Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Muʿtazilī Inclination on the Ontic Value of Divine Attributes

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 43 - 70, 30.06.2022

Mehmet Aktaş

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1083781

Cited By: 2

Öz

This article tries to show that Fakhr al-Dīn al-Rāzī, one of Ash‘arī theologians of the contracting period, showed a Mu‘tazila tendency regarding the ontic value of divine attributes and his successors followed him in this regard. The problem of divine attributes, a heated discussion area of theology, has been interpreted differently by the theological sects over centuries. Mu‘tazila scholars before Abu Hāshim al-Jubbāī regarded those attributes as nominally attributed to God. For the first time, with Abu Hāshim, this relation was approached with a realistic attitude: Although divine attributes are not accepted as particular realities, they are viewed as states/ahwāl, the universal model of kalam atomism. The pre-Gazzālī Ash‘arī theologians, on the other hand, ascribed real existence to divine attributes as particular properties, whether they adopted this universal model or not. According to Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī, the founder of Ashʿarism, which does not include the universal category in any way, the attributes carried by God’s essence consist of particular qualities. al-Bāqillānī and al-Juwaynī, who, like Abu Hāshim, made room for universals under the name of states, accepted particular qualities that led to universal attributes in a system compatible with Ashʿarism. Muta’akhkhirūn Ash‘arī theologians, building their thought system within the framework of the particular-universal dichotomy, felt the need to apply the theories of universals and predication to overcome the paradox caused by the famous motto “Attributes are neither Him nor other than Him”. On the basis of universal properties that have a lower degree of existence compared to particular properties, Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī’s theory of particular attributes is intended to be associated with Abu Hāshim’s theory of universal (state). In this context, the value of divine attributes discussed on the ontic ground by the mutaqaddimūn theologians was drawn to the epistemic ground in the muta’akhkhirūn period. From the first kalām works of Fakhr al-Dīn al-Rāzī to the last kalām works, he was distant from the ontic value of divine attributes. The statement that the derived word “knower”, which is appropriate for being a predicate in the propositional structure, and the infinitive “knowledge”, which is not appropriate for being a predicate, meet the same purpose, and that divine attributes are considered divine essence are the most important indications of this distance. Reviewing the works of prominent theologians, scholars of the time such as Fakhr al- Dīn al-Rāzī, Aḍud al-Dīn al-Ījī, Sa‘d al-dīn al-Taftāzānī, al-Jurjānī, and al-Dawānī, this article aims to demonstrate that Abu Hāshim’s view of the divine attributes in the ontic context was welcomed and that the evaluation of divine attributes shifted from particular realities to universal ones in the ontic context. The meaning of “God is knower” proposition according to the pre-Mu‘tazila in the ontic context will be analyzed. Then, its meaning according to Ash‘arite theologians from their framework of universals, will be investigated.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Divine attributes, Ahwāl (states), Universals, Particulars, Mu‘tazila, al-Rāzī

