Theology (Kalām) in Terms of al-Fārābī’s Metaphysics of Perfection

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 246 - 269, 30.06.2023

Rıza Tevfik Kalyoncu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1274055

Öz

This article is about the place of kalām (theology) within the general structure of al-Fārābī's metaphysics. In this framework, the article consists of two parts. The first part examines the position of metaphysics within the framework of al-Fārābī's idea of perfection. In the second part, a close reading of al-Fārābī's al-Ibāna ʿan ġarażi Arisṭuṭālīs fī kitābi mā baʿda al-ṭabīʿa is made and al-Fārābī's approach to the theoretical aspect of theology within the theory of milla is analyzed. Since al-Fārābī's theories of perfection and meaning are the theories that affect a major part of his philosophy, the article shows the effects of these two theories on al-Fārābī's analysis of metaphysics without examining their general position in al-Fārābī's philosophy. In this framework, the article examines the idea that al-Fārābī's metaphysics should be evaluated in view of the background of his theories of perfection and meaning, based on the secondary literature on the subject. As evidence for this claim, al-Fārābī's description of the philosophical sciences as the steps of intellectual perfection is shown in the article. The article emphasizes that al-Fārābī's evaluations of the relationship between kalām and metaphysics are based on the theory of perfection. A close reading of the relevant passages in Taḥṣīl al-saʿāda, Treatise on Intellect (Risāla fi-l ‘aql), and Kitāb al-Ḥurūf shows how al-Fārābī's theories of perfection and meaning form the background of his analysis of metaphysics through the philosopher's arguments.
On the other hand, the article shows how al-Ibāna might be understood within al-Fārābī's metaphysical construct by showing the extensions of the theories of perfection and meaning in this work. For al-Fārābī, metaphysics, which constitutes the last step of intellectual perfection, is also the highest science. This process is indicated by the concept “al-naẓar al-ilāhī” (divine thinking/thought). In this framework, kalām cannot gain the title of metaphysics because it is a science that does not emerge in the course of intellectual perfection. In this article, this approach is justified by considering the relevant passages in al-Ibāna. Al-Fārābī's distinction between the science of divine oneness (tawḥīd) and metaphysics in this work has been a subject of debate among scholars. Regarding what al-Fārābī meant by the definition of universal knowledge, the article emphasizes that the relationship of metaphysics with the theories of perfection and meaning influenced al-Fārābī's approach to universal knowledge. In the last part of the article, al-Fārābī’s theory of milla is considered in the context of the theory of meaning. For this aim, the article suggests that al-Fārābī’s idea of milla as a copy or similitude of philosophy makes the science of kalām an intermediate science that acts between the verbal and the philosophical areas of meaning.

Anahtar Kelimeler

Islamic philosophy, Metaphysics, Perfection, Theory of meaning, Theology, Classification of sciences

