Câhız’ın Ahlâk Teorisine Göre Mizacın Değişmesi ve Pratik Değeri

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 438 - 465, 30.06.2022

Emine Bayır

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1080776

Cited By: 1

Öz

Mizaç, asıl itibarıyla tıp alanının konusu olmakla beraber zamanla psikoloji, felsefe ve ahlâk gibi ilimlerin içerisinde yer almıştır. Ontolojik olarak insanın yapısını içeren bir konu olması nedeniyle tarihsel süreçte bu ilimlerde değişik açılardan ele alınmış, geliştirilmiş ve genişleyerek günümüze kadar gelmiştir. Köklü ve kadîm bir konu olması, muhtelif ilimlerde incelenmesi nedeniyle de oldukça geniş bir literatüre sahiptir. Kökleri eski Mısır’a kadar uzanan bu teoriyi Hipokrat tıp alanında, Galen biyolojik alanda geliştirmiş, İslâm ilim dünyasında da başta Câhız olmak üzere bazı âlimler eserlerinde ele almıştır. Mizaç, ilk olarak bedendeki yapısına dair ahlât-ı erbaa (dört hılt/karışım: kan, balgam, sarı safra, kara safra) teorisiyle açıklanmıştır. Bu dört sıvının vücutta değişip değişmediği hususu ise tarihi boyunca zamanın ve zeminin koşullarında tartışılan bir mesele olmuştur. Galen’in görüşlerinden etkilenen Câhız’ın, mizaçla ilgili müstakil bir eseri bulunmamaktadır. Bununla beraber o, bazı eserlerinde mizacın değişmesine dair görüşler ileri sürmüş ancak dağınık bir yazı tarzı olduğundan bunları sistematik olarak ele almamıştır. Bu makalede Câhız’la ilgili yapılan çalışmalardan ve bazı eserlerinden tespit ettiğimiz kadarıyla onun bu görüşlerini derleyerek iki aşamada sistematize etmeyi amaçladık. Çalışmamızda mizacın değişmesiyle kastettiğimiz şey, insanda var olan kötü huyun/mizacın ortadan kalkması, yerine iyi mizacın getirilmesi hususudur.
Câhız, mizacın değişebilmesi için insanı bir çabanın öznesi olarak görür ve bunu iki aşamada değerlendirir. Ona göre insan, ilk olarak zihinsel bir çaba içerisine girer ve bu aşamada, havâtır, tekellüf ve telkin gibi birtakım süreçlerden geçer. Bu noktada iyi’nin alınması kötü’nün terkedilmesi hususunda aklın önemine dikkat çeker. Peki, Câhız’a göre mizacın değişmesi için bu süreçler yeterli midir? Deney ve gözlem analizlerine dayanarak Câhız, sadece bu yöntemlerle insanın zorlanacağını kabul ederek onu, ikinci bir çabaya davet eder. Bunun için de dışarıdan mutlaka takviye alınmasını uygun görür. Ona göre, din, eğitim, toplum içinde olma, siyasi otorite mizacın değişmesine etki eden unsurlardır. Câhız, özellikle halk arasında âdeta bir tabu olarak kabul edilegelmiş “can çıkar ama huy/mizaç çıkmaz” anlayışını ortadan kaldıracak mahiyette görüşler ileri sürmektedir. Açık ve anlaşılır bir üslupla mizacın/huyun değişebileceğini, günlük hayatta bunun uygulanabilirliğini asırlar öncesinden bizlere aktarmaktadır. Bu çalışmada, Câhız’ın mizaçla ilgili görüşleri diğer çalışmalardan farklı olarak iki aşamada değerlendirilmiş, insanın mizacı tebdil-i ahlâk zemininde ele alınarak kelâm alanına katkısı düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Câhız, Mizaç, Huy, Ahlâk, Mizacın Değişmesi

The Change in Mizāj (Temperament) and Its Practical Value According to Jāḥiẓ' s Moral Theory

