḥanīfa. Moreover, since the early period, both theological and bibliographical works did not have any doubts about Fiqh al-akbar’s belonging to Abū Ḥanīfa.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Abū Ḥanīfa, Al-Fiqh al-akbar, Belonging, Founder Text, Sharḥ

Kurucu Kök Metin Fıkhü’l-ekber’in Otantikliği Sorunu ve Osmanlı Ulemasının Katkısı I

Öz

İslâmî ilimlerin neredeyse tamamının temelleri hicrî birinci ve ikinci asırda atılmıştır. Hicrî birinci asırdan itibaren İslam dünyasının genişlemesiyle birlikte sözlü bilgilerin yazıya aktarılmasına yönelik kolektif bir çabanın varlığı dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber’in s.a.v. insanlığı İslam’a daveti ile beraber yazı yazma kültüründe önceleri benzeri görülmemiş artış gözlenmiştir. İslam dini ile birlikte dünya tarih sahnesi hummalı bir yazı faaliyetine tanık olmuştur. Sözlü kültürden yazılı kültüre geçişin hızlandığı özellikle 2./8. yüzyıllarda akāid-kelâm, fıkıh ve fıkıh usûlü, tasavvuf, tefsir, hadîs ile ilgili bu ilimlerin taşıyıcısı olan dil ve din biliminin kurucu metinleri telif edilmiştir. Temel ilkeleri içeren kurucu metinler sayesinde ilimler, derinleşerek gelişme fırsatı yakalamıştır. Bir metnin kurucu ve kök sayılabilmesi için ağacın meyvesi olarak kurduğu bir sistemin olması gerekir. Bu anlamda el-Fıkhü’l-ekber, itidalli ve savunulabilir bir inanç sistemi kurmuştur. En özlü akāid metinleri ile en hacimli kelâm kitapları arasında organik bir bağ vardır. Yolun sonunda hedeflerin yazılmasından ibaret olan akîde metinleri, iman esaslarının sayılması iken, kelâm metinleri, iman gayesine götüren yolun yürüyüşünü temsil eder. Yürünecek yolları bitirerek yolun sonunu işaret eden el-Fıkhü’l-ekber, İslam düşüncesinin dönüm noktalarından ilki ve en önemlisidir. Bu çalışmada akāid ilminin kurucu metni el-Fıkhü’l-ekber’in yazarına aidiyeti bağlamında kelâm ilmine katkısı tartışılacaktır. Bu metin, İslam düşüncesinin ilerleyen safhalarında yazılacak Ehl-i sünnet kelâmına yön vermiştir. Bu çalışmada sözü edilen kurucu metnin iç ve dış bağlamlarıyla birlikte Ebû Hanîfe’ye (öl. 150/767) nispeti dirayet yönü ile teyit edilecektir. Ayrıca Osmanlı döneminde el-Fıkhü’l-ekber şerhlerindeki artışın nedeni gösterilecektir. Nitekim her bir şerh, telifin müellife aidiyetini güçlendirmektedir. Şerhlerde metnin Ebû Hanîfe’ye ait olmadığına dair tek bir cümle bulunmamakta, tam tersine aidiyetin sıhhatine vurgu yapılmaktadır. Elbette burada ilgili metnin tüm şerhlerine yer verilmeyecek, çoğunlukla baskıları yapılmış çalışmalara ağırlık verilecektir. El-Fıkhü’l-ekber’de ilahiyat, nübüvvet ve ahiret konuları yer almaktadır. Burada teolojik tartışmaların ve kelâmî kavramlar tarihine ilişkin sorunların şerhlerde ele alınış biçimi gösterilecektir. Bu makalede örnek olarak ele alınan yöntem çerçevesinde nübüvvet ve ahiret konularını ve kavramlarını yine şerhler bağlamında değerlendirilmesine yönelik ileri çalışmalara bir hazırlık yapılmış olacaktır. Burada önemle belirtilmesi gereken husus, metni şerh eden ulemadan hiçbirinin konu veya kavramın Ebû Hanîfe döneminde ele alınmadığına işaret etmemiş olmasıdır. Kaldı ki erken dönemden 7./13. Yüzyıl gibi geç döneme kadar gerek kelâm, gerekse bibliyografya kitapları el-Fıkhü’l-ekber’in Ebû Hanîfe’ye aidiyetinde herhangi bir kuşku duymamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ebû Hanîfe, el-Fıkhü’l-ekber, Aidiyet, Kurucu Metin, Şerh

