Aklı Yerinde ve Zamanında KullanmaPerspektifinde Peygamberlerin “Fetânet” Sıfatı

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 2, 723 - 744, 31.12.2022

Mustafa Sönmez

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1185821

Öz

Akıl ve vahiy insanlığa yol gösteren iki önemli rehberdir. İnsanlık ancak bu iki rehber sayesinde doğru yolu bulabilir. Fetânet ise işlevsel aklın zirve noktasıdır ki, bu durum peygamberlere verilmiş özel bir vasıftır. Bu vasıf, aynı zamanda aklı yerinde ve zamanında en iyi şekilde kullanma yetkinliğine sahip olma demektir. Bu, tek başına büyük bir değer ve ayrıcalık oluşturan bir sıfattır. Bu değer ve vasıf, peygamberlerin beşerî yönünü yansıtmakla birlikte vahye muhatap olmalarını sağlayan çok önemli bir özelliktir. Peygamberler bu özelliği ile bir taraftan vahye muhatap olup onu anlamaya ve uygulamaya çalışırlarken, diğer taraftan vahyin gelmediği durumlarda içtihat yaparak, gerektiğinde ortak akla başvurarak toplumdaki problemleri çözmektedirler. Bu durum onları başkalarına üstün kılan çok büyük bir güç oluşturmaktadır. Bilindiği gibi herkesin aklî melekesi farklı düzeydedir. Bu nedenle herkeste derecesine göre akıl bulunsa da fetânet sıfatı bulunmayabilir. Çünkü akıl, anlama, kavrama, düşünme ve muhakeme gücü anlamına gelirken, fetânette ise bunların yanı sıra olayları çok yönlü olarak görüp derinlemesine analiz yapacak bir güç manası vardır. Peygamberlerde bulunan fetânet sıfatına örnek olmak üzere Hz. Muhammed (s.a.v) ve Hz. İbrahim’in (a.s) fetânetlerine kısaca temas etmekle yetineceğiz. Çünkü bunlarda olan vasıflar diğer peygamberlerde de bulunmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v), içinde yaşadığı şirk toplumunda tevhid mücadelesi vermiş, söz konusu toplumu dönüştürebilmek için vahyin desteğindeakıl, mantık ve muhakemeyle hareket ederek onları ıslah etmiş, bu mücadele sonunda 23 yıl gibi kısa bir zaman diliminde imanlı, ibadetli ve ahlaklı bir toplum meydana getirmeyi başarabilmiştir. Gerek Mekke gerekse Medine dönemlerinde halkın problemlerinin çözüm mercii olması ve bunda da muvaffak olup herkesin problemlerine çözüm bulması, onun İlahî desteğin yanındafetânet sıfatının bir göstergesi olarak dakabul edilmelidir. Peygamberlerin atası olarak kabul edilen Hz. İbrahim’in (a.s) hayatına baktığımızda onda fetânet sıfatı çok bariz bir şekilde görülmektedir. Şöyle ki Hz. İbrahim’in, babası Azer ile tartışmalarında “putların cansız, hiç kimseye zararı ve faydası dokunmayan nesneler olduklarını ve yaratmada hiçbir fonksiyonlarının bulunmadığını” nazara vererek onun düşünmesini istemesi; puthanedeki putları balta ile kırıp baltayı büyük putun boynuna asması ve bu vesile ile puta tapan ahalinin akıllarını çalıştırarak düşünmelerini sağlaması, onun fetânetine en güzel bir örnektir.Konusu aklı yerinde ve zamanında kullanma perspektifinde fetânet sıfatı olan bu makalenin amacı, vahyin desteğinde insanlara örnek olma noktasında peygamberlerde bulunan bu sıfatın önemine vurgu yapmaktır.Bunu yaparken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için akıl-vahiy ve akıl-fetânet ilişkisine temas eden bir yöntem takip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Akıl, Vahiy, Fetânet, Peygamberlik, Kalām, reason, evelation, superintellect/fatānah, prophecy

Teşekkür

Teşekkür eder, hayırlı çalışmalara dilerim

The Attribute of Superintelligence (Fatānah) of the Prophets in terms of Using Reason Properly