Öz

The issue of humoral temperament (mizāj) is mainly a subject of the field of medicine, but it has also been a subject of psychology, philosophy and moral philosophy during time. As the issue is ontologically related to the human nature, it has been dealt from many different perspectives. Within these disciplines, it has been expanded and developed during the historical process. It holds a wide range of literature as it is a rooted and ancient subject analysed within different disciplines. Stretching out to the time of ancient Egypt, this theory was developed in the field of medicine by Hippocrates and by Galen in biology and it was a subject of some of the works of many Muslim scholars, first and foremost Jāḥiẓ, The issue of mizāj, first of all was explained by the theory of four composition (blood, mucus, yellow bile and black bile) Whether the amount of these liquids change within the body has always been an issue of debate according to the conditions of time and the place. Jāḥiẓ, impressed by the views of Galen, has no distinct piece of work on the issue of mizāj. However, he had put forward his views on the changes of the mizāj in some of his works but as he had unarranged writing style, he did not deal with these issues systematically. In this article, we have aimed at systematizing his views, determined in some of his own works and the studies on them, in two stages. What we mean by the change in mizāj is the point of disappearing of the ill temper and bringing good nature instead.
Jāḥiẓ, considers the person as the subject of the effort to change the mizāj and evaluates this in two stages. For him, first of all, the person sinks herself into a mental effort. In this process, the person passes through the processes of remembrance, undertaking a task and suggestion. On this point, for abandoning the evilness and adopting the goodness in character, he underlines the importance of reason. Then, are these processes to change the mizāj for Jāḥiẓ are enough? Jāḥiẓ, invites the person to a second effort, accepting the person could feel hardship on the process, based on the analyses of observation and experiment. For this reason, getting a support from outside is proper for him. According to Jāḥiẓ, religion, education, being within the society and political authority are the factors affecting the change in the mizāj. Jāḥiẓ, brings forward views in an approach of taking away almost a general taboo within the society like “once a something always a something”. In an understandable and open wording, he conveys us the stance that the mizāj can change and its applicable within the daily life. In this study, the views of Jāḥiẓ, on the mizāj was evaluated in two stages, the temperament of the person was evaluated on the ground of the change of morality and was considered according to the contributions to the field of Kalam.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Jāḥiẓ, Mizāj, Character, Ethics, Change in humoral temperament