Teşekkür

Fıkhu'l-Ekber Şerhlerinin çoğunu temin eden Doç. Dr. Murat Memiş hocama teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahrülislâm el-Pezdevî: Keşfü’l-esrâr fî şerhi usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Abdülkāhir el-Bağdâdî. Uṣûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2002.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Ravżâtü’l-cennât fî uṣûli’l-iʿtiḳādât. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi: Fatih, 2a-75a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerhü’l-fıkhi’l-ekber li-Ebî Hanîfet’i-Numân. thk. Mervân Muhammed es-Şaâr. Dımaşk: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 2009.
• Altıntaş, Ramazan. “Ebû Hanîfe’nin Kelam Metodu ve ‘el-Fıkhu’l-Ekber’ Adlı Eserine Yöneltilen Bazı İtirazlar”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) 15/1-2 [Ebû Hanîfe Özel Sayısı] (2002), 185-205.
• Asaroğlu, Abdurrahman. Manisalı Ebul-Münteha ve Fıkhü’l-Ekber Şerhi (Tahkik, tahlil, tercüme). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1996.
• Bâbertî, Ekmelüddîn. Şerḥu Vaṣıyyeti’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Muhammed Subhî Âyidî - Hamza el-Bekrî. Amman: Dârü’l-Feth, 2009.
• Bahâeddin, Muhyiddin Muhammed. el-Kavlü’l-fasl: Şerhü’l-fıkhi’l-ekber. İstanbul: İhlas Vakfı, 1988.
• Beyâzîzâde, Kemaleddin. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm Ebî Hanîfe en-Numân. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed b. Şihâb el-Kerderî el-Hârizmî. Menâkıbü’l-İmâmi’l-Azam Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1321.
• Çelebi, İlyas. “Ebû Hanife’nin Kelamcılığı, İtikada Dair Risaleleri ve Bunların Otantik Olup Olmadıkları Meselesi”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi (Sempozyum). ed. İbrahim Hatipoğlu. 2/185-196. Bursa: Kur’an Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2005, 2005.
• Devvânî, Celâleddîn. Şerhu’l-Akâidi’l-‘Adûdiyye. Kahire: Mektebetü şuruki’d-devliyye, 2002.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim. çev. Mustafa Öz. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. İstanbul: Marmara İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2012.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. Fıḳhü’l-ekber. çev. Mustafa Öz. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. İstanbul: Marmara İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2012.
• Erdi̇nç, Ziya. “İlk Dönem Akaid Eserlerinin Temel Nitelikleri: el-Fıkhu’l-Ekber İle el-Akidetu’t-Tahaviyye Örneği”. Kelâm Araştırmaları Dergisi X/2 (2012), 295-310.
• Ess, Josef van. “‘İslâm Kelamı’nın Başlangıcı”. çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 399-423.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Hamûde Garâbe. Kahire: Matbaatu Mısır, 1955.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. İlk Dönem İslam Mezhepleri: Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Gölcük, Şerafettin - Bebek, Adil. “el-Fıkhü’l-ekber”. 12/544-547. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İslâm Ansiklopedisi, 1995.
• Gömbeyaz, Kadir. “Sinop’tan Bursa’ya Bir Osmanlı Âlimi: İlyas b. İbrahim es-Sinobi (öl. 891/1486)”. Sinop İli Değerleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Alpay Tırıl. 81-89. Ankara: Sinop Üniversitesi, 2015.
• Hamîdî, Abdülaziz b. Ahmed b. Muhsin. Berâtü’l-Eimmeti’l-Erbaa min mesâili’l-mütekellimîn el-mübtedi’a. Kahire: Dârü İbn Affân, 1999.
• Hârisî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed es-Sebezmûnî el-Buhârî el-. Keşfü’l-Âsâri’ş-Şerîfe fî Menâkıbi’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Latîfürrahmân el-Kâsımî. 2 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2020.
• Harvey, Ramon. Transcendent God, Rational World: A Māturīdī Theology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2021.
• Herevî, Ebû İsmâîl el-. Ẕemmü’l-kelâm ve ehlih. thk. Ebû Câbir el-Ensârî. 5 Cilt. Mektebetü’l-Gurâbâ el-Eserîyye, 1998.
• Hızır Bey. el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye. İstanbul: Matbaa Şirket-i Sahâfiyye, 1318.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 3. Basım, 1984.