Fârâbî’nin Yetkinlik Metafiziği Açısından Kelâm

Öz

Bu makalede Fârâbî metafiziğinin genel yapısı içerisinde kelâm ilminin konumu incelenmektedir. Makale iki bölümden oluşmaktadır. Birinci kısımda Fârâbî’nin yetkinleşme düşüncesi çerçevesinde metafiziğin pozisyonu üzerinde durulmaktadır. İkinci kısımda ise Fârâbî’nin el-İbâne ʿan ġarażi Arisṭoṭâlîs fî kitâbi mâ baʿde’ṭ-ṭabîʿa eserinin yakın bir okuması yapılmakta ve Fârâbî’nin mille teorisi dahilinde kelâm ilminin nazarîliği ile ilgili yaklaşımı analiz edilmektedir. Makalede yetkinleşme ve anlam teorilerinin Fârâbî’nin felsefesindeki genel konumu irdelenmeksizin bu iki teorinin Fârâbî’nin metafizik ve kelâm ile ilgili analizlerindeki etkileri üzerinde durulmaktadır. Makalede Fârâbî metafiziğinin onun yetkinleşme ve anlam teorileri arka planında değerlendirilmesi gerektiği düşüncesi, konuyla ilgili ikincil literatür dikkate alınarak irdelenmektedir. Bu iddiaya delil olarak Fârâbî’nin felsefî ilimleri aklî yetkinleşmenin basamakları olarak tarif etmesi ele alınmaktadır. Özellikle Taḥṣîlü’s-saʿâde, Risâle fi’l-‘aḳl ve Kitâbü’l-Ḥurûf eserlerindeki ilgili pasajların yakın bir okuması yapılarak Fârâbî’nin yetkinleşme ve anlam teorilerinin metafizik ile ilgili analizlerinin arka planını nasıl oluşturduğu filozofun argümanları üzerinden açıklanmaktadır.
Diğer taraftan makalede el-İbâne eserinin Fârâbî’nin metafizik kurgusu içerisinde nasıl değerlendirilmesi gerektiği yetkinleşme ve anlam teorilerinin bu eserdeki uzanımları aktarılmaktadır. Bu eser ile ilgili olarak ikincil literatürde farklı yorumlar yapılmıştır. Makalede bu yorumlar bağlamında Fârâbî’nin yetkinleşme ve anlam teorileri çerçevesinde eserin metafizik ilminin mahiyeti ile ilgili kısımları analiz edilmektedir. Zira Fârâbî açısından aklî yetkinleşmenin son basamağını oluşturan metafizik aynı zamanda en yüksek ilimdir. Bu durum Fârâbî’nin “nazar-ı ilâhî” kavramıyla birçok kez ifade edilmektedir. Kelâm bu çerçevede aklî yetkinleşme içerisinde ortaya çıkmayan bir ilim olması nedeniyle metafizik olma vasfı kazanamaz. Yetkinleşme teorisinin Fârâbî’nin metafizik ve kelâm ile ilgili düşüncelerine etkisi konu ile ilgili yapılan çalışmalarda ifade edilmektedir. Bu makalede ise yetkinleşme ve anlam teorileri metafiziğin ve kelâm ilminin konumu ile ilgili olarak el-İbâne eserindeki pasajlar üzerinden tahlil edilmektedir. Fârâbî’nin bu eserindeki ilâhî ilim ve metafizik arasındaki ayrımı araştırmacılar arasında tartışma konusu olmuştur. Makale metafiziğin yetkinleşme ve anlam teorilerinin Fârâbî'nin küllî ilim yaklaşımını etkilediği üzerinde durmaktadır. Makalenin son bölümünde Fârâbî'nin mille teorisi anlam teorisi zemininde ele alınmaktadır. Bu amaçla makalede, Fârâbî’nin felsefenin bir kopyası ya da benzeri olarak mille düşüncesinin, kelâm ilmini sözel anlam alanı ile felsefî anlam alanı arasında hareket eden bir ara ilim haline getirdiği ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam felsefesi, Metafizik, Yetkinleşme, Anlam teorisi, Kelâm, Bilimler tasnifi