Kaynakça

• Aksu, İbrahim. İbn Sînâ Felsefesinde Mizaç Kavramı ve Nefs İle Olan İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Angkasa Refika. Galenos, Ebû Bekir er-Râzî ve Fârâbî’ de Psikoloji-Ahlâk İlişkisi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Arı, Ahmet. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 6 Cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Aslan, Abdülgaffar. “Kelâmcıların Dilinde Havâtır Kavramının Kullanımı ve Bilgi Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2006), 29-56.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhi. el-Fark beyne’l Fırâk: Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir. Usûlü’d-dîn. nşr. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-Kütübî’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Bayır, Efraim. 9 ve 10. Sınıflara Ahlâk Eğitimi Vermede Görsel Sanatların Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bayır, Emine. Câhız’ın Mizaçla İlgili Düşüncelerinin Kelâm Açısından Değerlendirilmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bhikha, Rashid. “Tıbb and The Concept of Temperament.” Journal of Natural Medicine 22 (2005), 1-5.
• Bilge, Meliha. “Câhız’ın Mûcize Anlayışı: Tabiat Teorisi ve Âdet Anlayışı Çerçevesinde Bir İnceleme”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 19/2 (Aralık 2021), 522-548.
• Binkert, Dörthe. Melankoli Kadındır. çev. İlknur İgan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1999.
• Bulut, Nurgül. Din Eğitiminin İmkân ve Sınırlılıkları Açısından Mizaç Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. fi’l ciddi ve’l hezl. nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kāhire: Mektebetu’l-Hancî, 1964.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Ahlâk ve Eğitimi: Tehzîbu’l-Ahlâk. çev. Ersan Urcan. İstanbul: Veciz Yayınları, 2019.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. nşr. Abdüsselâm Hârûn. 3 Cilt. Kāhire: Mektebetü’ll-Hancî, 1998.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Cevâbât ve istihkākü’l-imâme. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2004.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Me’âş ve’l-me’âd. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kāhire: Mektebetu’l-Hancî, 1964.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. eş-Şârib ve’l-meşrûb. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâr’ul-cîl, 1991.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Hucecü’n-nubuvve. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1991.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbu’n-Nisâ. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 3 Cilt. Beyrut: 1991.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l Buhalâ. thk. Tâhâ el-Hâricî. Kāhire: y.y., 1981.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Bursan ve’l-urcan ve’l-umyan ve’l-huvlan. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’lcîl, 1990.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm M. Harun. Mısır: Mektebetü ve matbaatu Mustafa el-Bânî, 1384/1965.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Kıyân. nşr. Ali Bû Mülhim. Beyrut: Dâr ve mektebetü’lhilâl, 2004.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Mes’âil ve’l-cevâbât fi’l-ma’rife. nşr. Ali Bû Melhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 2004.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’t-Terbi’ ve’t-tedvîr. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâr’ulcîl, 1991.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitmânü’s-sır ve hıfzi‟l-lisân. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kāhire: Mektebetu’l-Hancî, 1964.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Makâlâtü’l-osmâniyyeti er-Resâ’ilu’l-edebiyye. nşr. Ali Bû Melhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 2004.
• Cengiz, Yunus. “Câhız’ın Mizaç Düşüncesi: Yeni Bir Ahlâk Edinmenin İmkânı Üzerine”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. Ankara: İlem Kitaplığı, 2016.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik-Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Cibr, Cemil. Beyrut: el-Câhız fî hâyetihi ve edebihi ve fikrihi. b.y.: Dâru’l-Kitâb, 1974.
• Coue, Emile. İlkeleri ve Uygulamalarıyla Kendi Kendine Telkin. çev. M. Reşat Güner. İzmir: Ege Meta Yayınları, 2004.
• Çankı, Mustafa Namık. Büyük Felsefe Lügati. 3 Cilt. İstanbul: Aşıkoğlu Matbaası, 1955.
• Çeliker, Emre. “Galen’de Ahlâkın Değişmesinin İmkânı”, Beytulhikme an İnternational Journal of Philosophy 11/2 (2021), 859-879.
• Demir, Osman. Kādî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi-Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri-. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Demirkol, Murat. Nasîreddin Tusî’nin Ahlâk Felsefesine Etkileri. Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
• Durakoğlu, Abdullah. “Gazâli’de Ahlâk Eğitimi”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 34/2 (Kasım 2014), 211-226.
• Dursun, Yıldız Hakkı - Seyithanoğlu, Kenan. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 3 Cilt. İstanbul: y.y., 1986.
• Düzgün, Şaban Ali. Sarp Yokuşun Eteğinde İnsan. Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Eliaçık, Muhittin. “Sıhhat-u Maraz’da Ahlât-ı Erbaa’nın İşlenişi”. Mukaddime 1/1 (2010), 125-141.
• Erdemir, Ayşegül Demirhan. “Ahlât.” Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 2/24. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Ertuğrul, İsmail Fenni. Lugatçe-i Felsefe. İstanbul: y.y., 1341.
• Eş‘arî, Ebü’l Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. Makâlâtü’l İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l Musallî: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Galen. “The Diagnosis and Treatment of the Affections and Errors Peculiar to Each Person's Soul”. Galen: Psychological Writings. çev. P. Singer. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Galen. Fî enne kuva’n-nefs tevâbi‘ li-mizâci’l-beden. nşr. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dirâsât ve nusûs fi’l-felsefe ve’l-ulûm ‘inde’l-‘arab, 1981.