• İbn Ebü’l-Hadîd, İbn Ebü’l-Hadîd. Şerḥu Nehci’l-belâġa. thk. Muhammed Abdülkerim en-Nemrî. 20 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Der’ü te’âruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşad Salim. 10 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 2. Basım, 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitabü’l-faik fi usuli’d-din. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 2010.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019, 135.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fî’d-dîn. thk. Zâhid Kevserî - Mahmûd el-Hadîrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İznikî, Kutbüddinzâde. Şerḥu ‘Sübḥâneke mâ ʿarafnâke ḥaḳḳa maʿrifetike’. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi: Râgıb Paşa, 692, 235a-247b.
• Jackson, Roy. İslam’da 50 Önemli İsim. çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Kazanç, Fethi Kerim. Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve İlyas b. İbrahim es-Sinobi’nin Fıkh-ı Ekber Şerhi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1991.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî el-. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Kelâbâzî Taʿarruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. 2 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1332.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. 5 Cilt. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1398.
• Kursâvî, Mu‘înü’d-dîn Ebü’l-Hasan Atâullah b. Muhammed. Kitâbu Muhtasari’l-makâl ‘alâ şerhi’l-fıkhi’l-ekber. Rusya: Matbaa el-Viçîslâvî, 1307.
• Kutlu, Sönmez. “Muhammed b. Kerrâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/546-547. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2020.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Louis Gardet, Georges Anawati. İslam Teolojisine Giriş. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Mağnisâvî, Ebü’l-Münteha Ahmed b. Muhammed Hanefî. Şerhü’l-Fıkhi’l-ekber. Kazan: Matbaat-ı Kerîmiyye, 1914.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Mehdi, Rüstem. Dahdü’ş-Şübühât: el-Müsâr havle Fıkhü’l-ekber bi-rivâyeti Hammâd b. Ebî Hanîfe ve Fıkhü’l-ekber bi-rivâyeti Ebî Mutî’ el-Belhî. y.y.: y.y., 2018.
• Muhtâr, Süheyr. et-Tecsîm ʿinde’l-müslimîn: Meẕhebü’l-Kerrâmiyye. Kahire: Şeriketi’l-İskenderîyye, 1971.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. et-Tefsîrü’l-kebîr: Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. 5 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1986.
• Najjār, al-Asʻad. Uṣūl al-dīn min khilāla majmūʻat shurūḥ “al-Fiqh al-akbar”. Beyrut: al-Markaz al-Thaqāfī al-ʻArabī: Muʼassasat Muʼminūn bilā Ḥudūd, 2015.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay -Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Nu’mani, Şibli. Imam Abu Hanifah Life and Work. New Delhi: Kitab Bhavan, 1988.
• Oktan, Yusuf. “İmam Buhârî’nin Yaşadığı Dönem ve Çevre”. İslâm İlim Geleneğinde İmam Buhârî Hayatı ve Eserleri. ed. Ömer Faruk Akpınar. 39–68. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Özen, Şükrü. “‘Metin Tenkidi’ Üzerine Bazı Tespitler ve Öneriler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi II. 446-470, 2009.
• Öztürk, Yunus. “al-Fıkhü’l-Ekber Şerhleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz”. Trabzon İlahiyat Dergisi / Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 87-126.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Reşşî, Nidâl Elâ. el-Bedrü’l-Envâr: Şerhü’l-Fıkhi’l-Ekber. Amman: Dâru’n-Nûr, 2017.
• Rûmî, İshâk el-Hakîm. Şerhü’l-fıkhi’l-ekber: Muhtasarü’l-hikmeti’n-nebevîyye. thk. Bajazid Nicevic. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Seyyid Keylânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1983.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Eş-şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhü’s-sa’âde ve misbâhü’s-siyâde fî mevżû’âti’l-ulûm. thk. Muhammed Ali Beyzûn. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Makāsıd. thk. İbrahim Şemseddin. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2011.
• Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. çev. Osman Demir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Wensinck, Arent Jan. İslam Akidesi: Doğuşu ve Tarihsel Gelişimi. çev. Mustafa İkiyaka. İstanbul: Ulak Yayıncılık, 2020.
• Wolfson, Harry Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Mâverâünnehir İlim Mirasının Kök Metinleri: İmâm-ı Âzam’ın Akâid Risaleleri”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirileri Kitabı. ed. Murat Şimşek vd. 644-658. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.