Kaynakça

• Aksu, İbrahim. Fârâbî’de Temel Erdemler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Altaş, Eşref. “Bilimlerin Sayısını Çoğaltmak: Bilimler Tasnifinin Mantıkî/Burhanî Temelleri ve Bilimlerin Birbirinden Ayrışması.” İslam Tetkikleri Dergisi 12/1 (2022), 29–54.
• Aydınlı, Yaşar. Fârâbî’de Tanrı İnsan İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Aydınlı, Yaşar. Fârâbî'de İlm-i Kelâm ve Fıkıh. Fârâbî Sempozyumu Bildirileri. ed. Şenol Korkut-Fehrullah Terkan (Ankara: Elis Yayınları).
• Bertolacci, Amos. “Ammonius and al-Fārābī: The Sources of Avicenna’s Concept of Metaphysics.” Quaestio 5 (2005), 287–305.
• Bertolacci, Amos. The Reception of Aristotle’s Metaphysics in Avicenna’s Kitāb Al-Šifā: A Milestone of Western Metaphysical Thought. Leiden, Boston: Brill, 2006.
• Birgül, Mehmet Fatih. İlm-i Kelâm'ın Doğuşu ve Doğası Hakkında Felsefî Bir Tahlil. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014).
• Butterworth, Charles. “Alfarabi’s Goal: Political Philosophy, Not Political Theology.” Islam, the State, and Political Authority: Medieval Issues and Modern Concerns. New York: Palgrave Macmillan, 2011.
• Butterworth, Charles. “Fārābī’s Purposes of Aristotle’s Metaphysics and Avicenna’s ‘Eastern’ Philosophy.” Illuminationist Texts and Textual Studies: Essays in Memory of Hossein Ziai. ed. Ali Gheissari vd. Leiden, Boston: Brill, 2018.
• Colmo, Christopher. Breaking with Athens: Alfarabi as Founder. Oxford: Lexington Books, 2005.
• Deniz, Gürbüz. “Fârâbî’nin Tanrısı.” İslâm Düşüncesinin Ana Merkezleri: Mâverâünnehir. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Druart, Therese Anne. “al-Fārābī, the Categories, Metaphysics and the Book of Letters.” Medioevo Rivista Di Storia Della Filosofia Medievale. Padova: Il Poligrafo, 2007.
• Druart, Therese Anne. “al-Fārābī and Emanationism.” Studies in Medieval Philosophy. ed. John F. Wippel. 23–45. Washington: The Catholic University of America Press, 1987.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Fârâbî’nin Tevhit Anlayışı ve Sıfatlar Meselesi.” Diyanet İlmi Dergi (Fârâbî Özel Sayısı) 1/52 (2016).
• Fakhry, Majid. “The Ontological Argument in the Arabic Tradition: The Case of al-Fārābī.” Studia Islamica 64 (1986).
• Fârâbî. “el-İbâne ʿan ġarażi Arisṭoṭâlîs fî kitâbi mâ baʿde’ṭ-ṭabîʿa.” Resâil Fârâbî. nşr. F. Dietrici. 35–38. Leiden, 1890.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Fârâbî. Elfâẓü’l-müstaʿmele fi’l-manṭıḳ. thk. Muhsin Mahdi. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1968.
• Fârâbî. es-Siyâsetü’l-medeniyye. thk. Ali Bû Mulhim. Mektebetü’l-Hilal, 1994.
• Fârâbî. Felsefetü Arisṭoṭâlîs. thk. Muhsin Mahdi. Beyrut: Dâru’l-Mecelleti’ş-Şi‘r, 1961.
• Fârâbî. Fuṣûlün müntezeʿa. thk. Fevzî Mitrî en-Neccâr. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1971.
• Fârâbî. İḥṣâʾü’l-ʿulûm. thk. Osman Emin. Dâru’l-Fikr el-‘Arabî, 1949.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Burhân.” el-Mantık 'inde’l Fârâbî. thk. Macid Fahri. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1987.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Ḥurûf. thk. Muhsin Mahdi. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Ḥurûf. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille. thk. Muhsin Mahdi. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1991.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille (Din Üzerine). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Fârâbî. “Küçük Kıyas Kitabı.” Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. nşr. Mübahat Türker Küyel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1958.
• Fârâbî. Risâle fi’l-ʿaḳl. thk. Maurice Bouyges. Beyrut: Matba‘atü’l-Katolikiyye, 1937.
• Fârâbî. Taḥṣîlü’s-Saʿâde. thk. Cafer Âl Yâsîn. Dâru’l-Endelüs, 1983.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Guerrero, Ramon. “al-Fārābī y La ‘Metafisica’ de Aristoteles.” Le Ciudad De Dios CXCVI/2 (1983).
• Gutas, Dimitri. Avicenna and The Aristotelian Tradition. Leiden- Boston: Brill, 2014.
• İbn Fâris. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, ts.
• Janos, Damien. “al-Fārābī.” Encyclopaedia of Islam (Third). Brill, 2015.
• Janos, Damien. Method, Structure and Development in al-Fārābî’s Cosmology. Leiden: Brill, 2012.
• Karakaya, Mehmet Murat. Plotinus’un Esûlûciya Üzerinden Fârâbî'ye Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 145–162. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Kaya, Veysel. “Aristû El-Hakîm: Aristoteles’in İslam Düşüncesindeki Dönüşümü Üzerine Notlar,” Cogito 78 (2014), 71–99.
• Korkut, Şenol. “Fârâbî’nin Felsefî Sisteminde İlm-i Medenî, Kelâm ve Fıkıh İlişkisi.” Eskiyeni 28 (2014).
• Köroğlu, Burhan. “Fârâbî Felsefesindeki Yeni Platoncu Unsurlar Hakkında Bir Değerlendirme.” 10. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Fârâbî. ed. Ejder Okumuş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• López-Farjeat, Luis Xavier. “al-Fārābī’s Psychology and Epistemology.” Standford Enyclopedia of Philosophy, 2020.
• Lovejoy, Arthur. The Great Chain of Being. Harvard University Press, 1964.
• Mahdi, Muhsin. “Remarks on Alfarabi’s Attainment of Happiness.” Essays on Islamic Philosophy and Science. ed. George F. Hourani. 47–67. New York: State University of New York Press, 1975.
• Mahdi, Muhsin S. Alfarabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago: The University of Chicago Press, 2001.
• Menn, Stephen. “al-Fārābī’s Metaphysics.” Standford Enyclopedia of Philosophy, 2021.
• Öztürk, Yunus. Kelam- Metafizik İlişkisi: Fârâbî Eksenli Bir İnceleme. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Rudolph, Ulrich. “Abu Naṣr al-Fārābī.” Philosophy in the Islamic World. Leiden: Brill, 2017.
• Türker, Mübahat. “Fârâbî’de Fizik Ötesinin Menşei ve Önemi.” Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 20 (1962), 55–73.
• Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Zghal, Hatem. “Métaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires Dans Le Taḥṣῑl Al-Saʿāde.” Arabic Sciences and Philosophy 8 (1988), 169–194.