Öz

Reason and revelation are two important guides for humanity. People can find the right path only thanks to these two guides. Fatānah is the peak of functional intelligence, which is a special attribute given to prophets. At the same time, this attribute is the ability and competence to use reason in the best way. Needless to say, this attribute comes along with great values and privileges. This prophetic attribute not only reflects the human aspect of the prophets but also points to a qualification through which they receive revelation. Through this feature, prophets, on the one hand, try to understand revelation and apply it. On the other hand, they solve the problems in their community by practicing ijtihād in cases where revelation has not come. This creates a great power that makes them superior to others. As it is known, everyone’s mental faculties are different. Although people are given intelligence according to their degree, they are not given the attribute of fatānah. At this point, reason means the power of understanding, comprehension, thinking, and reasoning. Fatanāhis a superintelligence through which prophets can see events from multiple perspectives and analyze them in depth. We shall briefly mention the fatanāh of the Prophets Muhammad and Abraham as examples. The Prophet Muhammad fought for tawḥīd (God’s unity) in his polytheistic society. In order to transform the society in question, he reformed them by acting with reason, logic, and reasoning with the support of revelation. At the end of this struggle, he successfully transformed his community into a religious, theistic, and moral society in 23 years. He was the authority to solve the people's problems in both Mecca and Medina. He successfully found solutions to peoples’ problems. His success has been explained by the attribute of fatanāh, along with divine support. When we look at the life of Prophet Abraham, who is considered to be the ancestor of the prophets, the attribute of fatānahis clearly seen in his prophecy. That is to say, in his discussions with his father Āzar, Prophet Abraham wanted him to think that "idols are inanimate objects that do not harm or benefit anyone and have no function in creation." The best example of his superintelligence is that he broke the idols in the idol household with an axe and hung the axe around the neck of the big idol. On this occasion, he made idol-worshippers use their intellect. The subject of this article is to emphasize the importance of this attribute found in the prophets, along with the support of revelation, as an example for people. To better explain the subject, the paper also examines the intellect-revelation relationship and intellect-superintellect relationship.