• Galen. Kitâbu câlînûs fi’l-ustukussât ‘alâ re’yi ubokrât. nşr. Muhammed Selim Sâlim. b.y.: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Amme li’l-Kitab, 1986.
• Galen. Kitâbü’l-Ahlâk. nşr. Paul Kraus. 5 Cilt. Kāhire: Külliyetü’l-âdâb bi’l-câmi’âti’l-Mısriyye, 1937.
• Gökdemir, Zehra Güney. Cimriler-Câhız. İstanbul: Şule yayınları, 2018.
• Günal, Tuğba. Kelâm’da Nefs Fenomenolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Günay, Hacı Mehmet. “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/2011. İstanbul: TDV yayınları,
• Güzel, Sümeyra. Telkin ve Terapide Duanın Önemi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hatipoğlu, Büşra Nur. “Kelâm İlminde Havâtır Kavramının Yeri”. İslâm Tetkikleri Dergisi 12/1 (2022), 187-216.
• Hatipoğlu, Büşra Nur. Kelâm İlmi Açısından Havâtır Kavramı. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Hayyât, Ebü’l Hüseyn Abdurrahîm b. Muhammed b. Osman. Kitâbu’l İntisâr ve’r reddu ‘alâ râvendiye’l mülhid/el-intisar: Mu’tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Holoğlu, Yasemin. Câhız’da Tabiat Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Hoşgör, Fâtıma Betül. el-Câhız’ın Eserleri ve el-Buhalâ’ Adlı Kitabındaki Tip Tahlilleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü maḳâlâti’ş-şeyh ebi’l-hasan el-eşʿarî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-a’yân. Beyrut: y.y., 1970.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. 11 Cilt. Lisanü’l-‘Arab. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. 15 Cilt. Lisânu’l-‘arab. Beyrut: y.y., 1956.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘arab. 18 Cilt. nşr. Emin Muhammed Abdulvahhab. Beyrut: y.y., 1994.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh. Hay b. yakzân. nşr. Ahmed Emin. Kāhire: y.y., 1952.
• İbn Sînâ. el-Kânun fi’t-tıb. çev. Esin Kâhya. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1995.
• İpek, Muammer. el-Câhız’ın Risâlet’ül Muallimin Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed Râgıb. Müfredat Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Jagot, Paul C. Kendi Kendine Telkin ve İpnoz. çev. Gönül Us. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları, 1973.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. el‐muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. 4 Cilt. thk. Mahmut Muhammed Kāsım. Mısır: y.y., ts.
• Kalın, İbrahim. Perde ve Mânâ-Akıl Üzerine Bir Tahlil. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Karakaya, Nejdet. “Kur’an’da Sembolik Eylemler-Düşünmeye Dair Kavramlar Bağlamında”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/1 (Haziran 2016), 171-188.
• Karuko, Semira. el-Câhız ve Belâgat. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2014.
• Kınalızâde Ali Efendi. Ahlâk-ı alâî. çev. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Kızıleniş Gülistan – Aykıt Asiye. “İhvân-ı Safâ’da Mizâç Teorisi Çerçevesinde Huyların Değişiminin İmkânı”. Eskiyeni 41 (Eylül 2020), 515-540.
• Koyuncu, Zeynep. “Ahlât-ı Erbaa/Humoral Patoloji Teorisi ve Divan Şiirinde Hakkânî Örneğinde İşlenişi”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 10 (Nisan 2019), 75-97.
• Kuşlu Harun - Aydın Metin. “Galen Düşüncesinde Mizacın Ahlâka Tesiri”. İslâm Düşüncesinde Mizaç Teorileri, ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. Ankara: İlem Kitaplığı, 2016.
• Kutluer, İlhan. “Düşünme.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/53. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Mardânî, İbn Ahmed. Kitâbu’l-Müntehâb fi’t-Tıb. haz. Ali Haydar Bayat. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2005.
• İbrahim Mustafa vd. el-mu‘cemü'l-vasît. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûki’d-Düveliyye, 2004.
• Monis, Hilal. Düşünce Yapısının Değişiminde Tedebbür Ayetlerinin Kronolojik Olarak İncelenmesi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2006.
• Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ. el-mansur fi’t Tıb. Beyrut: Müessesetü’r Risâle Naşirun, 2019.
• Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ. el-mansur fi’t-tıb. thk. Hazım el-Bekri Sıddikî. Kuveyt: Câmiatü’d-Düveli’l-Arabiyye, 1987.
• Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ. el-medhâlü’s-sağîr ilâ ilmi’t-tıb. thk. Abdüllatif Muhammed el-Abd. Kāhire: Mektebetü'n-Nehdati'lMısriyye, 1981.
• Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ. et-Tıb er-Ruhanî: Ruh Sağlığı. nşr. P.Kraus. Kāhire: Matbaatu Poul Barbey, 1939.
• Sarton, George. Galen of Pergamon. Lawrence: Kansas, 1954.
• Saruhan, Müfit Selim. Zekeriya er-Râzî’de Akla Övgü ve Aşk. Ankara: y.y., 2010.
• Seven, Rümeysa. “Antikçağ Mitolojisinde Melankoli”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 31-53.
• Söylemez, Mikâil. “Mahtumkulu’nun Divanında İnsanın Psikolojik Yapısı”. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 16 (2011), 146-153
• Şehristânî, Ebü’l Feth Tâcuddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. Milel ve Nihal –Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi-. çev. Mustafa Öz. haz. Mehmet Dalkılıç. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Şeşen, Ramazan. “Câhız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/20. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Şeşen, Ramazan. el-Câhız ve Türklerin Faziletleri. İstanbul: y.y., 2002.
• Tiryaki, Kübra Bilgin – Tiryaki, M. Zahit (ed.). Ebû Bekir er-Râzî Düşüncesinde Mizaç Teorisi. İslâm Düşüncesinde Mizaç Teorileri. Ankara: İlem Kitaplığı, 2016.
• Üçer, İbrahim Halil. “İbn Sînâ’nın Mizaç Tanımı Üzerine: Eş-Şifa/el-Kevn ve’l-fesad”. İslâm Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. Ankara: Nobel Yayın, 2016.
• Ünver, Süheyl. “Telkinle Tedavi”. Türk Tıb Tarihi Arşivi 4/15 (1940), 125-126.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Havâtır.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/523-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcu'l-arûs min cevâhiri'l-kâmûs. 6 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti’l-Kuveyt. 1965/2001.