İlâhî Sıfatların Ontik Değeri Konusunda Fahreddîn er-Râzî’nin Mu‘tezilî Eğilimi

Öz

Bu makale müteahhirîn dönem Eş‘arî kelâm âlimlerinden Fahreddîn er-Râzî’nin ilâhî sıfatların ontik değeri hususunda Mu‘tezilî eğilim gösterdiğini ve onu bu hususta haleflerinin de takip ettiğini göstermeye çalışmaktadır. Kelâm ilminin en hararetli tartışma sahasına sahip olan ilâhî sıfatlar problemi itikadî mezhepler bazında ve dönemsel olarak farklı şekillerde yorumlanmıştır. Ebû Hâşim el-Cübbâî öncesi Mu‘tezilî âlimler Allah’a nisbet edilen sıfatları nominal tarzda değerlendirmiştir. İlk defa Ebû Hâşim’le beraber bu nisbete gerçekçi bir tavırla yaklaşım gösterilmiş; ilâhî sıfatların tikel bir gerçekliği kabul edilmese de bunlar kelâm atomculuğunun tümel modeli olan hâller şeklinde kabul edilmiştir. Gazzâlî öncesi Eş‘arî kelâmcılar ise bu tümel modeli benimsiyor olsun ya da olmasın ilâhî sıfatlara tikel özellikler şeklinde gerçek varlık atfında bulunmuştur. Herhangi bir şekilde tümel kategorisine yer vermeyen Eş‘arîlik mezhebinin kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’ye göre Tanrı’nın zâtı tarafından taşınan sıfatlar tikel özelliklerden ibarettir. Ebû Hâşim gibi hâller/ahvâl adı altında tümellere yer açan Bâkıllânî ve Cüveynî Eş‘arî mezhebine uyumlu bir sistemde tümel sıfatlara yol açan tikel özellikleri kabul etmişlerdir. Düşünce sistemini tikeller ve tümeller ikili kategorisi çerçevesinde inşa eden Müteahhirîn Eş‘arî kelâmcıları ise “sıfatlar zâtın ne aynıdır ne de gayrıdır” meşhur sözünün yol açtığı paradoksu aşmak için tümel ve yüklem teorilerine başvurma ihtiyacı hissetmiştir. Tikel özelliklere nispetle daha düşük bir varlık derecesine sahip olan tümel özellikler esas alınarak Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî’nin tikel sıfat teorisi Ebû Hâşim’in tümel teorisiyle (hâller) bağdaştırılmak istenmektedir. Bu bağlamda mütekaddimîn kelâmcılar tarafından ontik zeminde tartışılan ilâhî sıfatların değeri Müteahhirîn dönemde epistemik zemine çekilmiştir. Fahreddîn Râzî ilk kelâm eserlerinden son kelâm eserlerine değin ilâhî sıfatların ontik değerine karşı mesafeli olmuştur. Özellikle önerme yapısında yüklem olmaya elverişli olan “âlim” türetilmiş kelimesi ile yüklem olmaya elverişli olmayan “ilim” mastarının aynı maksadı karşıladığının ifadesi ve manevî sıfatların nefsî sıfatlar sayılması bu mesafenin en önemli belirtisidir. Bu makale Fahreddîn Râzî, Îcî, Teftâzânî, Cürcânî ve Devvânî gibi müteahhir dönemin öne çıkan düşünürlerinden hareketle ilâhî sıfatların ontik bağlamda tikel gerçeklikten tümel gerçekliğe doğru değerlendirilmeye tabi tutulduğu ve Ebû Hâşim’in ontik bağlamda ilâhî sıfatlara bakışına bu dönemin kelâmcıları tarafından sıcak bakıldığını göstermeye çalışmaktadır. Tanrı’nın âlim olma yüklemi baz alınarak Ebû Hâşim el-Cübbâî öncesi Mu‘tezile’nin “Tanrı âlimdir” önermesinin ontik bağlamda ne anlama geldiği tahlil edilecek, ardından da tümeller çerçevesinde müteahhir Eş‘arî kelâmcıların söz konusu önermeye bakışı tahlile tabi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İlâhî Sıfatlar, Hâller, Tümeller, Tikeller, Mu‘tezile, Râzî