Anahtar Kelimeler

Kalām, reason, evelation, superintellect/fatānah, prophecy

Kaynakça

• Abdulbakî, Muhammed Fuad. Mu‘cemü’l-Müfehres li Elfazi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1364.
• Ahmet Cevdet Paşa. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevarih-i Hulefa. 1. cilt. İstanbul. Bedir Yayınevi, 1972.
• Akdemir, Furat. Fetânet Sıfatı Bağlamında Hz. Peygamber’in Örnekliği Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Akyüz, Turgut. “Aklın Tarifine Dair”, Akıl Kitabı-Aklın Tarifi 2. ed. Turgut Akyüz, İstanbul: Ravza Yayınları, 2020.
• Alper, Hülya. İmam Matüridi’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. basım, 2017.
• Altıntaş, Ramazan. İslâm Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Ardoğan, Recep. Akideden Kelâm’a Kelâm Tarihi. İstanbul: Klm Yayınları, 4. basım, 2017.
• Âsım Efendi, Mütercim. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît- (Kâmûsi’l-Muhît Tercümesi). haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Aydınlı, Osman. “Mutezile Geleneğinin Kur’ân-ı Kerîm Tasavvuru”, İslâmî İlimler Dergisi. 1/1 (Bahar 2006), 39-57.
• Baba, Coşkun. “Mantığın Nirengi Noktası Akıl”, Akıl Kitabı I–Düşünce ve İnanç Bağlamında Akıl. ed. Turgut Akyüz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2020.
• Bahçeci, Muhittin. Âyet ve Hadislerde Peygamberlik ve Peygamberler-Nübüvvet ve Risâlet. İstanbul: Türdav Basım Yayım Ltd. Şti., 1977.
• Bayraktar, M. Faruk. İslâm Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münasebetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Beyâdî, Kemalüddin Ahmed el-Hanefî. İşarâtü’l-Meram min İbarâti’l-İmam, thk. Yusuf Abdurrezzak. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa Sanî el-Halebî ve Evladühu bi Mısır, 1368/1949.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/238-242. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mu‘cize” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/349. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Demirci, Muhsin. Vahiy Gerçeği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Devellioğlu, Ferid. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 11. Basım, 1993.
• Doğan, D. Mehmet. Doğan Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Vadi Yayınları, 15. basım, 2001.
• Duran, Bünyamin. Akıl ve Ahlak. İstanbul: Nesil Yayınları, 2002.
• Dikmen, Mehmet. Peygamberler Tarihi. Nesil Yayınları, İstanbul, 2021.
• Er, İzzet. “Muhacirlerin Medine’ye İntibakının Psiko-Sosyo-Ekonomik Problemleri ve Çözümleri”, Diyanet Dergisi. 25/2 (Nisan-Mayıs-Haziran, 1989), 63-80.
• Erdoğan, Mehmet. Vahiy-Akıl Dengesi Açısından Sünnet. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Esen, Muammer. “Kur’ân’da Akıl - İman İlişkisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 52/2 (2011). 85-96. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001079
• Firuzabâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yakup. Kamûsu’l-Muhît. 4 cilt. Beyrut: 1991.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. İlcamü’l-Avam an İlmi’l-Kelâm. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ğazalî, 1985.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Mearicü’l-Kuds fî Medarici Marifeti’n-Nefsi. Beyrut: Daru’l-Âfâki’l-Hadîdeti, 1975.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammedb. Muhammed. Tehafütü’l-Felasife. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1986.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Munkizu Mine’d-Dalâl. çev. Hilmi Güngör. Ankara: Maarif Basımevi, 1960.
• Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelâm. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1988.
• Halis, İshak. Peygamberlik İçin Gerekli Sıfatlar Açısından Hz. Peygamber’in Fetâneti. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. 4. Basım. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1980.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1989.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Kitabiyat, 2004.
• Hatipoğlu, Mehmed Said. Hz. Peygamber ve Kur’ân Dışı Vahiy. Ankara: Otto Yayınları, 6. basım, 2017.
• Emiroğlu, İbrahim. “Kur’ân’da Akıl ve İnsan”, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11(1998).69-99.
• İbn Hişam, es-Siretü’n-Nebeviyyeti. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-İzzî, 1990.
• İbn Manzur, Cemalüddin Muhammed b. Mükrim. Lisanu’l-Arab. 18 cilt. Beyrut: Daru İhyâü’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• İbn Rüşd. Felsefe- Din İlişkileri. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• İsa, Abdulcelil. Hz. Peygamberin İçtihatları. çev. M. Hilmi Mert Türkmen-Abdulvehhab Öztürk. Ankara: y.y., 1976.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Köksal, A. Cüneyd. “Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Akıl Kavramı ve Dört Mertebeli Akıl Anlayışı”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 40 (2011/1). 5-44.
• Köksal, Mustafa Asım. Peygamberler Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. haz. Ali Özek vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Lekkanî, Abdusselam b. İbrahim. Şerhu Cevhereti’t-Tevhid. Mısır: Matbaatü’s-Saadet, 1955.
• Maluf, Levis. el-Müncid fi’l-Lüğat. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-Maşrık, 1985.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu‘cemü’l-Vasît. 2 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Nasuhî, Ömer. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1339-1342.
• Önkal, Ahmet. “Asr-ı Saadet’te Mescidin Önemi ve Yaptığı Görevler”, Diyanet Dergisi. 19/3 (Temmuz-Ağustos-Eylül 1983). 49-55.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Özbek, Abdullah. Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed (s.a.v). Konya: Selam Yayınevi, 1988.
• Özdemir, Osman. “Psikiyatrik Açıdan Akıl ve Aklın Terbiyesi”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry. 9/1 (2017). 115-121. https://doi.org/10.18863/pgy.281131
• Öztürk, Mehmet Fatih. Mücadele Suresinin Din Eğitimi Açısından İncelenmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ragıbel-Isfahânî. Müfredât (Kur’ân Kavramları Sözlüğü). çev. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• Ragıb el-Isfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. Kitabü’z-Zerîati ila Mekarimi’ş-Şerîati, Kahire: Darusselami li’t-Tıbai ve’n-Neşri ve’t-Tevzii ve’t-Tercümeti, 2007/1428.
• Sarıçam, İbrahim - Erşahin, Seyfettin. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2015.
• Şentürk, Habil. “Peygamberlerin Diğer İnsanlardan Farkı: Vahiy”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3(1986). 181-187.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Tarihü’l-Ümemi ve’l-Mülûk –Tarihü’t-Taberî. 1 cilt. b.y.: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, ts.
• Tok, Fatih. “Akletme Bağlamında Kur’ân’da Kulak, Göz ve Kalp”, Akıl Kitabı I-Düşünce ve İnanç Bağlamında Akıl. ed. Turgut Akyüz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2020.
• Toprak, İbrahim. Hz. Muhammed’in Nübüvvetine Delil Olan İnsanî Özellikleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022, 232-233.
• Uludağ, Süleyman. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/246-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/242-246. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fetânet” ve “Peygamber”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/257-262. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahiy”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/440-443. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.