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Fahreddîn er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 91-166. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Ebkârü’l-efkâr. thk. Ahmed Muhammed Mehdi. 4 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gāyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmûd Abdüllatif. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1971.
• Arca, Abdullah. Fahreddin Razî’ye Göre Allah’ın Sıfatları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Doktora, 2017.
• Ayğan, Fadıl. Muhammed b. Ca’fer es-Sanhaci’nin “Şerhu Akideti Ebi İshak el-İsferâyinî” Adlı Eserine Göre Ebu İshak el-İsferâyinî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2006.
• Bağdâdî, Abdülkāhir. Kitâbu usûli’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 1981.
• Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-. Kitâbu’l-makālât. thk. Hüseyin Hansu vd. Amman: Dârü’l-Feth - KURAMER, 1. Basım, 2008.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Hâşiyetü’t-Tesdîd (Tesdîdü’l-kavâid fi şerhi Tecrîdi’l-akāid). thk. Eşref Altaş vd. 3 Cilt. İstanbul: Neşriyatu: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye, 1. Basım, 2021.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. thk. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. Ecvibetün ‘alâ esileti el-İmâm Abdülhâk es-Sakalî. thk. Said Abdüllatif Fûde, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-Akidetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkıh. thk. Abdülazîm ed-Dib. 2 Cilt. Devha [Doha]: Câmiatu Katar, 1. Basım, 1978.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Devvânî, Celâleddîn. Şerhü’l-Akâidi’l-Adudiyye. İstanbul: Servet-i Fünûn Matbaası, 1. Basım, 1321.
• Ensârî, Ebü’l-Kāsım Selman b. Nasır b. İmran b. Muhammed el-. el-Gunye fi’l-kelâm. thk. İ’dâd Mustafâ Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Ensârî, Ebü’l-Kāsım Selman b. Nasır b. İmran b. Muhammed el-. Şerhu’l-İrşâd. Princeton University Library Garrett Collection of Arabic Manuscripts, 634Yq.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2003.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. el-Lüma‘ fi’r-red alâ ehli’z-zeyg ve’l-bida‘. thk. Hamûde Garabe. Mısır: Matbaatü Mısır, 1955.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Na’îm Zerzûr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2015.
• Frank, Richard M. “Al-Ustadh Abû Ishaq: An ’Aqîda Together with Selected Fragments” 19 (1989), 129-202.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-İktisâd fi’l-itikād. thk. Mustafâ İmrân. Kahire: Dâru’l-Besâir, 2009.
• Hammâdî, Hadîce. Menhecü’l-İmâm Fahrüddîn er-Râzî beyne’l-Eşâire ve’l-Mu’tezile. Lübnan: Dâru’n-Nevâdir, 2012.
• Herrâsî, Kiyâ el-. Usûlü’d-dîn. Darü’l-Kütübi’l- Mısriyye, Kelâm kısmı, 290.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü makālâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Ahmed İbrahim es-Sâih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-dîniyye, 2005.
• İbn Tilimsânî, Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Fehrî. Şerhu’l-Me‘âlîm fî usûli’d-dîn. thk. Avvâd Mahmûd Avvâd Sâlim. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-. Kitâbü’l-Mevâkıf. Beyrut, ts.
• İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman el-. Tesdîdü’l-kavâid fi şerhi Tecrîdi’l-akāid. thk. Eşref Altaş vd. 3 Cilt. İstanbul: Neşriyatu: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye, 1. Basım, 2021.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasen Necmüddîn Debîrân Alî b. Ömer b. Alî el-. el-Mufassal fî şerhi’l-Muhassal. thk. Abdülcebbâr Ebû Senîne. 2 Cilt. Amman: el-Asleyn li’d-dirâse, 1. Basım, 2018.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 195-214.
• Korkmaz, Hasan. Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı: el-Mebâhisü’l-Meşrikiyye ve el-Mülahhas Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2017.
• Mahmûd b. Abdurrahman el-, İsfahânî. Metâliü’l-enzâr alâ Tavâlii’l-envâr. Kahire: Dâru’l-Kütüb, y.y.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2019.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-İşâre fî ilmi’l-kelâm. thk. Muhammed Sübhî - Rebî’ Sübhî. Ürdün: Dâru’n-Nûr, 2007.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Metâlibü’l-âliyye mine’l-ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1987.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Kitâbü’l-erbaîn fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Levâmiü’l-beyyinât şerhu esmâʾillâhi Teâlâ ve’s-sıfât. thk. Seyyid Muhammed Bedruddîn. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerefiyye, 1. Basım, 1323.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtihü’l-gayb. thk. Seyyid İmrân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Nihâyetü’l-ukūl fi dirâyeti’l-usûl. thk. Said Abdüllatif Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 1. Basım, 2015.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b Ömer b Abdullah. Şerhu’l-Akāidi’n-Nesefiyye. thk. Claude Salame. Dımaşk: İhyâu türâsi’l-Arabiyye, 1974.
• Teftazânî, Sa’deddin Mesud b Ömer b Abdullah. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahmân Umeyre. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1860.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Tecrîdü’l-akāid. thk. Abbâs Muhammed Hasan Süleymân. İskenderiye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-câm‘iyye, 1993.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Telhîsü’l-Muhassal. thk. Abdullâh Nûrânî. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1985.